Тарйел Фазилоьлу Gölnar Ящмяд

Transkript

1 BAШ REDAKTORDAN Hörmətli oxucular! Bir qədər fasilədən sonra Türk Eli jurnalının növbəti onuncu sayı işıq üzü gördü. Jurnalımızın bu sayı yubiley xarakterli sayıla bilər. Artıq oxucularımızın bildiyi kimi bu il jurnalımızın nəşr olunmasının beş ili, təşkilatımızın Müasir İnkişaf İctimai Birliyinin fəaliyyətə başlamasının altı ili tamam olur. Ötən müddət ərzində gördüyümüz işlər haqqında kifayət qədər məlumat verdiyimizə görə onları yenidən bu səhifədə də təkrarlamaq istəməzdik. Yalnız onu qeyd etmək istərdik ki, əlimizdə olan vasitələrin köməkliyi ilə təbliğ etdiyimiz və sizlərə çatdırdığımız ideyalar həyata keçməkdədir. Əlbəttə ki, bu yalnız bizlərin çalışmaları deyil, lakin burada bizlərin də böyük əmək sərf etməsi danılmazdır. Bu barədə daha geniş məlumatları başlıqlı saytımızdan ala bilərsiniz. Əldə olunan nəticələr bizlərə çox böyük ruh yüksəkliyi verməkdədir. Məhz buna görə də artıq Türk Dünyasının birliyində əsas məsələlərdən olan Ortaq Əlifba və Ortaq Ədəbi Dil ideyasını gündəmə gətirmişik cu ildən etibarən Müasir İnkişaf İctimai Birliyinin və Türk Ocaqlarının Bakı Təmsilçiliyinin təşkilatçılığıyla bir daha gündəmə gələn bu məsələ get-gedə genişlənməkdədir. Türkiyənin və Türk Ocaqlarının da aktiv şəkildə müdaxiləsi nəticəsində mərkəzi qərargahı İstanbulda yerləşən Türk Dövlətlərinin Əməkdaşlıq Şurası (Türk Konseyi) ideyanı dəstəklədi. Növbəti mərhələdə ideyanın Türk Dövlət Başçılarının müzakirə mövzusu olması işin reallaşması üçün böyük dəstək ola bilər. Lakin bütün bunlara baxmayaraq bizlər çalışmalarımızı davam etdirməliyik, təbliğatı daha da gücləndirməliyik ki, tezliklə bu iş reallaşsın. İslam ölkələrində ötən müddət ərzində baş verən hadisələr dəyişikliyin vacib olduğunu bir daha gündəmə gətirdi. Baş verənlər göstərir ki, diktatorların fəaliyyəti nəticəsində dünyanın inkişafından geri qalacaqlarını, layiq olduqları yaşamı əldə edə bilməyəcəklərini anlayan müsəlmanlar ölüm-dirim savaşına qalxıblar. Hər bir rəhbər də baş verənlərdən ibrət almalı, tezliklə islahatlar keçirib insanların normal yaşaması, fəaliyyəti üçün şərait yaratmalıdır. Əks təqdirdə heç kimsə bu xaosdan yaxa qurtara bilməyəcək. Belə bir şəraitdə ən düzgün qərar iqtidarların, rəhbər şəxslərin özlərinin inqilab etməsidir, nəinki xaricdən ixrac edilən inqilablar nəticəsində ölkədə xaos yaranması. İslam ölkələri elmə, təhsilə diqqəti artırmaqla, güclü inkişafa nail olmaqla, birlik və bərabərlik çalışmalar göstərməklə, hüququn və qanunun aliliyini təmin etməklə, vətəndaşlarının hüquqlarını qorumaqla, bir sözlə radikal islahatlar həyata keçirməklə düşdükləri çıxılmaz vəziyyətdən qurtara bilərlər. Yalnız bundan sonra güclü İslam dövlətləri formalaşa bilər ki, onların da birliyinin hərbi müstəviyə keçməsi və İslam ölkərləinin vahid hərbi qüvvələrinin yaradılması dünyadakı təsir qüvvələrini xeyli artıra bilər. Dünyanın diqqət mərkəzində olan bir regionda yerləşən, torpaqları Ermənistan tərəfindən işğal edilən Azərbaycan Respublikasının vəziyyəti bizləri daha ciddi şəkildə çalışmalara və cəsarətli bir formada islahatlar keçirməyə vadar edir. Müstəqilliyinin 20 illiyini qeyd edən Azərbaycan ötən müddət ərzində çox böyük uğurlara imza atıbdır. Bu uğurların əsasını təbii ki, müstəqilliyimizin qorunub saxlanması və möhkəmləndirilməsi təşkil edir. Lakin ölkəmizdə həllini gözləyən və artıq həll edilməsi zamanı çatan çoxsaylı problemlərimiz də var. Bunun üçün sözün həqiqi mənasında radikal islahatlar keçirilməsinə böyük ehtiyac var. Bu ehtiyac ötən hər dövrdə daha da aşkar şəkildə hiss olunmaqdadır. İslahatlar nəticəsində Azərbaycanımızın daha da güclü bir dövlətə çevrilməsi, potensialını tam şəkildə ortaya qoyması mümkün olacaqdır. Əks təqdirdə ciddi nəticələrə nail ola bilməyəcəyik. Nə qədər çalışsaq da yenə məhz islahatlar nöqtəsinə qayıtmalı olacaq və hər şeyi oradan başlamağa məcbur olacağıq. Nəzərə aldıqda ki, ölkəmizin potensilaının güclənməsi üçün neft amili çox böyük rol oynayır, həmin bu amili inkişaf faktoruna, qeyri-neft sektorunun güclənməsi istiqamətinə, insan amilinin inkişafına yönəltmək zamanı çatmışdır. Hörmətli oxucular! Dəyişikliklər hər bir ölkəni və beynəlxalq təşkilatı əhatə etdiyi kimi, fərdləri və onların birləşdiyi ictimai-siyasi təşkilatları, təbliğat vasitələrini da əhatə etməlidir. Hamıya yaxşı məlumdur ki, öz fəaliyyətini dünya standartlarına uyğun qura bilən, düzgün inkişaf istiqaməti müəyyən edən ölkələr, təşkilatlar və fərdlər layiqli yer tuta bilirlər. Məhz buna görə də Müasir İnkişaf İctimai Birliyi, Türk Eli jurnalı və saytı olaraq gələcək fəaliyyətimizdə bir sıra mühüm dəyişikliklər etməyi qarşımıza qoymuşuq. Dəyişikliklərin detallarına varmadan ümumi olaraq onu qeyd etmək istərdik ki, həyata keçirəcəyimiz yeniliklər nəticəsində mübarizəmizi beynəlxalq müstəviyə qaldırmaq niyyətindəyik. Bu dəyişiklilərin xüsusilə Türk Eli jurnalının növbəti saylarından etibarən özünü qabarıq şəkildə göstərəcəyinə əmin ola bilərsiniz. Türk-İslam ideyasının təbliği jurnalımızın ana xəttini təşkil edəcək, lakin bununla yanaşı mövzuların və məqalələrin seçimində, çapında, dizaynında dəyişikliklər həyata keçiriləcəkdir. Bizlər bütün bunları yenə də sizlərin dəstəyi ilə etmək niyyətindəyik. Çünki Türk Eli jurnalının 10 sayının çap olunmasında, bundan qabaq isə Dialoq-XXI əsr adı altında üç sayının işıq üzü görməsində sizlərin dəstəyi əvəzsiz olmuşdur. Daha yeni zirvələri, məqamları da sizlərin dəstəyi ilə fəth edəcəyimizə inandığımız üçün ikiqat əzmlə və çalışma ilə işlərimizi yürütməkdə davam edəcəyik. Editюr: Halil Öztörk q Тясисчи вя баш редактор: Мöбариз Ашырлы q Редактор: Тарйел Фазилоьлу Gölnar Ящмяд Гейдиййат: Азярбайъан Республикасы Ядлиййя Назирлийиндя гейдиййата алыныб. Гейдиййат нюмряси ВЮЕН Тел. ( ) Mob. ( ) , ( ) , Е-маил: turk-elи@uluturk.иnfo URL: q ГÈÑМЯТ няøриййат-пîлиграôийа гiсметаз@йащîî.com Ñайы: 500 ядяд; Гиймяти: 5 манат; Azяrbaycan Beynяlxalq Bankы Yasamal fиlиalы Bankыn kodu: Mцxbиr hesab: VЮEN: , SWИFT: ÈBAZAZ2X Mцøtяrи hesabы: q Редаксийанын иъазяси îлмадан журналдакы мягаля вя øякилляри чап етдирмяк гадаьандыр. Эюндярилян мягаля вя øякилляр эери гайтарылмыр. Редаксийа дахил îлан материаллары редактя вя ихтисар етмяк щцгугуна маликдир. Мягаля, рясм вя рекламларын мязмунуна эюря мясулиййяти йазар вя сиôариøъи даøыйыр. ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10 1

2 Bəs biz bunu etiraf edirik ki, əvvəl-axır Türk kütlələri üçün ədəbi dil və ümumi imlaya çox böyük ehtiyac vardır. Etiqadımız da bundadır ki, bir belə dil, gec-tez vücuda gələcəkdir. Cəlil Məmmədquluzadə Əli bəy Hüseynzadə Qəzetəmizin dili haqqında bir neçə söz...3 Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Qiraətxanə...5 Qırğızıstan Respublikası...6 Yusuf Gedikli Türk Dünyasında alfabe ve yazı dili birliği...13 Sadık Eraslan Fitne, suizan, dedikodu, giybet ve zararları...15 Əkbər Qoşalı Türk Dünyası Ədəbiyyat ına bir baxış...18 Türk Eli jurnalı regionlara da yayılacaq ilin tamamında...23 Müasir İnkişaf İctimai Birliyinin 6 illik fəaliyyətini əks etdirən Hesabat...24 Əli Şamil Qanı ilə şeir yazan, milləti üçün dövlət quran Noman Çələbi Cihan...27 Taryel Faziloğlu Cənubi Azərbaycan problemi: Tarixə baxış...30 Mehmet Rıhtım Seyid Yəhya Əş-Şirvani Əl-Bakuvi...32 Xəqani Məmmədov, Əli Əliyev Xalq qəhrəmanı Sultan bəy Ì Ц Í Ä ß Р И Ú À Т Р Е Д А К С И Й А Щ Е Й Я Т И Taleh Cəfərov XIX-XX əsrin əvvəllərində Gürcüstanın Borçalı, Samtsxe- Cavaxetiya bölgələrinə ermənilərin kütləvi şəkildə köçürülməsi...39 Aydın Əlizadə Azərbaycanda ölkə-din sorununda yenidənqurmanın gərəkliliyi...42 Ehtiram Əmirxanlı Qaqauz ədibi N.Babaoğlu...45 Bəxtiyar Tuncay Albaniyanın qədim tarixinin bəzi məsələlərinə dair...46 Saleh Kazımov Türklərin İslamdan əvvəlki inancları...50 Baxış Ələsgərov, Yaqub Səmədov Azərbaycanda milli məsələ: Həqiqətlər və müəmmalar...53 Hasan Selcuk, Elxan Valiyev Küresel krizin Türkiye ye etkileri...57 Гаджи Гасанов К Истории города Дербента XIX века...58 Oxumağa dəyər...59 Azərbaycanlı və gürcü alimlərin iştirakı ilə beynəlxalq konfrans keçirilib...60 Tarix dərsliklərinin hazırlanmasında Müasir İnkişaf İctimai Birliyinin nümayəndələri də iştirak edəcək...61 Türk-İslam Araşdırma Mərkəzinin keçirdiyi tədbirlər...62 Aleksandr Soljenitsın Yalansız yaşamaq!...63 Васим Мяммядялийев академик Оруъ Ибращимоьлу Тцрксевяр профессор Низами Ъяфяров профессор Kярим Шцкцров профессор Фирудин Aьасыоьлу профессор Шамил Вялийев профессор Фязаил Ибращимли профессор Защид Мяммядов профессор Хягани Мяммядов профессор Иса Щябиббяйли академик Hacы Sabиr Hяsяnlи Azяrbaycaн Исlam Unиversиtetиnиn rektoru Фетщи Эедикли (Тцркийя) профессор Гулу Мящяррямли профессор Ящмяд Гяшямоьлу фялсяфя доктору Араз Гурбанов Мцяллиф Щцгуглары Аэентлийи Эцллц Йолоьлу тарих елмляри доктору Низами Зющраби шаир Шahlar Яsэяrov профессор Гяниря Пашайева миллят вякили Акиф Яли йазычы-публисист Ябдцлщямид Яфшар (Тцркийя) ТРТ Акиф Ашырлы Шярг гязетинин баш редактору Елчин Ясэяров Ислам Конфрансы Эянъляр Форумунун Аврасийа Бейнялхалг Мяшвярят Шурасынын сядри Нязирмяммяд Гараманлы политолог 2 ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10

3 Qəzetəmizin dili haqqında bir neçə söz Əli bəy Hüseynzadə Bizəmi qəzetəmizin dilini sadələşdirmək, yoxsa cəmaətimizəmi öz ana dili olan Türkcəyi öyrənmək lazımdır? Budur məsələ!.. Rəyimizə görə, yazdığımızdan daha sadə Qafqazda söylənən şivələrə daha müvafiq bir surətdə yazmaq mümkün deyildir. Vaqeən, qəzetəmizdə yazılan məqalə və bəndlərin şivəsi, üslubu müxtəlifdir. Lakin bunu da yaddan çıxarmamalıdır ki, yazanlarımız da Qafqazın və Rusiyanın müxtəlif şivə ilə mütəkəllim guşələrindən gəl - mişlərdir. Birimiz Qara bağ - dan, birimiz Gəncədən, ya Şir vandan gəliyoruz. Biri - mizin vətəni lap Rusiyanın ortasındadır. O birimizin vətəni isə ya Osmanlı, ya İran sərhəddinə yaxındır. Qəze - təmizi qiraət edənlər də böylədirlər. Amma həqiqət aranılırsa, bu şivələrin heç birinə, hətta qəzetəmizin ən ziyadə nəşr olunduğu Bakü şivəsinə belə rüchaniyyət verməmək icab edər; cümləsini tovhidə çalışmaq lazımdır. Orta yerdə, vəsətdə durmağa qeyrət etməliyiz. Çünki hər hansı şivəyi ayrı-ayrı ələ alsaq, hər birində bir nöqsan görünür. Bəzi şivələrdə əfkari-aliyyə və hikəmiyeyi ifadəyə, məsaili-siyasiyyə, ya ictimaiyyəyi, mətalibi-iqtisadiyyəyi bəyana artıq söz qalmamışdır. O biriləri Türkcə sərfi və nəhvi bilkülliyə yaddan çıqardıb, artıq bir neçə Türkcə sözü fars və ya rus nəhvinə tətbiqən yan-yana düzərək ifadeyi-məram etmək istiyorlar. Şübhəsiz, böylə olmaz! Bakü şivəsi iləmi yazaq? Yazarsaq qorqarım ki, qeyri Türklər içində, Türkcəyi yaxşı bilən Türklər içində rüsvay oluruz! Ey qare, şübhəsiz, Həyat ın altıncı nömrəsindəki Dərviş imzalı Balaca mütəfəriqqə yi oqu - dunuz. Orda qəzetəmizin dilini bəyənməyib tən və rişxənd edən zatın sözlərinə diqqət etdinizmi? Rus lisanına vaqif deyilsiniz, əlbəttə, o sözlərdən bir məna çıxarammadınız. Nümunə üçün bir daha burada dərc edib idrak edə bilməniz üçün tərcümə dəxi edəcəgim: Yahu... Həyat qəzetəsinin rəsmi-guşadına təşrif gətirdinizmi? sualına bir zat bu surətlə cavab veriyor: - Bana priqlaşeni göndərməmişdilər və bir də vallah, zanyatiyam o qədər çoqdur ki, sən öləsən obed də yadıma düşməyor... Danış görək, nə var idi, yaxşımı keçdi? Reç zad deyən oldumu? Və ilax. Bu zatın yarım Türkcə və yarım rusca olan bu sözlərini Türkcədən başqa bir dil bilməyənlər üçün tərcüməyə məcburuz: Ağa demək istəyirdi ki: Bana dəvətnamə göndərməmişdilər. Bir də vallah məşğuliyyətim o qədər çoxdur ki, sən öləsən günorta təamı da yadıma düşməyor... Danış görək, nə var idi, yax - şımı keçdi, nitq filan irad edən oldumu?.. Hər zaman qəzetəmizin dili bu tərcümədə göstərildiyi kibi olacağından, şübhəsiz bəzi zəvat bunu bəyənməyəcəklər. Dəvətnamə, məşğuliyyət, təam, nitq və s. kibi sözlərə mütləq və öz təbirlərincə qəliz dir, ərəb - cədir, anlaşılmıyor deyəcəklər. Nə qayıraq? Öz ana dilini bilməyən bir neçə zatın xətri üçün Türkcə hüruf ilə yazılmış rusca bir qəzetəmi çıxaraq? Qəzetəmizin dilinə etiraz edənlərin bir qismi bu cür xalqdandır! Bunlar dəvət olunmaq, iş görüb məşğul olmaq, xörək yemək kibi ən sadə mətləbləri öz ana dillərində ifadədən aciz qalırlarsa, bunlara əhvali-aləmi, ülum və fünundakı tərəqiyyatı, məsaili-siyasiyyə, iqtisadiyyə və ictimaiyyəyi, ehtiyacatizəruriyyeyi-milliyyəmizi, hikəmiyyati-islamiyyəyi hansı dil ilə anladaq? Türkiyi-cədid artıq Türkiyi-qədim deyildir. Türkiyi-qədim üzrə yazmağa qalxışsaq, heç kimsə sözümüzü anlamaz. Məsələn; Mir Əlişir Nəvai kimi desəm ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10 3

4 ki: uçmaq içrə həyat tapğaylar tamuğ dan nicat tapğaylar. Uçmağ ın behişt, cənnət və tamuğ un cəhənnəm, duzəx olduğunu içimizdə anlayan olacaqmı?.. Şübhəsiz, xeyr! Nəyçün? Çünki bu günkü dilimiz Türkiyi-cədiddir. Türkiyi-cədid isə bir tərəfdən dini-islamın, bir tərəfdən də vüquati-tarixiyyənin təsirilə ərəb və farsdan çox kəlmələr alıb müruri-zamanla bu iki dil ilə o qədər ülfət eləmişdir ki, artıq onların xəzaini-lüğəviyyəsini özünə mal eləmişdir. Hər nədənsə Türklərin təbiət və məzaci-milliləri ancaq dini-islam ilə mütədəyyin olmağı iqtiza etdirmiş ikən, lisanları dəxi ancaq farsi və ərəbi kəlmələr əxz və qəbulə meyl göstərib, sair lisanların kəlimatını bəyənməz, rədd edər!.. Bunun üçündür ki, rus, firəng, ingilis kibi Avropa əlsəneyi-cədidəsi tərəqqi, təkəmmül və təvəssü eyləmək üçün yunan və latın lisanları kimi əlsineyi-mürdədən istifadə etdikləri kibi, Türkiyi-cədid dəxi bu gün bir cəhətlə mürdə və bir cəhətlə zində olan ərəbin və farsın xəzainilüğəviyyəsini özünə bir məxəz ittixaz elədi. Bu surətlədir ki, Türk şivələrindən biri olan Osmanlı lisanı o dərəcə təvssü və təkəmmül etdi ki, ən ali, ən dərin fikirləri, ən nazik, ən rəqiq hissləri ifadəyə bugnkü ərəb və farsi dillərindən belə müstəid və müqtədir olub bilapərva hər hansı Avropa dili ilə rəqabət edə bilər. Ancaq Türkiyi-cədid ərəb və farsın lüğətinə ehtiyac göstərir. Yoqsa sərf və nəhvi qəvaidi-lisaniyyəsini qəbul etməz. Çünki öz qəvaidilisaniyyəsi bu dillərin qəvaidi-lisaniyyəsindən fitrətən daha bəsit, daha asan və binaəleyh, daha mükəmməldir. Lüğat xüsusunda dəxi Türkcəmiz ərəb və farsın hər kəlməsinə meyl göstərməz. Öz təbinə müvafiq olan kəlimatı alır: Bunun üçündür ki, yəzd, kiti, kuh, dirəxt və ilax. kibi kəlimat dilimizə daxil olmayıb bunlara xuda, Allah, ağıl, cahan, dünya, cəbəl, şəcər və ilax. kibi sözlər tərcih edilmişdir. Ülum və fünun tərəqqi etdikcə, ixtiraat və kəşfiyyat çoxaldıqca ətrafımızda, mühitimizdə yeni-yeni şeylər, fikrimizdə yeni-yeni mətləblər, mənalar peyda olacağından, əlbəttə bu şeylərə, bu mətləb və mənalara yeni adlar vermək lazımdır. Avropa lisanları bu adları, bu yeni kəlmələri latın və yunan dillərindən alıb yaradıyorlar. Zənn edilməsin ki, latın və yunan dilləri cədid Avropa lisanlarından vase və mükəmməldir və mürdə olan məzkur lisanda hər yeni ixtira və kəşfə məxsus ad hazır və mövcuddur da, onun üçün böylə ediliyor! Xeyr! Bu lisanlar ölmüş olduqlarından onların sadə və müəyyən bir məna ilə olan kəlmələri alınıb bəsit, ya mürəkkəb bir halda başqa bir məna ilə istemal edilir. Məsələn, sinini-əxirə zərfində icad olunan fotoqraf, telqraf, fonoqraf, telefon və ilax. alətlərini ələ alalım. Bunları yunani-qədim bilmədiyindən lisanlarında bu alətlərin adı da olmayacağı da aşkardır. Amma işıq, səda və yazı bugünkü kibi yunanlar zamanında dahi mövcud olduğundan bu kəlmələrin müqabili əlbəttə onlarda da var idi. Bu halda avropalılar üçün işıq, səda və yazıya məxsus öz kəlmələrini yenə bu mənalara həsr edib, yunanın kəlmələrini isə yeni icad etdikləri alat və ədəvata ad vermək və bu surətlə dillərini zənginləşdirib tovse etmək üçün istemal etmələrinə nə mane var? Biz nə üçün avropalılar kibi hərəkət etməyəlim? Nəyçün biz də Türkcəmiz üçün latın və yunan dilləri məqamında olan fars və ərəb dillərinə müraciət etməyəlim? Lazımdır ki, biz də işıq, səs, yzı sözlərini öz mənalarında mühafizə edib farsın, ya ərəbin bunlara müqabil olan pərtov, səda, nəviştən kibi kəlimatını yeni ixtira olunan alat və ədəvata tətbiq ilə fotoqrafa pərtovnəvis, fonoqrafa sədanəvis, telefona durşeno və ilax. deməyəlim. Və bu surətlə dilimizi tovse edəlim. Böylə etsək, şübhəsiz çox keçmədən dilimiz farsiyə mürəccəh ola biləcəkdir. Çünki fars özü pərtovnəvis, ya durşeno kibi kəlmələri icaddan aciz qalıb fotoqraf, ya telefon deməyi tərcih edəcəyi halda lisani Türki farsi kəlmələrindən mürəkkəb məzkur ibarələrlə təzəyyün etmiş olacaqdır. İmdi sual olunur ki, dilimizi əcnəbi lüğətlərlə doldurmaqmı lazım, yoxsa dilimizdəki nöqsanları ikmal üçün bu dilə münasibəti-diniyyə, tarixiyyə və ədəbiyyəsi olan ərəb və farsi dillərinə müraciət etməkmi müvafiq məsləhətdir? Əlbəttə, içimizdə, öz lisani-millisinin qədrini bilən hər fərd ikinci şüqqayı tərcih edər. Ərəbi və farsi kəlimata müğləq, qəliz dir, deyənlərdən sual edirəm ki, kapitalist, ekonomiya, pressa, direktor kibi sözlərmi, yoxsa sərmayədar, iqtisad, mətbuat, müdirmi müğləq və qəliz dir? Bir əsəri Avropa dillərindən tərcümə əsnasında sözü mənayi-həqiqi və müəyyən iləmi tərcümə etməli, yoxsa xalqımızın asan anlaması üçün mənayi-əsliyi təhrifmi etməli? Keçənlərdə bir məqalədə rusca mir zaklyuçit sözünü sülh əqd emək surətilə tərcümə eyləmək istiyordum. Rüfəqamdan birisi buna etiraz edib dedi ki, böylə tərcümə etsən kimsə anlamaz. Sülh etmək yazmalıdır. Lakin sülh etmək lə əqdi-sülh etmək birmidir? Sülh etmək sadə barışmaq deməkdir. Əqdi-sülh isə qanun və nizam dairəsində, şahidlər hüzurunda əldə kağızlar, əhdnamələr, tərəfeyn tərəfindən imzalanmış şərtnamələr olduğu halda barışmaq deməkdir. Əgər diimizdə sülh bağlamaq demək mümkün olsaydı, əlbəttə böylə tərcümə edərdim. Fəqət sülh bağlamaq təbiri çox qərib görüldüyündən, sözü haqqilə tərcümə üçün naçar əqdi-sülh ibarəsindən ayrılamadım. Biz mənayı pozmayız. Lazımdır ki, xalq öz dilini öyrənməyə rəğbət eləsin. Bu xüsusda gələcək nüsxələrdə daha danışarız. Həyat qəzeti, birinci sene, çərşənbə,14 iyun 1905, N 7 4 ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10

5 Qiraətxanə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Hörmətli qarelərimiz, keçən nömrələrimizdə Bakı xəbərləri qismində tazə bir qiraətxanə açılmasını qiraət buyurdular. Qərinələrlə zülm və cəbrə tabe olan millət axır bir cüzi olsa da hürriyyətə, sərbəstliyə nail oldu. Yəni illər ilə arzusunda olub dəfaat ilə ərizələr verib, pullar xərc edib bir belə mədəniyyət vasitəsi olan qiraətxanə iftitahına nail olmuyordular. Hörmətli qarelər! Yuxarıda zikr etdiyimi nəzərə alaraq xəyal edə bilərsiniz ki, Badkubə qiraətxanə üzü görmüyüb əvvəlinci dəfə olaraq Nicat qiraətxaneyi- İslamiyyəsini görmüşdür. Yox, əzizim qare, belə gümün etsək nəməkbəharamlıq etmiş oluruz. 11 il bundan əqdəm millətimiz uğrunda şayani-təhsinitəşəbbüsdə bulunan ədəbiyyat xadimi Nərimanbəy Nərimanov Rusiya istibdadının qüvvətli bir dövründə sərfi-məsai edərək bir qiraətxanə güşadına izn alıb hər bir tərəfdə nəşr olunan İslam qəzetlərini havi bir qiraətxanə açmışdı. Lakin millət bağçasında yeni açmış bu qızılgül millətimizə ariz olan xəzan vasitəsi ilə tez soluxub bağlanması güşadinə müqabil olaraq millət dostların yaralı ürəyini xəraş etdi. Qiraətxanənin bağlanmasına səbəb nə oldu? Buna səbəb bizim cəhalətimiz, bətalətimiz, mədəniyyətimiz, daha doğrusu hümmətsizliyimiz oldu. Vaxtilə maarifimiz üfüqündə bu gün görükdü, lakin sərnigün edib 11 il təmam, qürub etdi. Indi isə zəmanə iqtizasi olaraq yenə tüluə başlamışdı. Mətləbimizi bir az açıq deyəlim, sözü başıörtülü deməyib məqsədimizi faş edəlim. İyiriminci qərinə çatdı. Cümlə millətlər tərəqqiyə üz çevirdilər. Istibdad və zülmün inhidaminə qəsd etdilər. Mədəniyyət yolları açıldı. Aralıqda tərəqqiyə sədd çəkən bəzi mümaniat götürüldü. Hamısı götürülmədisə də bir cüzi rəf edildi. Məsələn: qəzetlərdən senzur götürüldü isə də iki həfdə zərfində mətbuat moqutə nəşrinə izn almaq mümkün oldusa da amma qəzetələrin iki ya üç nömrəsi çıxdıqdan sonra bağlanması dəxi təcrübəyə mindi... Bu münasibətlə İslam qəzetləri dəxi bollandı, çox şəhərlərdə birər qəzetə, jurnal nəşrinə iqdam edildi. Qəzetələrin artması oxucuların artmasına dəlil olmazmı? Oxucularımız varsa qəzetə muştuqları bol isə bir oxu yeri, qiraətxanə açılması təbii olmazmı? Odur ki, şəhərimizin hümmətli və qeyrətli cavanlarından bir firqəsi hümmət və qeyrət kəmərini bağlayıb, Bakıda Nicat adında bir qiraətxanə açadılar. Əfv buyurunuz, əfəndilərim! Şəhərimizdə yalnız bir Nicat deyil, bir də qiraətxaneyi-ümumi deyə oxu yerimiz vardır ki, həmiyyətli mütəəllimlərimiz tərəfindən idarə edilir. Bu tövzihatdan demək istiyoram ki, 11 il bundan müqəddəm zikr etdiyimiz qiraətxanədir ki, indi bir az olsa da hürriyyət, həmiyyət və himmət ünsürlərindən mürəkkəb bir hava tapıb yenidən aləmə arzi-didar eyliyor. Ey mədəniyyətli, həmiyyətli əhli-maarif yoldaşlarım! Sizdən xahiş budur ki, bu tövr mədəniyyət asari olan təşəbbüsatda qayım durunuz, millətimizə rəhbər sizsiniz rəhbərlik vəzifəsini ifayə hazırlaşınız! Hər dürlü-ümurixeyriyyəyə iqdam edib millətə xidmətdən usanmayınız. Ey nicatçı qardaşlarımız! Bu xeyir işə iqdam etdiniz də sabit qədəm olunuz! Zəmanənin hə bir təərrüzatına sədd olaraq hümmət və qeyrət ilə çalışınız. Var olunuz! Sağ olunuz qardaşlar! Ürəfalarımıza millətimizi tapşırdız. İndi isə cəmaətimizə rica edib diyoruz: Ey cəmaət, ey millət, ürəfalarla birləşməlisiniz, onlar bir xeyir işə iqdam edərlərsə, siz də onlara maddən yardım etməlisiniz! Hər kəs təkliyində hər dürlü qəzetələrin hamısını alıb oxumağa, hər qism kitabları pul verib mütaliəyə qüdrəti olmaz. Amma qiraətxanə vasitəsilə iki qəpikdən keçərək nə qədəri oxumalı olsa mümkündür... Həmin bu Nicat ın 11 il bundan müqəddəm şükufələnərək soxulmasına səbəb həmanən, cəmaətimizin bihümmətliliyi olmadımı? Bəli, 11 il bundan müqəddəm Nərimanbəyin zəhməti hədərə getdisə də, indiki qiraətxanələrin o günə düşməsinə inanmıyoruz. Zira ki, o bir bahar gülü idi ki, akvarium vasitəsi ilə qışda göyərilmişdi. Ona binaən də mötədil hava tapmayıb saqit olmuşdu. Amma Nicat və qiraətxaneyi-ümumi lər isə özlərinə məxsus bi mötədil hava içində olmalaırını görüb də davamlarına artıq inanırız. Yaşasın maarif! Var olsun əhli-maarif! İrşad, 67, 14 mart 1906-cı il ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10 5

6 Türk Dünyasını tanıyaq Qırğızıstan Respublikası Qırğızıstan Respublikası Mərkəzi Asiyada yerləşən, dənizə çıxışı olmayan, dağlıq ölkədir. O şimaldan Qazaxıstan, qərbdən Özbəkistan, cənub-qərbdən Tacikistan və cənub-şərqdən Cin Xalq Respublikası həmsərhəddir. Qırğızların inancına görə Qırqız kəlməsi Türk sözü olan qırx sözündən gəlir ki, bu da Manas dastanında Uyğurlara qarşı döyüşən qırx qəbiləni göstərir. Ümumilikdə qırğız sözünün mənası haqqında mütəxəssislər müxtəlif fikirdədirlər. Bəziləri qırğız sözünün Türk sözü oldub, qırıq sözündən qaynaqlandığını qeyd edir və bu sözün tarixini uyğurların Mərkəzi Asiyaya yürüşü ilə bağlayırlar. IX əsrin əvvəllərində uyğurlar Qırğızıstan da daxil olmaqla Mərkəzi Asiyanın böyük bir hissəsinə, Monqolustana, eləcə də Rusiya və Çinin bir hissəsinə nəzarəti ələ keçirirlər. Bu yürüşün təsiri ilə qırğız sözü həm də fəthedilməz və məğlubedilməz anlamında işlədilməyə başlayır. Digər versiyaya görə qırğız sözü qədim Türk dilində qırmızı anlamındadır. Qədim Türklərin dilində bu söz cənub ölkələrini ifadə edirdi. Qədim qaraqalpaq eposuna dayanan başqa bir versiyaya görə isə qırğız sözü qırx qız anlamındadır. Qırğız əfsanəsinə görə Dünya yarananda Tanrı hər millətə onun istedadı və şəxsiyyətinə görə torpaq verir. O, zəngin torpaqları, qayalı dağları, quru səhraları, meşələri və dünyada olan hər şeyi bölüşdürür. Bölgünün sonunda Tanrı digərlərinin dünyanın ən yaxş hissəsi üçün bir-birləri ilə savşarkən, ağac dibində yatan Qırğızları görür. Bu diqqətsizlik Tanrının ürəyinə toxunur və O sağ qalmaq üçün Qırğızlar çox əziyyət çəkməsinlər deyə, onlara dünyanın ən zəngin və gözəl hissəsini verməyi qərara alır. Tarix Qırğızıstan tarixinin sistemli şəkildə öyrənilməsinə XIX əsrin sonlarından başlanılmış və bu işin əsası rus alimləri tərəfindən qoyulmuşdur. Sonrakı dövrdə isə yerli mütəxəssislərin yetişməsi və bu işlərə cəlb edilməsi tədqiqatların daha da genişləndirilməsinə imkan yaratmışdır. Bununla belə ilkin tədqiqatlar dövründən başlayaraq müxtəlif mövzularda, xüsusilə etnik mənşə mövzusunda yalnışlıqlara yol verilmiş və bu yalnışlıqlar sonrakı elmi ədəbiyyatlara da yol tapmışdır. Bu cür yalnışlıqlara yol verilməsinin əsas səbəbi isə bir çox Türk xalqlarında olduğu kimi, Qırğızıstan tarixi ilə məşğul olan mütəxəssislərin də Türkoloq yox farsşünaslar olmasdır. Həmin mütəxəssislərin fikrincə bütün Orta Asiya, Azərbaycan və İran ərazisi farsdilli etnosların vətəni olmuşdur. Lakin sonrakı dövrlərdə Avropa alimlərinin apardıqları ətraflı araşdırmalar nəticəsində məlum olmuşdur ki, farsdilli etnoslar nəinki Orta Asiya və Azərbaycan ərazisində, hətta İran ərazisinə də gəlmə etnos- dur. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, bütün Orta Asiya ərazisində olduğu kimi Qırğızıstan ərazisində də ən geniş yayılmış mədəniyyət skif mədəniyyətidir. Ölkənin müxtəlif bölgələrində aparılmış tədqiqatlar zamanı aşkarlanmış kurqanlar, skif heyvan üslubunda hazırlanmış müxtəlif məişət əşyaları skif sakların qırğızların etnognezinin formalaşmasında iştirak etmiş ən böyük tayfalardan biri olduğunu söyləməyə imkan verir. Bu müddəa antik müəlliflərin verdikləri məlumatlarla da üst-üstə düşür. Belə ki, Herodotdan başlayaraq bir çox yunan-roma müəllifləri Orta Asiyada skif (iskit, şkuza) tayfalarının məskun olduqlarını qeyd edirlər. Herodot isə skiflərin yaşadığı əraziləri daha dəqiq göstərərək onların Xəzərin cənub sahilində, Araz (Araks) çayından şimalda, Xəzərin şərq sahillərində (massagetlərlə - baş saqat tayfaları ilə) qonşuluqda və Qara dənizin şimal sahillərində yaşadıqlarını, həmçinin adət-ənənələrinə və dillərinə görə bu köçəri xalqla hiss ediləcək yaxınlığı olan başqa etnosların (güman ki, başqa kiçik Türk etnosların) skif-sakların ətrafında birləşdiyini qeyd edir. E.ə. VII əsrdə Azərbaycanın cənub ərazilərində - Manna dövləti ilə qonşuluqda yaşayan Türk mənşəli madaylar güclənməyə başlayır. Mərkəzləşmiş Mada (yunan dilli mənbələrdə Midiya) dövlətinin qurulmasından sonra bu dövlət həm qərbə, həm də şərqə doğru öz ərazilərini xeyli genişləndirir. Həmin dövrdən etibarən Qırğızıstanın cənub əraziləri Midiya imperiyasının tərkibinə daxil olur. Daha sonra madayların hakimiyyətini qəsb edən fars Əhəmənilər bütün Orta Asiyanı öz hakimiyyətləri altına alırlar və bu dövrdə Orta Asiyada farsdilli etnosların geniş məskunlaşması baş verir. Makedoniyalı İskəndərin Əhəməni imperiyasına yürüşü çərçivəsində Orta Asiyaya basqınları uğursuzluqla nəticələnir. Belə ki, İskəndər skif-sakların güclü müqavimətinə rast gələrək geri çəkilməli olur. Həmin tarixdən etibarən mənblər xüsusilə Çin mənbələri Orta Asiyada başqa bir Türk etnosunun kanqların (kanq-ər kəngərlərin) adını çəkməyə başlayır. E.ə. IV əsrdə Orta Asiyada nəhəng Kanq dövləti (Kəngər dövləti) qurulur və bütün Qırğızıstan ərazisi həmin dövlətin tərkibinə daxil olur. Bu dövrdə vahid qırğız xalqının formalaşması prosesinin əsası qoyulur. Kəngər dövləti cənubunda yerləşən Kuşan Türk dövləti, Soqdiya və Çinlə isti qonşuluq və iqtisadi əlaqələr qurur, getdikcə daha da qüvvətlənirdi. Məhz bunun nəticəsi idi ki, həmin dövrün ən güclü dövlətlərindən biri olan və öz ərazilərini getdikcə daha da genişləndirən Çin imperiyası Kəngər dövlətinin ərazilərinə müdaxilə etməyə cürət etmir, tez-tez səfirlər göndərərək bu dövlətlə əlaqələrini yaxşı saxlamağa çalışırdı. Bu vəziyyət bizim eranın V əsrinin sonu, VI əsrin əvvəllərinə kimi davam edir və VI əsrdə Orta 6 ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10

7 Asiyaya başqa bir Türk dövləti Böyük Türk Xaqanlığı nəzarət etməyə başlayır. Maraqlıdır ki, Kəngərlər nəinki Türk xaqanlığı ilə mübahisələrə girişmir və müqavimət göstərmir, əksinə idarəçilik işlərində onlara kömək edir və Böyük Türk Xaqanlığının daha da möhkəmlənməsində iştirak edirdilər. Bununla belə Orta Asiyanın, o cümlədən Qırğızıstanın Böyük Türk Xaqanlığının tərkibinə qatılması ilə barışmaq istəməyən bəzi Türk tayfaları ilə bərabər, kəngərlərin də bir hissəsi Xəzər dənizinin şimal hissəsi ilə qərbə doğru köç edərək Qafqaza gəlir və Azərbaycan ərazisində məskunlaşırlar. Lakin mənbələrin tədqiqi bu gəlişin kəngərlərin Azərbaycan ərazisinə ilk gəlişi olmadığını göstərir. Belə ki, yerli mənbələr artıq bizim eranın I II əsrlərindən etibarən Azərbaycanda kəngərlərin adını çəkir. Alban tarixçisi Moisey Kalankatlı Qafqaz Albaniyasında yaşayan etnoslardan danışarkən kanqlıların da adını qeyd edir. Kəngərlərin Azərbaycan ərazisində əsas məskun olduqları bölgələr isə Naxçıvan və qismən də İrəvan bölgələri olmuşdur. Təsadüfi deyil ki, sonrakı dövrdə Naxçıvan xanları da məhz kəngərlərin nəslindən idi və Kəngərli soyadı daşıyırdı. Bütün bu faktlar Orta Asiya Türklərinin, o cümlədən qırğızların etnogenezində mühüm yer tutan kəngərlərin Azərbaycan Türklərinin də formalaşmasında böyük rolu olduğunu söyləməyə əsas verir. VII əsrdə İslamın insanlara bəxş edilməsi ilə tarixin axarı dəyişir. Tezliklə müsəlman ərəblərin Şərqə və Qərbə yürüşləri başlanır. Qərbdə xristian Bizans imperiyasının müqavimətinə rast glən ərəblər şərq qonşuları olan fars Sasanlərini məğlub etməkdə çətinlik çəkmirlər. Tezliklə bütün İran, Azərbaycan və Ərməniyyə ərazisi Ərəb Xilafətinin tərkibinə qatılır. İslam dövlətinin sərhədləri Orta Asiyaya qədər uzanır. Orta Asiyanın da tabe edilməsi o qədər çətin olmur. Onsuz da tək Tanrıya (tenqriçilik) inanan yerli Türklər özlərinin qədim dini ayinləri ilə prinsipial fərqi olmayan İslamı qəbul etməkdə çətinlik çəkmirlər. İslamın yayılması və Türk xalqlarının vahid dövlət tərkibində birləşməsi onların bir etnos kimi formlaşmasında mühüm rol oynayır. Məhz belə bir şəraitdə vahid qırğız Türklərinin formalaşması prosesi başa çatr. 840-cı ildə Qırğızıstan ərazisi Uyğur xaqanlığının yürüşlərinə məruz qalır. Bu hadisədən sonra Qırğızıstan ərazisi təxminən 200 il ərzində uyğurların hakimiyyəti altında qalır. XII əsrin əvvəllərindən Qırğızıstan monqolların yürüşünə məruz qalır ci ildə isə Çingiz xan tərəfindən fəth edilir. Uzaq Şərq və Avropanı birləşdirən Böyük İpək Yolunun Qırğızıstan ərazisindən keçməsi bu əraziləri həmişə qonşu xalqlar üçün maraqlı etmişdir. İssık - Kul gölü ərazisi bu sahədə xüsusilə diqqətçəkən bölgə olmuşdur. Əksər tarixçilər inanırlar ki, İssık - Kul gölünün adı XIV əsrdə Avropa və Asiya xalqlarının ən çox qorxduğu Qara Ölümlə əlaqədardır. Qırğız tayfaları XVII əsrə qədər Monqol Oyratlarının, XVIII əsrin sonlarına qədər Mançu Ginq sülaləsinin, XIX əsr ərzində isə Özbək və Kokand Xanlıqlarının tərkibində olub. XIX əsrin sonlarında Qırğızıstan ərazisi Çar Rusiyası və Çin (Qing sülaləsi) arasında bölünür. Rusların təzyiqi ilə qırğız hakim sülalərinin əksəriyyəti Çinin hakimiyyəti altında olan Qırğızıstan ərazisinə köç edir. XIX əsrin sonlarında indiki Qırğızıstan, böyük hissəsinin Rusiyaya verilməsi şərti ilə Rusiya və Cin arasında bağlanan müqaviləyə əsasən iki hissəyə bölündü. Bu ərazi 1876-cı ildə formal olaraq Rusiya imperiyasına birləşdirilr. Rusiya işğalından sonra car hakimiyyətinə qarşı bir sıra qiyamlar baş qaldırdı və nəticədə çoxlu sayda qırğız Türkləri Pamir dağlarına və Əfqanıstana köçməyə üstünlük verdilər cı ildə Rusiya idarəçiliyinə qarşı Mərkəzi Asiyada baş verən üsyan da çoxlu sayda qırğızın Cinə köçməsinə səbəb oldu. Burada sovet hakimiyyəti 1919-cu ildə qurulmağa başladı. Rusiya SFSR-nin tərkibində Qara-Qırğız Muxtar Vilayəti yarandı. Qara-Qırğız termini 1920-ci ilin ortalarına qədər işlədildi. Ruslar bu termini qırğızlara aid olan qazaxlardan fərqləndirmək üçün işlədirdilər. 5 dekabr 1936-cı ildə Qırğızıstan Sovet Respublikası yaradıldı ci ildən etibarən Qırğızıstanda mədəni, siyasi, sosial və təhsil sahələri inkişaf etdirilməyə başlayır. Lakin ruslar bu prosesdə rus dilinin önə çıxması və əsas danışıq dilinə çevrilməsi üçün bütün mümkün vasitələrdən stifadə edirlər. Yenidənqurma siyasətinin ilk illərindən başlayaraq Qırğızıstanda da siyasi mühit dəyişilməyə başlayır. Ortaya sonradan 1989-cu ildə daha da aktivləşən qeyri-rəsmi siyasi birliklər və təşkilatlar çıxır cu ildə Sovet imperiyasının bəzi respublikalarının sakinləri kimi qırğızlar da sovetlərin ayrı-seçkilik siyasətinə qarşı etirazlara başlayaraq küçələrə çıxdılar. 19 avqust 1991-ci ildə Moskva Əskər Akayevi devirməyə cəhd göstərdi. Növbəti həftə baş verən çevrilişdən sonra Akayev Sovet İttifaqının Kommunist Partiyasından istefaya verdiyini elan etdi. Sonra bütün büro və katiblik istefaya gedir. Bu hadisələr 1991-ci ilin avqust ayında Ali Sovetin Qırğızıstan Respublikasının müstəqilliyini elan etməsi ilə nəticələndi ci ilin yanvar ayında isə Ə.Akayev yeni hökumət qurdu ci ilin oktyabrında Akayev heç bir maneəyə rast gəlmədən prezident seçkilərində iştirak etdi və 95% səslə qalib gəldi ci ilin 21 dekabrında Qırğızıstan dörd Mərkəzi Asiya Respublikası ilə birlikdə Müstəqil Dövlətlər Birliyinə daxil oldu. Qırğıstan tam müstəqilliyini bir neçə gün sonra 25 dekabrda qazandı.1992-ci ildə Qırğızıstan Respublikası BMT-yə və ATƏT-ə üzv oldu ci il 4 aprel tarixində başlamış Məxməri inqlab nəticəsində həmin ilin mart ayında təkrar prezident seçilmiş Əsgər Akayev devrilir və Kurmanbek Bakiyev prezident, Feliks Kulov isə baş nazir elan edilir cu ildə gerçəkləşdirilən növbəti çevrilişdə isə K.Bakiyev devrilir və Roza Otunbayeva Qırğızıstanın prezidenti seçilir cü ildə qəbul edilmiş Qırızıstan Respublikasının Konistitusiyasına görə Qırğısıtanın dövlət quruluşu demokratik respublikadır. İcra hakimiyyətini prezident və baş nazir, Qanunvericilik fəaliyyətini birpalatalı Parlament, Məhkəmə hakimiyyətini Ali Məhkəmə, Konistitusiya Məhkəməsi, yerli məhkəmələr və Baş Prokuror həyata keçirir. Rayonlar hökumət tərəfindən təyin olunan rəhbərlər ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10 7

8 tərəfindən idarə olunur. Kəndlərin icra rəhbərləri və şuraları onların özləri tərəfindən seçilir. Coğrafiya Qırğızıstan Mərkəzi Asiyanın iki böyük dağ sistemlərinin birləşməsində yerləşir (Tyan Şan və Pamir). Bu iki sistemi bir-birindən geoloji olaraq Qırğızıstanda ayrılır: Tyan Şan silsiləsinin Altay dağları və Pamir silsiləsinin Trans Alay dağları. Ölkənin 80 % -ni dağlıq ərazi təşkil edir. Ölkənin ən yüksək ərazisi Çin sərhəddinə yaxın yerləşən Kakşal dağıdır. Pamir dağlarının ən ucqar şimal hissəsi Qırğızıstanın Tacikistanla cənub sərhədlərini formalaşdırır. Qələbə zirvəsi Tyan Şan silsiləsinin ən yüksək zirvəsidir. Onun hündürlüyü 7439 metirdir. Bu zirvə keçmiş SSRİ-də ikinci ən yüksək zirvə idi. Xan Tenqri dağları isə dəniz səviyyəsindən 6995 metr yüksəklikdədir. Qələbə zirvəsi həmçinin şimal yarımkürəsinin ən ucqar hissəsində yerləşən ən hündür zirvədir. Ölkənin cənubuna doğru geniş vadilər uzanır. Cənub hissəsinin ucqarlarını Çin və Tacikistanla sərhəddə olan Pamir dağları əhatə edir. Buradakı Tyan Şan sıra dağları dağ landaşaftına aid bütün özəllikləri özündə daşıyır. Bura yaşıl və zəngin otlaqlar, alçaq meşəliklər, qumlu və daşlı dağ vadiləri, qarla örtülmüş yüksəklilər və ən məhşur dağ göllərindən olan, 1607 metr hündürlükdə yerləşən İssık - Kul gölü, 3000 metr hündürlükdə yerləşən Son Kul gölü, 1900 metr hündürlükdə yerləşən Sarı Çelek gölü kimi dağ gölləri ilə zəgindir. Ölkənin əsas çayı olan Qara Dərya Başlanğıcını qərbdən götürərək Fərqanə vadisindən keçib Özbəkistana gedir. Özbəkistanla sərhəddə o, digər qırğız çayı olan Narınla kəsişir. Narın cayı Qırğızıstanın ən böyük çayıdır. Başlanğıcını şimal-şərq dağlarından götürür və ölkənin mərkəzindən keçərək qərbə doğru axır. Çay sonra Fərqanə vadisindən keçərək Özbəkistana keçir və digər bir cayla birləşərək Sır Dərya çayını əmələ gətirir. Cayların birləşməsindən formalaşan Sır Dərya çayı Aral gölünə tökülür cu ilə qədər çay gölə tökülə bilmirdi. Belə ki, Tacikistan, Özbəkistan və Cənubi Qazaxıstanın pambıq tarlalarının suvarılması üçün caydan axına qarşı suvarma kanalları çəkilmişdir. Qırğızstan 39 və 44 N dairəsində, 69 və 81 E uzunluq dairəsində yerləşir. Şimali Cinin Xincan əyaləti bu ölkənin içərisinə doğru uzanır. Şəhərlər Qırğızıstan Respublikasının sahəsi 199,9 min km2-dir. Ərazi yeddi vilayətə bölünür. Hər vilayət öz daxilində daha xırda inzibati ərazi vahidlərinə - rayonlara bölünür. Onlar Batkən, Çuy, Cəlalabad, Narın, Oş, Talas, İssık-Kul vilayətləridir Bütün vilayətlər 39 rayona bölünür. Bişkek şəhərinin 4 rayonu var. Rayonlar Ail Okmotu adlanan yaşayış məntəqələrindən təşkil olunur. Ümumilikdə ölkədə 429 yaşayış məntəqəsi var. Kənd icmaları 20 kiçik qəsəbədən ibarətdir. Ölkənin ən böyük şəhəri paytaxt Bişkek, ikinci böyük şəhər isə Oş şəhəridir. Bişkek şəhəri ölkənin şimalında yerləşir və burada təxminən 900,000 əhali yaşayır. Oş şəhəri Fərqanə vadisində, Özbəkistanla sərhəddə yerləşir. Arxeoloqlar burada eramızdan əvvəl V əsrə aid incəsənət nümunələri aşkar etmişlər. Hətta bu şəhərin Romadan daha qədim olması haqqında iddialar da tez-tez səslənir. Şəhər İpək Yolunun üzərində yerləşir. Şəhərin mərkəzində Süleyman dağı ucalır. Bu dağ 16-cı əsrə qədər Bara Kuc və ya Qəşəng Dağ adlanırdı. Şeyx Süleymanın bu dağın ətəklərində dəfnindən sonra bura Süleyman dağı adlandırılmağa başladı. Burada həmçinin Məhəmməd peyğəmbərin (s.ə.s.) də olduğuna inanılır. Dağa qalxan cığırlar onu daha da maraqlı edir. Bu cığırlardan biri ziyarətçilərin dua etdiyi kiçik mağaraya gedir. Mağaranın tavanından su damcılayır, deyirlər ki bu Süleymanın göz yaşlarıdır. Ziyarətçilər burada xəstəliklərin sağalması, problemlərin həll olması üçün dua edirlər ci ildə bu dağda tezliklə Fərqanə vadisinin hökmdarı olacaq 14 yaşlı Babur tərəfindən bayraq meydanı və məscid tikilmişdir. Sonralar bu tikililər iki dəfə dağıntıya məruz qaldı və yenidən tikildi. Ömrünün sonlarına yaxın Babur şah öz xatirələrində Süleyman dağında tikdirdiyi layihələr, hər iki tərəfi bağlar ilə örtülən çay, bıçaq dəstəkləri üçün istifadə edilən ağ və qırmızı daşlar haqqında yazırdı. Burada həmçinin şəhər ətrafından toplanmış eksponatların saxlandığı kiçik arxeoloji-mədəniyyət muzeyu, Kumancan Datkada Böyük İpək Yolu Muzeyi adlanan tarixi-etnoqrafik muzey fəaliyyət göstərir. Bütün soraq kitabları digər Mərkəzi Asiya ölkələri kimi Qırğızıstanda da bazarı ən mənzərəli yer kimi göstərir. Burada bazar çayın sahili boyunca bir kilometrə qədər uzanır. Bazarın yaxınlığında ölkənin ən böyük məscidi olan Seyid Təpə məscidi yerləşir. Əvvəllər taxtadan tikilən bu məscid cu illərdə təmir olunur. Sonradan onun fəaliyyəti sovetlər tərəfindən qadağan edilir cü ildə məscidin fəaliyyəti təkrar bərpa edilib. Cəlal-Abad şəhəri Kuqart vadisinin cənubunda Babaş Ata dağlarının şimalına doğru uzanır. Buranın təbiəti qurudur. Yayları isti, payızları mülayim və günəşli, az yağmurlu, qışları isə yüksək rütubətli və mülayim olur. Region meyvə və tərəvəz mərkəzidir. Qırğızıstanın İpək Yolu qollarından biri Cəlal-Abad şəhərindən keçir. Şəhərdən bir neçə kilometr aralıda dəniz səviyyəsindən 700 metr hündürlükdə mineral sularla zəngin olan Ayub Tau dağı yerləşir. Buraya səyahətçilər, turistlər, tacirlər və zəvvarlar gəlir. Bu şəhər ticarət mərkəzi kimi inkişaf etmişdir. Hələ qədimlərdən burada mal-qara alınıb-satılardı. Narın viayəti Qırğızıstanın mərkəzindən uzanır və Çinlə, Qırğızıstanın Cui, İssuk - Kul, Calal Abad və Oş şəhəri ilə sərhəddir. Sahəsi kv kilometrdir. Əhalisi nəfərə yaxındır. Narın şəhəri Qırğızıstanın ən soyuq şəhəridir. Burada temperatur qışda -40 C dir. İllik orta temperatur -6 C -dir. Buna baxmayaraq yayda hava kifayət qədər isti və tozlu olur. Ərazinin 70%-dən çoxu dağlarda, qalanı isə yüksək dağ yaylalarındadır. Karatal-Caparik qoruğu 1995-ci ildə Karqo dağlarının şimal təpələrinin meşəlik hissələrində yaradılıb. Burada Son Kul və Catır Kul kimi yüksək ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10

9 hektar ərazini əhatə edən dağlıq ərazilər var. Narın şəhərinin yaxınlığında köhnə duz şaxtaları əsasında Kockor və Con Tus sanatoriyaları fəaliyyət göstərir. Bu şəhərdə Son Kul dağ gölündən aralıda 3000 metr ağacsız uzanan dağlar, qədim Taş karvansarayı, Ece Narın vadisi və Salkintor dövlət parkı yerləşir. Çinlə sərhəddə yerləşən Çatır Kul gölü həmişə səyyaların və turistlərin sevimili məkanı olub. Talas şəhəri yerləşdiyi Talas vadisinin adını daşıyan kiçik bir şəhərdir. Bura Manas Torpağı adlanır. Ehtimal edilir ki, eposun qəhrəmanı bu şəhərdə doğulub və onun qəbiri bu şəhərin yaxınlığındadır. Bu şəhərin mərkəzində, çay kənarında gözoxşayan təbii park yerləşir. 20 km aralıda yerləşən üç şəhərdə Kulan Say, Terek Say və Kurqan Taş şəhərlərində bir neçə qiymətli daş abidələr və petroqlif nümunələri var. Bu region həmçinin məhşur yazıçı Cingiz Aytmatovun vətəni olmaqla qürur duyur. İrkeştam keçidi Oş şəhər ilə Çin arasında yerləşir. Burada görünüş olduqca möhtəşəm və maraqlıdır. Belə ki, bir tərəfdə zirvələr qarla örtülü olur, digər tərəfdə yaşıl dağ yaylaqları uzanır. Bu yollarla səyahət çox vaxt alır və çətin olur. Xüsusilə xronometrajı çalışmayan vasitə ilə səyahət edəndə cü ildə Oş və İrkeştam arasındakı yollar genişləndirildi və inkişaf etdirildi. Bu yol əvvəllər təkər yolu adlanırdı. Uzun müddət İrkeştam keçidləri yalnız ticari məqsədlər üçün istifadəyə açıq olmuş və hər ay müəyyən müddətə gediş-gəliş məhdudlaşdırılmışdır ci ildən yollar sərnişinlərin xidmətinə verilmişdir. İqlim Ölkənin iqlimi regionlara görə dəyişkəndir. Fərqanədə subtropik iqlim hakim olmaqla yay isti (40 C) olur və uzun müddət davam edir. Tyan Şan bölgəsində isə əksinə yay sərin və qısa olur. Buranın iqlimi dəniz səviyyəsindən asılı olaraq quru kontinentaldan qütb iqliminədək dəyişir. Şimal dağ ətəklərində yerləşən bölgələrdə mülayim iqlim müşahidə olunur. Ən soyuq ərazilərdə temperatur təxminən 40 gün 0-dan aşağı olur. Aşağı dağətəyi bölgələrdə quru kontinental iqlim üstünlük təşkil edir və bu bölgə Qazaxıstan və Özbəkistandan gələn isti səhra küləklərini qəbul edir. Yüksək dağlıq bölgələr isə qütb iqliminə malikdir. Vadilərdə iyun ayında orta temperatur 28 C-dir. Yanvarda orta temperatur -14 C -dir. Yüksəkliklərdə hava şəraiti daha soyuq olur. İyulda orata temperatur 5 C, Yanvarda isə -28 C-dir. Yağıntı vadilərdə mm, dağlarda isə mm arası dəyişir. Təbii ehtiyyatlar Çox az istifadə edilməsinə baxmayaraq Qırğızıstan zəngin yeraltı sərvətlərə malik olan bir ölkədir. Qırğızıstan ərazisindəki dağlarda qızıl, kömür, uran, antimon və bir neçə nadir metal ehtiyyatı var. Hazırda bu yataqlardan yalnız qızıl yataqları müəyyən qədər istismar edilməkdədir. Qırğızıstanda neft və təbii qaz ehtiyyatları cüzüdir, ölkəyə qaz və neft digər ölkələrdən gətirilir. Ölkənin zəngin su ehtiyatları və dağlıq əraziləri ona böyük həcmdə hidroelektrik enerjisi ixrac etmək imkanı verir. İqtisadiyyat Qırğızıstan SSRİ-nin ən kasıb ölkələrindən biri olub. Bu gün də Qırğızıstan Mərkəzi Asiyanın ən kasıb ölkələrindən biridir. SSRİ-nin dağılması zamanı Qırğızıstanda da baş verən toqquşmalar ölkənin iqtisadiyatını daha pis vəziyyətə saldı və nəticədə müstəqillik qazanan gənc ölkənin iqtisadi durumu zəiflədi. Hal-hazırda ölkənin və əhalinin əsas gəlir mənbəyi kənd təsərrüfatıdır. Qırğızıstanda dağlıq ərazinin üstünlük təşkil etməsi səbəbindən torpaqların 8%-dən azı becərilir. Bu sahələr şimal ovalıqlarında və Fərqanə vadisi ətrafında yerləşir. Kənd təsərrüfatı Qırğızıstan iqtisadiyyatının əhəmiyyətli sahələrindən biridir cı illərdə əsas kənd təsərrüfatı sektoru ölkənin məhsul ehtiyaclarının üçdə birini təmin edirdi. Qırğızıstan ərazisində dağlıq bölgələrin üstünlük təşkil etməsi burada mal-qaranın inkişafına şərait yaradır, nəticədə yun, ət və gündəlik qida tələbatının böyük hissəsini qarşılayır. Ölkədə istehsal edilən əsas məhsullar taxıl, şəkər çuğunduru, kartof, pambıq, tütün, tərəvəz və meyvə təşkil edir. Əsas ixrac olunan mallar rəngli metallar və minerallar, yun və başqa kənd təsərrüfatı malları, elektrik enerjisi və müəyyən texniki mallar təşkil edir. Respublikanın əsas ticarət əməkdaşları Almaniya, Rusiya, Cin, Qazaxıstan və Özbəkistandır. Din Qırğızların böyük əksəriyyəti İslam dininə ibadət edir. Burada buddaya ibadət edən uyğurlar da yaşamaqdadır. Sovetlər dönəmində digər dövlətlərdə olduğu kimi burada da ateizm təbliğ olunurdu. Təhsil Qırğızıstanın təhsil sistemi Sovet təhsil sisteminin izlərini daşımaqdadır. Ölkədə ibditadi təhsil üç səviyyədə - məktəbəqədər, ibtidai (1-5-ci siniflər) və yuxarı (5 11-ci siniflər) təzahür edir. Bişkek şəhərində 77, ölkənin qalan hissəsində isə 200-dən artıq ictimai məktəb var. Uşaqlar birinci sinifə adətən 7 yaşlarında başlayırlar. Hər bir şagirddən 9-cu sinifi bitirib şəhadətnamə alması tələb olunur. 11-ci sinifi bitirib 4 əsas imtahanı yazı, riyaziyyat, tarix və xarici dil müvəffəqiyyətlə keçən şagirdlərə məktəb diplomu verilir. Respublika ərazisində 55 ali məktəb var ki, onların da əksəriyyəti paytaxtda yerləşir. Bunlara Qırğızıstan Beynəlxalq Universitetini, Mərkəzi Asiya Universitetini, Bişkek Humanitar Universitetini, Beynəlxlq Atatürk-Alato Universitetini, Qırğız Türk-Manas Universitetini, Qırğız Texniki Universitetini nömünə göstərmək olar. Turizm Turizm Qırğızıstanda iqtisadiyyatın ən gənc sahəsi hesab olunur. Bununla belə gözəl təbii şəraiti, maraqlı iqlimi olan və qədim tarixi abidələrlə zənginliyi ilə seçilən Qırğızıstanda turizmi inkişaf etdirmək üçün zəngin potensial var. Qaragöl Milli Parkı və Narın şəhəri Qırğızıstanda turistlərin ən çox ziyarət etdikləri yerlərdir. Ən məhşur turizm mərkəzlərindən biri İssık-Kul gölüdür. ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10 9

10 Gölün şimal sahillərində otellər, istirahət mərkəzləri, sanatoriyalar yerləşir. Ən yaxşı çimərlik zonası Çolpon Ata şəhərində yerləşir ci illərdə buraya milyondan artıq turist gəlmişdir. Lakin ölkədə olan qeyri-stabil iqtisadi vəziyyət bu statistikanı saxlamağa imkan vermir. Buradakı hər regionun yürüş etmək, düşərgə salamaq ücün özünəməxsus cəlbedici xüsusiyyətləri var. Düşərgə salmaq üçün əlverişli yerlərdən biri Cənubi Oşdur. Bu yer Narın şəhəri ilə Toruqart keçidi arasında yerləşir. Toruqart kecid məntəqəsi Qırğızıstanla Çin arasında dağ sərhəddidr. Əksər turistlər İpək Yolunun məhz bu hissəsindən keçməyə maraq göstərir. Xizəklə sürüşmək Qırğızıstanda hələ turizmin imkişaf etmiş sahələrindən birinə çevrilə bilməyib. Lakin burada bu sahənin inkikşafına olduqca əlverişli imkan var. Bişkekdən yarım saatlıq məsafədə olduqca ucuz və yaxşı kompleksləşdirilmiş baza var. Buzüstü xizək üçün Bişkek yaxınlığında (45 km məsafədə) daha bir əlverişli yer var. Bu yer Tiguz Bulaq adlanan İssik Ata vadisinə gedən yolun üzərində yerləşir. Bu sahənin inkişafı üçün hərtərəfli imkanları olan daha bir ərazini Karakol Milli Parkında, Karakoldan kənarda Üç damla palıdı adlanan ərazidədir. Burada icarə haqqı turistlər üçün sərfəlidir. Dil Qırğızıstanın iki rəsmi dövlət dili var. Rus dili hələ də rəsmi dil olaraq qalır. Qırğız dili Türk dil qrupuna daxildir. Qırğızıstanın əlifbası XX əsrə qədər ərəb əlifbası olmuşdr. Latın əlifbası 1928-ci ildə qəbul edilmiş və uyğunlaşdırılmışdır. Lakin 1941-ci ildə Kiril əlifbası ilə əvəz olunmuşdur. dan sonra yaranmışdır. Güləş digər Mərkəzi Asiya ölkələrində olduğu kimi Qırğızıstanda da sevilən idman növlərindən biridir ci il Pekin Olimpiya Oyunlarında 2 atlet Yunan-Roma güləşi üzrə medal qazanmışdır. Kanatbek Beqaliyev gümüş medal, Ruslan Tumenbayev isə bürünc medal əldə etmişdir. Bu gün buz üstü xokkey oyunları da Qırğızıstanda sevilir. Lakin bu oyun növü 2009-cu il Buzüstü xokkey üzrə Asiya Çempionluğu Qırğızıstan tərəfindən təşkil olunana qədər burada populyar deyildi. Qırğızıstanın kişilərdən ibarət milli xokey komandası 2011-ci il Asiya Qış Oyunlarının birinci hissəsində 6 oyundan 6 qələbə qazanmışdı. Bu Qırğızıstan buzüstü xokey komandasının işirak etdiyi ilk beynəlxalq oyun idi. Bayramlar Qırğızlar yeni ili yanvar ayının birində qeyd edirlər. Digər Türk dövlətləri və boyları kimi Qırğızlar da gecə ilə gündüzün bərəbərləşməsi gününü, Novruz gününü daha böyük şölənlə qeyd edir. Novruz bayramının tarixi Türklər tərəfindən onun yeni gün mənası daşıyan farsca adına keçilməsindən cox öncələrə gedən hərtərəfli və dərin bir inkişafa söykənir. Ən təməl prinsipi insanla təbiətin bütünlüyünün nümayişi olan və bir çox əlamətləri özündə çəmləşdirən bu bayram əslində Türklərin köçəri mədəniyyətinin əsasını təşkil edən əski inanc sisteminin bugünə qədər gəlib çatan ən mühüm əks sədasıdır. Novruzun indiki dinlərdən çox əvvəl insanların təbiətlə iç-içə yaşadığ dövrlərə aid bir ayin olduğu gümün edilir. Arxeoloqlar bu faktı təsdiq edərək onun ən az 5-6 min illik keçmişindən söz edirlər. Bayramlarda, özəlliklə Novruzda Qırğızlar bayram süfrəsini çəmənlikdə salırlar. Hər kəs bu süfrənin ətrafında oturur və diləklərini, arzularını söyləyir, mahnılar oxuyur. Novruz bayramını qeyd edərkən buğda, arpa, sarı lobya, qiymə, kök, kərə yağı və digər süd məhsullarından hazırlanmış bir yemək hazırlanır. Bu yemək yeyilərkən gələcək ilin hava şəraitinin əlverili olması, saxladıqları heyvanların və əkinin bol məhsul verməsi üçün diləklər dilənir. Bayraq Qırğızıstn bayrağının mərkəzindəki 40 ədəd sarı günəş şüası Manas dastanındakı 40 müxtəlif mistik gəhrəmanı göstərir. Günəşin içindən keçən xət yurtun tacını (tündük) əks etdirir. Bu simbola qırğız memarlığının fasetində (taraş edilmiş daşın, billurun və s. üzü) cox rast gəlinir. Nəqliyyat Qırğızıstanda yolların salınması cavabdeh orqanlar tərəfindən ciddi şəkildə məhdudlaşdırılmışdır. Çünki burada yollar sıldırım vadilərlə sürünməli, keçidlər 3000 metr yüksəklidə salınmalıdır. Burada tez-tez palçıq axınlarına və qar uçqunlarına rastlanılır. Çox ucqar və çox yüksək regionlara qış fəslində səfərlər bağlı olur. Sovetlər dönəminin sonlarına yaxın Qırğızıstanda 50 hava limanı və uçuş-enmə zolağı var idi. Bunların böyük əksəriyyəti Çinlə sərhəddə inşa edilmişdi. Bu gün onlardan 10 ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10 İdman Qırğız milli mədəniyyətinin ən əhəmiyyətli idman ənənələrindən biri at minməkdir. Yaxşı at munmək bu mədəniyyətin bir hissəsidir. Qırğızlar deyirlər: Əgər sənin yalnız bir günün qalsa onda sən onun yarısını yəhər üstə keçirməlisən. Bütün Mərkəzi Asiyada çox sevilən oyunlardan biri Ulak Tarişdir. Bu oyunun qaydalarna görə atlılardan ibarət iki komanda başsız keçi cəmdəyinə sahib olmaq üçün mübarizə aparmalı və onu rəqib komandanın qol xəttinə keçirməyə çalışmalıdır. Qol sahəsi böyük ləyən və ya cızılmış dairə ola bilər. Digər məhşur atüstü keçirilən oyulardan biri At Cabiş oyunudur. Bu oyunda çox uzun məsafəyə, bəzən 50 kmdan artıq məsafəyə at yarışı nəzərdə tutulur. Jumbi Atmay oyununun qaydalarına görə rəqiblər at üstündə iplə dirəyə bağlanmş metalın ipini güllə ilə kəsməyə cəhd etməlidirlər. Odariş oyununa görə isə iki rəqib at belində güləşir və hər biri digərini atdan birinci yıxmaq istəyir. Tayin Emey oyunu isə oyunçudan at belində yerdən sikkə götürməyi tələb edir. Dünya ölkələrində olduğu kimi Qırğızıstanda da məhşur olan idman növlərindən biri futboldur. Rəsmi futbol federasiyası 1992-ci ildə Sovet imperiyasının parçalanmasınwww.uluturk.info

11 az bir hissəsi qalmaqdadır. Bişkek şəhərindəki Manas beynəlxalq hava limanı əsas beynəlxalq hava limanıdır. Oş və Cəlal-Abad hava limanları yalnız Bişkeklə gündəlik uçuş edir. Sovetlər Birliyinin Mərkəzi Asiyada Fərqanə vadisi cənubda, Çay vadisi isə şimalda imperiyanın dəmiryol xətlərinin sonu idi. Hal-hazırda ölkənin dəmiryol xətlərinin ümumi uzunluğu cəmi 370 km-dir. Oş şəhərinin quru yolları Qırğızıstanda ikinci böyük şəhər yollarıdır. Asiya İnkişaf Bankının dəstəyi ilə Bişkek və Oş şəhərləri arasında olan şimal və cənub-qərb əsas quru yolları bir neçə il əvvəl tamamlanmışdı. Bu yol ölkənin iki böyük yaşayış mərkəzi olan şimalda Çay vadisi və cənubda Fərqanə vadisi arasında əlaqəni asanlaşdırır. Ölkənin su yolu ancaq İssık - Kul gölünün daxilində mövcuddur. Bitki və heyvanat aləmi Qırğızıstan həmçinin özünün rəngarəng bitki müxtəlifliyi ilə də məşhurdur. Burada 400-ə qədər bitki növü yetişir. Ölkənin quru hissəsinin dörddə birini meşələr təşkil edir. İynəyarpaqlı ağaclar - Tyan Şan ağ küknarı - aşağı vadilərdə və şimal dağ ətəklərində bitir. Müxtəlif tülpanlar, lalələr və vəhşi soğan növləri burada qeyri-adi dərəcədə cox bitir. Cənub meşələri qlobal əhəmiyyətə malikdir. Burada nadir fındıq və püstə növləri bitir. Nadir aygül çiçəyi Alay dağlarında bitir. Ölkə qanunları ilə qorunan Tyan Şan ayısı, qırmızı canavar, qar leopardı və coxlu sayda digər nadir heyvan növləri Qırğızıstan meşələrində yaşayır. Bundan başqa Qırğızıstanda ceyran, dağ keçisi, dağ qoyunu da mövcuddur. Qırğıstanın dağ gölləri dağ qazları və digər nadir köçəri quş mövləri üçün sığınacaqdır. Qırğzıstanın landşaftının müxtəlif hava şəraitləri, yüksəliklərə malik olması ona valehedici heyvan və bitki növləri ilə zəngin olmaq imkanı verir. Buranın sakinləri olan spiralvari buynuzlara malik dağ qoyunlarının buynuzlarının uzunluğu 60 düyümə çatır. Bu da dünyada ən böyük göstəricidir. Bişkek və Karakol vadiləri yaxınlığında daha çox Tyan Şan boz ayısı və boz canavarı üstünlük təşkil edir. Turistlərin ən çox maraqla görmək istədiyi marmotdur (gəmiricilər dəstəsindən yeraltı yuvalarda yaşayan kiçik xəz dərili heyvan). Böyük marmotlar yalnız Tyan Şanda yaşayır. Mədəniyyət Qırğız mədəniyyəti çoxşaxəli olub qədim tarixə malikdir. Qədim Türk mədəniyyətinin izlərini özündə yaşadan bu mədəniyyət digər Türk boylarının mədəniyyəti ilə çoxlu oxşar xüsusiyyətlərə malikdir. Abidələr Qırğızların ən önəmli mədəni abidələrindən biri Manas dastanlarıdır. Epos üç hissədən ibarətdir və hekayələr Manas, onun oğlu və nəvəsi haqqındadır. Dastana görə Manas Talas rayonunda dünyaya gəlir və hələ 9 yaşı olanda qanadlı ilanla döyüşür. Bişkekdə Filarmoniya binasının qarşısında bu səhnənin heykəli müşahidə edilə bilər. Bu epos həcminə görə Odiseya və İliadadan uzundur və minilliklər boyu xalq arasnda şifahi şəkildə nəsildən-nəsilə ötürülərək bu günkü günə gəlib çatmışdır. Bu şah əsəri ifa edə bilən insanlara Qırğızıstanda hörmət və ehtiram əlaməti olaraq Manasçı deyirlər. Akın poeziya ifaçıları tərəfindən ifa edilir və qədim avropalıların istifadə etdiyi minstral a çox bənzəyir. Akınlar Orta Asiyanın yazıyaqədərki köçərilərinin fəlsəfəsinin, mifologiyasınin və tarixinin şifahi daşıyıcısı olmuşdur. Təcrübədə akınlar həmçinin xətiblər tərəfindən qədim əfsanələrə uyğunlaşdırılaraq nəğmə formasında deyilirdi. Qızıl Bayraq kəndində parçalanmış qırğız qəbilələrini birləşdirən Atake Batır və onun nəvəsi Şabdan batırın xətirəsinə abidə açılmışdır. Atake batır qar bəbiri ilə ayaq üstə əlində lülələnmiş vərəq (namə) durur. Abidəni dağların arxasından gələn günəş işığı işıqlandırır.18-ci əsrdə Rusiyada Atake batır qırğız qəbilələrinin şahzadəsi adlanırdı. Abidəyə gedən yol çəhrayı qumla döşənmiş, yolun hə iki kənarı isə incil ağacları ilə əhatələnmişdir. Abidənin sol tərəfində muzeydə qırğız xalqının tarixinə aid foto şəkillər və sənədlər saxlanılır. Bu şəkil və sənədlərdən bəziləri əvvəllər heç bir yerdə nümayiş etdirilməmişdir. Musiqi Qırğız musiqisində ən əhəmiyyətli yeri instrumental musiqi tutur. Burada uşaqlardan tutmuş yaşlılara qədər hər kəs ustadların ifa etdiyi instrumental musiqini dinləmək üçün bir araya toplaşır. Musiqi yarışmaları keçirilən günlər ən maraqlı və heyrətamiz günlər hesab olunur. Burada instrumental ansambl, həmçinin hərbi musiqi orkestrlərinin də ən əhəmiyyətli elementi hesab olunur. Qırğız musiqisinin digər musiqilərdən fərqli xüsusiyyəti fikirlərdə ofsunlayıcı təsvir yaratmasıdır. Bu təsvirlər tarixi qəhrəmanlardan tutmuş, təbiət gözəlliklərinə, ev mövzularına qədər dəyişə bilər. İki musiqi aləti qırğızlarda daha geniş yayılmışdır. Bunlar Komuz və Temir Komuzdur. Komuz daha geniş repertuara malikdir. Bu üç simli alət tək hissəli olub taxtadan düzəldilir (ərik və ardıc ağaclarından). Bu alət çoxcəhətliyi ilə xarakterizə olunur. O, həm qadın, həm kişi ifaçı tərəfindən, həm solo, həm böyük qrupun hissəsi kimi və həm də xalq mahnıları ifa edən böyük ansanblların tərkib hissəsi kimi ifa edilə bilər. Bu gün Bişkek küçələrində musiqi məktəblərində təhsil alan, Komuz daşıyan uşaqları görmək adi haldır. Bu alət qədim alətdir ci ildə Çay vadisinin Samsi kəndində arxeoloqlar 4-5-ci əsrə aid komuz aşkar ediblər. Komuza bənzəyən Temir Komuz da qırğız xalqının musiqi simvoludur. Bu alət çox kiçikdir və ona Yakutyada, Tuvada rast gəlmək oldr. Qırğızıstanda kişilər bu aləti hərdən ifa edirlər. Adətən qadınlar onu yeni doğulan uşaqların beşiyi başında ifa edir. İnanclara görə bu ifanın sədaları altında uşaqlar ağıllı, istedadlı və bəlağətli böyüyür. ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10 11

12 İncəsənət Qırğız qızları özlərinin ənənəvi əl işləri ilə məşhurdurlar. Bu əl işlərinin önündə gəvə toxuma gəlir. Onların ən məhşur gəvələri Şirdak və Ala-Kiyizdir. Lakin qırğız xalçaları qırğız qoyunlarının keçəsi qədər məhşur deyil. Qırğız həyatının simvolu olan yurt da keçədən hazırlanır və hələ də qırğızların gündəlik həyatlarının bir hissəsidir. Ölkənin ənənəvi yeməklər verən yeməkxanalarında, həmçinin böyük şəhərlərində yaşayan ailələrində önəmli günlər, bayramlar, ad günləri, toylar eləcə də yas mərasimləri münasibəti ilə yurt hazırlandığını müşahidə etmək olar. Yurtu eləcə də ölkə bayrağının üzərində müşahidə etmək olar. Yurt ağac elementlərdən ibarət olan, daşına bilən və çoxfunksiyalı keçə örtükdür. Hər şey dəri kəndirlər və heyvan tükündən hazırlanmış iplərlə bərkidilir. İçəridə, bəzəklər hər yerə yayılır, gəvələr divarlara və Djuk (döşəkağı) isə döşəməyə yurtun aşağı hissəsinə, girişlə üzbəüz salınır. Onlar döşəmənin üzərində yumşaqlıq və rahatlıq yaradır. Festivallar Adətən yaz-yay aylarında Qırğızıstanda festivallar başlanır. Milli İncəsənətin Tətbiqi Festivalı, Mətbəx və Folklor Festivalı, Qırğız Qoçu kimi festivallarda müxtəlif millətlərin milli yeməkləri hazırlanır, onların dadı qiymətləndirilir, yerli folklor musiqi qrupları arasında müsabiqələr keçirilir, yurt tikilir və milli incəsənət nümunələri nümayiş etdirilir. Keçə Festivalı qədim adət və ənənələr, müxtəlif fauna və flora, tarixi hadisələrdən və gündəlik həyatdan götürülmüş mənzərələrin təsiri ilə formalaşmış ənənəvi milli incəsənət festivalıdır. Digər bir məhşur festival Ov Quşları Festivalıdır. Bu festival qırğızların dərin hörmət etdiyi qızıl qartalların və şahinlərin şərəfinə həsr olunub. Qədim zamanlardan buralarda insanlar körpə quşları tutub ov üçün böyüdürdülər. Deyilənlərə görə bir dəfə bu quşlardan biri buraların kiçik bir qəsəbəsini müdafiə edib. O vaxtdan bəri Qızıl qartal və şahin yüksək hörmət qazanır və onlarla ailənin bir üzvü kimi davranılır. Bu quşların ov məşqləri burada Berkuci adlanır. Mətbəx Zəngin mətbəx mədəniyyətinə mənsub olan Qırğızstanda da digər Türk boylarında olduğu kimi süd və süd məhsulları geniş yayılımışdır. Xüsusilə madyan südündən hazırlanmış qımız buranın ən önəmli içkilərindəndir. Qımız kökör adlanan, dəridən hazırlanmış sürahidə saxlanılır. Burada da digər Türk boylarında rast gəlinən qurut, süzmə, lor pendiri, qaymaq kimi süd məhsulları üstünlük təşkil edir. Burada ət yeməklərindən tez-tez istifadə olunur. Qoyun, sığır, ov heyvanları və at ətinə daha çox üstünlük verilir. At ətinin menyuda olması dəvət olunan şəxsin hörmətini göstərir. Burada ətin süfrəyə verilməsinin də ayrıca bir mərasimi var. Çılkı at əti mənasını verir. Burada çılkı digər ətlərə nisbətən daha bahalıdır. Bunun səbəbi at ətinin digər ətlərə nisbətən daha dayanıqlı olması və keyfiyyətini daha uzun müddət saxlaya bilməsidir. Qırğızıstanın güneyində becərilən aşkabak adlanan balqabaq növünün buranın mətbəx ənənəsində önəmli yeri vardır. Bu tərəvəzdən coxlu sayda yeməklərdə, xüsusilə şorbaların hazırlanmasında istifadə olunur. Beşbarmaq qırğızların ən məhşur yeməyidir. Önəmli qonaqlara bu yemək mütləq hazırlanır. Yeməyin adı beş barmaqla yeyilməsindən irəli gəlir. Kəsmə deyilən xəmirin üzərinə xırda doğranmış ət və soğandan hazırlanmış sos əlavə edilir. Bu yemək Azərbaycanda hazırlanan xəngəli xatırladır. Bütöv qoyun qızartma da qırğızların ən məhşur yemək adətlərindəndir. İmam tərəfindən kəsilən quzu dəmir şişlə alov üzərində çevirilərək qızardılır. Belə qızardılmış quzu həm kövrək həm də təzə olur. Bu yemək əsasən önəmli məclislərdə verilir. Məclislər isə əsasən axşamlar olur. Qırğızlar ocaq ətrafında oturur, quzunu çevirərək, mahnı oxuyub, rəqs edirlər. Qırğızlar yemək yeyərkən yerə böyük bir süfrə salırlar. İnsanların sayından asılı olmayaraq, yemək süfrə ətrafında oturaraq yeyilir. Qırğızların istifadə etdikləri mətbəx və yemək alətləri əsasən taxtadan hazırlanır. Taxtadan hazırlanmış boşqab və qaşıqların üzərinə ya rəsm çəkilir, ya da oyulur. Qırğızlar çayı çanaç adlanan kasada içirlər. Çay çanaçın içərisinə ən çox üçdə biri və ya yarısına qədər süzülə bilər. Özəlliklə qonaqlara daha çox qulluq edilməsinin və qonaqpərvərliyin göstəricisi olaraq çay az süzülür. Qonaqpərvərlikləri ilə tanınan qırğızlar tanış olub-olmamasından asılı olmayaraq qonağı çadırın ağzında qarşılayırlar. Və qonağı gözəl ətirli qımız ilə ağ yoğurt, sonra da yoğurt pendiri, quru badam, xurma və ləzzətli xəmir yeməklərinə qonaq edirlər. Toy Qırğızların toyu əsasən qız evində edilir. Bəy, onun yaxınları və dostları müxtəlif başlıqlarla qız evinə gəlir və çadırın içində qapnın qarşısında sırayla otururlar. Qız evindən bir gənc sağ əlində mis çaydan, sol əlində su ləyəni tutur, sağ çiyninə isə naxışlı məhraba ataraq qonaqları əllərini yumağa dəvət edir. Qonaqlar əllərini yuduqdan sonra naxışlı məhrabayla əllərini silirlər. Əllərdəki suyun kənara sıçraması hörmətsizlik kimi dəyərləndirilir. 4 metrlik süfrəyə yağda qızardılmış yeməklər düzülür. Qonaqlara isti və tünd çay verilir. Onlar çay içdikdən və yemək yedikdən sonra çadırdan çıxırlar. Hər iki tərəfdən toya rəhbərlik edənlər toyu idarə etmək üçün qalırlar. Sonra oğlan evi tərəfdən bir nəfər əlindəki ağacla çadırın üzərindəki pəncərəni açır və bir gənc bu pəncərədən toy üçün hazırlanmış, yağda qızardılan un məmulatları, konfet və quru yemiş atır. Çadır ətrafında gözləyənlər xoşbəxtlik və sevinc əlaməti olan yeməkləri yağmalayırlar. Və beləcə toy başlamış olur. Qırğızlar yeni doğulan körpəyə ad qoymaq üçün doğumdan üç gün sonra mərasim təşkil edirlər. Mərasimdə bişmiş və çərdəyi çıxarılmış xurma, qovrulmuş, əzilmiş buğda, kərə yağı, süd və qiymə ilə qarışdırılan özəl bir yemək verilir. Bu yemək uşağın ömrü boyu ruzisinin bol, həyatının xoşbəxt olması diləyinin göstəricisidir. 12 ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10

13 Türk Dünyasında alfabe ve yazı dili birliği Yusuf Gedikli professor Bugün Türk Dünyasının önünde mevcut olan fırsatlar, bir Türk birliğinin vücuda gelmesi için en uygun fırsatlardır. Çünkü şimdiyedek Türk Dünyası milli birlik hissi yönünden hiç bu kadar bir ve beraber olmamıştı. Tarihin bize sunduğu bu fırsatı en iyi şekilde değerlendirmek zorundayız, yoksa yarın çok geç olabilir. Tabii ki bu birlik siyasi bir birlik (en azından şimdilik) olmayacaktır. Ancak siyasi ve idari birlik haricinde her türlü birlik için maddi ve manevi şartlar hazırdır. Bu konuda ilk yapılması gereken şey, iktisadi ve kültürel ilişkileri geliştirmek ve işbirliği sahaları meydana getirmektir. İktisadi ve kültürel işbirliği ileride siyasi-askeri işbirliğine dönüşebilecek, belki de konfederatif bir siyasi yapı oluşacaktır. Dünyanın çok küçüldüğü günümüzde bu olmayacak bir iş değildir. İktisadi-kültürel ve hatta gelecekte Avrupa Topluluğu tipi iktisadi-siyasi birlikler mutlaka teşekkül edecektir. Bütün bunların olabilmesi öncelikle meselenin fikir pilanında olgunlaşmasıyla mümkündür. Çünkü fikir (teori) olmadan hareket olmaz. En mühim şart: Alfabede birlik Halen Türk toplumları arasındaki ilişkilerin gelişmesi ve sıkılaşması için bazı engeller mevcuttur. Bu engellerin en başta geleni alfabe farklılıklarıdır. Bugün batı Türkleri (Türkiye, Kıbrıs, Balkanlar) Latin alfabesini, güney Türk kuşağı (Suriye, Irak, İran, Afganistan, Doğu Türkistan) Arap alfabesini, Rusya Federasyonundaki Türk toplulukları ise Kiril alfabesini kullanmaktadır. Rusya Federasyonu arazisinde yaşayan Türklerin kullandığı Kiril alfabesi Rusların parçalama politikası gereği, öteki Türk toplumlarının okuyamaması için yekdiğerlerinden farklı düzenlenmiştir. Bizim fikrimizce Türk toplumları arasındaki ilişkileri geliştirmenin birinci şartı, alfabe birliğinin sağlanmasıdır. Alfabe birliği Türk toplumlarının birbirleriyle olan her türlü münasebetinde sıtratejik bir öneme sahiptir (Türkbirliği fikrinin önderlerinden merhum İsmail Gaspıralı bugün yaşasaydı, meşhur dilde, fikirde, işte birlik suloganına mutlaka alfabede birlik unsurunu da eklerdi). Türk Dünyasında alfabe meselesinin halli üzerinde yapılan çalışmalar, gelecek için umut vericidir. Rusların parçalama politikası icabı alfabenin zorla değiştirilmesi, Latin alfabesini tekrar ihdas etmek için en mühim sebeplerden birini teşkil etmektedir. Zaten Azerbaycan ve Kırgızistan Latin alfabesine geçiş kararı almış durumdadır. Yazı dili birliği için neler yapılmalı? Alfabe meselesinin çözülmesinden sonra ortaya konuşma ve özellikle yazı dili puroblemlerinin çıkacağı açıktır. Yazı dili birliğinin sağlanması için: 1. şart, imla birliğinin oluşturulmasıdır. Zira aynı kelime ufak tefek ses farkları dikkate alınarak farklı yazılırsa yine bir çok güçlükler meydana gelecektir. Bunu önlemek için nüfus çoğunluğu dikkate alınarak mümkün olduğunca imla birliğine (sıtandartlaşmaya) gitmek lazımdır. 2. şart, mümkün olduğunca dil bilgisi kurallarında sıtandartlaşmaya gidilmesi ve bunun uygulanmasıdır. Bu, ilişkilerin sıkılaştırılması ve yazı dili birliğinin teşekkül etmesi için önemli bir şarttır. Yine nüfus çoğunluğu, eser yoğunluğu, kültürel ve ekonomik etmenler göz önüne alınarak gerekli ölçüler tesbit edilmelidir. Bunların fiiliyata geçirilmesi tabii ki büyük faydalar sağlayacaktır. 3. şart, terim birliğinin temin edilmesidir. Bu aslında zor bir mesele değil, diğer şartlara göre en kolay sağlanabilecek olanıdır. Her bilim dalının bilginleri toplanıp öncelikle Türkçe köklere dayanma ön şartıyla ortak bir bilim dili tesbit etmelidir. Bu, ortak bir bilim dili ve ortak bir yazı-konuşma dili için çok önemlidir. 4. şart, kelime hazinesinin sıtandartlaştırılmasıdır. Türk lehçelerindeki ortak kelimeler tesbit edilmeli ve bu gitgide arttırılmalı, zenginleştirilmelidir. Bu sürecin, yani kelime (sözlük) sıtandartlaşmasının sona ermesi, zaten ortak yazı diline ulaşmak demek olacaktır. Türk lehçelerinin her biri zengin bir kelime hazinesine sahip olduğu için genel ve sıtandart bir Türkçe kavram, kelime ve terim bakımından dünyanın en zengin dili olacaktır. Münasebetlerin sıkılaşması konuşma dilinde de birliğe yol açacaktır. Bu olguya ortak alfabe, imla, gıramer kuralları, terim ve kelime birliği de yardımcı olacaktır. Doğaldır ki bütün bunların olması bir süreç işidir. Bu süreç, zorlama ve dayatma şeklinde olmamalıdır. Her Türk toplumu eskiden olduğu gibi yukarıda ifade ettiğimiz esaslara uyarlanmış eski yazı dilini kullanmalıdır. Ancak bu kullanım ortak yazı diline karşı bir tavır şeklinde değil, aksine ona yardımcı şekilde olmalıdır. Türk Dünyası belki de bir kaç on yıl, yazı dili bakımından iki dilli bir süreç yaşayacaktır. Bu arada bilhassa birbirine nisbeten uzak Türk toplumlarının dilleri orta, hatta ilk okullardan itibaren öğretilmelidir. Türkiye Türkçesinin vaziyeti Türk aleminin en büyük kitlesini teşkil eden ve Azerbaycan dışında bütün batı Türklerinin ortak yazı ve aynı zamanda konuşma dili olan Türkiye Türkçesi, dünya Türklüğünün yarısının dili olması, geçmişte ve günümüzdeki kültür birikimi ve terim bakımından gelişmişliğiyle diğer Türklerin üniversite ve yazı dili ve ya lingua francası olmaya adaydır. Ancak az önce de belirtildiği gibi bunun zorlama ve dayatma şeklinde değil, yukarıda yazdığımız şartlar dikkate alınarak yapılacak düzenlemelerden sonra takdim edilmesi gerekir. Atatürkün başlattığı dil devrimi, Türkiye Türkçesini öbür Türk toplumlarının dillerine karşı daha avantajlı bir ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10 13

14 konuma getirmiştir. Bugün Kuzey ve Güney Azerbaycan dahil olmak üzere bütün Oğuz gurubu Türk lehçeleri Türkiye Türkçesinin son yılda türettiği kelime ve terimlerin etkisi altına girmiştir. Yakında bunun bütün Türk lehçelerini etkileyeceği şüphesizdir lerden sonra Kuzey Azerbaycanda ve İslam devriminden sonra Güney Azerbaycanda başlayan ve gittikçe artan yeni kelime kullanımı bugün özellikle Kuzey Azerbaycanda tam bir furya halini almıştır. Türkiye Türkçesinin terim sahasındaki başarıları, dilimizi öbür Türk yazı dilleri önünde üstün bir duruma getirmiştir. Önümüzdeki yıllarda Türk lehçelerinin birbirlerinden ek, kök, kelime ve terim bakımından yararlanacakları aşikârdır. Nitekim ünlü Kırgız Türk yazarı Cengiz Aytmatov, İLESAM tarafından verilen Türk Dünyası Hizmet Ödülünü alırken yaptığı konuşmada;...türk dillerinin birbirlerine yakınlaşması, birbirlerinin tecrübelerinden istifade edip özdeşleşmesi ve bu kökeni bir dillerin birbirlerinin potansiyelinden nöbetleşerek faydalanması gerektiğine parmak basmıştır. Türk ilim adamları ve ilim kuruluşlarının yeni gelişmeleri dikkate alarak günlük dilde ve her ilim dalında Türkçenin ileri yürüyüşünü desteklemeleri ve hızlandırmaları lazımdır. 12 eylül 1980 sonrasında Türk toplum yapısında oluşan değişiklikler Türkçenin gelişme ve zenginleşmesine de sekte vurmuş, ekonomideki liberalleşme dilimize çok sayıda ecnebi sözcük ve kavramın girmesine yol açmıştır. İşin acı tarafı Türk aydınları dilin yabancılaşmasına karşı olan hassasiyetlerini kaybetmişlerdir. Yeni kavramlara karşılık bulunmadığı gibi, bulunanların yerine de yabancı kökenli sözcükler kullanılmaya başlanmıştır. Eğer hiç bir tedbir alınmazsa Türk dili emperyalist ülke dillerinin istilasına uğrayacaktır. Türk aydınları yeni gelişmelerin ışığında sorumluluk ve görevlerinin bilincinde olmalı, günümüzde halkın kelime yapamayacağını bilmeli, dilimizin bağımsızlığını ve saflığını korumalıdır. Mesela uzlaşma yerine konsensusa, yıldız yerine sıtara ne ihtiyaç vardır? Netice İşte üstte sıraladığımız alfabe, imla, dil bilgisi, terim ve kelime hazinesi hususlarında birlik sağlandığı ve Türk toplumları arasında karışma ve kaynaşma oluştuğu takdirde 50 yıllık bir süreçte ortak bir Türk yazı dili ortaya çıkabilir. Cengiz Aytmatov; Ne olursa olsun, bizim için tarihî fırsat geldi. Bu fırsatı iyi değerlendirerek şimdiki medeniyetin gücü olan ve alabildiğine genişleyen kitle iletişiminden faydalanıp kültürel süreçleri baştan ayağa kuvvetlendirmek, Türk lehçelerinin kendi aralarında yakınlaşarak pıratik hale gelmesini sağlamak bana göre her Türk yurdu için zaruridir derken hem arzusunu, hem de yapılması gerekeni ortaya koymuştur. Gerçekten de yazılı basın, radyo, televizyon, seyahat, ticaret ve sanayinin dünyayı küçük bir köye döndürdüğü za-manımızda ortak bir Türk yazı dilinin meydana gelmesi zor veya imkânsız değildir; aksine bunun olabilirliği her zamankınden daha fazladır. İLAVE : Bu yazı 1992 de yazılmış olup Yeni Düşünce gazetesinin 28 Ağustos 1992 tarihli 7. sayfasında, ayrıca Erciyes dergisinin Nisan 1996 tarihli, 220. sayısının 3-4. sayfalarında yayımlanmıştır. Aradan geçen zaman zarfında, Türkmenistan, Azerbaycan, Özbekistan, Gagavuz Yeri ve Kırım Türkleri Latin alfabesine geçmiştir. Yeri gelmişken belirtelim ki, halk diliyle yazan Celil Memmedkuluzade 1929 da ortak Türk edebi dil ve imlası hususunda şöyle yazmıştır: Bes biz bunu e tiraf edirik ki, evvel ahır Türk kütleleri üçün edebi dil ve ümumi imlaya çoh böyük ehtiyac vardır ve e tikadımız da bundadır ki bir bele dil, gec-tez vücuda gelecekdir. Özetle söylersek imla ve dil birliğinden korkulmamalı, imlayı ve dili korumak kimlik meselesi olarak görülmemelidir. Esas olan devletlerin varlığıdır. 31 mart soyqırımı: ci illər mətbuatında Müəllifi Akif Aşırlı olan, Elm və təhsil nəşriyyatında 2011-ci il tarixdə çapdan çıxan 31 mart soyqırımı: ci illər mətbuatında kitabı 100 səhifədən ibarətdir. Kitab ermənilərin Azərbaycan xalqına qarşı törətdikləri kütləvi qətliamdan bəhs edir. Kitabın elmi redaktoru BDU-nun Jurnalistika fakültəsinin professoru Cahangir Məmmədli, rəyçiləri AMEA-nın Ədəbiyyat İnstitutunun elmi işçisi Asif Rüstəmli və BDU-nun Jurnalistika fakültəsinin professoru Alxan Bayramoğludur. Kitabda əksini tapmış məqalələr kitabxana və arxivlərdə saxlanılan milli mətbuat nümunələridir ki, ərəb qrafikasından müasir əlifbaya çevrilmişlər. Demək olar ki, kitab mart soyqırımı tarixşünaslığına yeni faktların əlavə edilməsinə səbəb olub. Nəşrdə həmçinin Azərbaycan, İstiqlal, Hümmət kimi mətbu orqanlarla yanaşı milli mətbuat tariximizdə ilk dəfə adı çəkilən, 1918-ci il noyabrın 12-də Tbilisidə çap olunmuş və bütövlükdə 31 Mart soyqırımına həsr olunmuş Qardaş qayğısı qəzeti barədə məlumat verilir. Bu qəzetdə çap olunan məqalələr oxuculara çatdırılır. Əslən Maştağadan olan Seyidağa Axundzadənin 1919-cu ildə Turan nəşriyyatında çap etdirdiyi Mart hadisəsi kitabı da ilk dəfə olaraq bütövlükdə ictimaiyyətə təqdim olunur. 14 ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10

15 Fitne, suizan, dedikodu, giybet ve zararları Dr. Sadık ERASLAN Bakü Din Hizmetleri Müşaviri Fitne: Sözlükte, saflığını anlamak için altın ve gümüş gibi değerli maddeleri ateşte eritmek anlamına gelen fetn (fütûn) kökünden türemiştir. 1 Nitekim iyiliği ve kötülüğü belli olsun diye insanın değişik muamelelere tabi tutulup denenmesine de fitne denir. Yani bu, ayni zamanda insanın herhangi bir şekilde imtihana tabi tutulması demektir (En am 6//53, Tâha, 20/85, Sâd,38/34). Ayrıca fitne kelimesi, Kur an-ı Kerim de şu manalarda da kullanılmıştır: Saptırma (Âl-i İmrân,3/ 7, İsra 17/73); Azap (Sad,38/ 24) ; Yakmak ( Hadid,57/ 14) ; İşkence (Nahl, 16/ 110) ; Fenalık Yapmak (Nisa, 4/ 101) ; Belaya Uğratmak (Bürûc, 85/10) ; Delilik (Kalem, 68/6) ; Şirk ve Tefrika (Bakara,2/ 193) ; Kargaşa (Ölüm Temenni Ettiren Hal) (Bakara, 2/191) ; İman Zayıflığı-Küfür (Enfal, 6/ 73); İsyan-Muhalefet (Tevbe,9/ 49). Fitne, Kur an-ı Kerim de böyle değişik manalara gelmekle beraber, zamanla insanlar tarafından kullanılış sebeplerine göre şekillenerek, artık günümüzde, insanlara fenalık yapmak, onları belaya uğratmak ve genelde toplumda kargaşa çıkarmak gibi kötü fiil ve davranışlar için kullanılır olmuştur. Mevzii ve münferit olaylara binaen küçük çaptaki bazı kötü davranışlara da fitne denmekle birlikte, daha ziyade bu, toplumun büyük kesimlerini ilgilendiren olaylar için kullanılır. Fitnenin bir yerde yeşermesi için, müsait bir zemine ihtiyacı vardır. Eğer bir yerde toplum, fitneye elverişli bir zemine müsaade etmezse, orada fitnenin yerleşip kalıcı olması mümkün değildir. Aksine eğer bir yerde toplumun önemli bir kesimi büyük bir bela ve fitneyi davet eder gibi zemin hazırlar ve teşvik edici davranışlar sergilerse, fitneyi önlemek de çok zordur. Hz. Peygamber (s.a.s.) fitne ve fitneye götüren yol, sebep ve kaynakları şiddetle reddeder, kötüler ve bunlardan sakınmaları konusunda Müslümanları ısrarla uyarırdı. Zira Hz. Peygamber (s.a.s.), daima toplumun hayrına olan şeyleri tasvip ve teşvik eder ve zararına olanları da şiddetle yasaklardı. Mesela, Hz. Peygamber (s.a.s.) sadece fitneye değil, ayni zamanda fitneye götürme ihtimali olan en ufak bir şüphe ve vehme dahi yol verilmesine müsaade etmezdi. Fitneye düşmemek için öncelikle ona kaynak teşkil eden fiil ve davranışlar konusunda Müslümanları sık sık ikaz ederdi. Zira fitne kendiliğinden ve sebepsiz ortaya çıkmaz. Toplumda fitneye sebep olan pek çok kötü fiil ve davranış olmakla beraber, biz sadece bunların en önemlilerine temas edeceğiz. Ancak bu fiil ve davranışları teşhis edip ortadan kaldırmadan, fitneyi önlemek mümkün değildir. Topluma yayılmış birer manevi bulaşıcı hastalık gibi olan belli başlı bu tür fiil ve davranışlar şunlardır: Suizan, Dedikodu ve Gıybet: Cenabı Hak konu ile ilgili ayette şöyle buyurmaktadır: Ey iman edenler! Zannın birçoğundan sakının. Çünkü zannın bir kısmı günahtır. Birbirinizin kusurlarını ve mahremiyetlerini araştırmayın. Birbirinizin gıybetini yapmayın. Herhangi biriniz ölü kardeşinin etini yemekten hoşlanır mı? İşte bundan tiksindiniz! Allah a karşı gelmekten sakının. Şüphesiz Allah tövbeyi çok kabul edendir, çok merhamet edendir. (Hucurât, 49/12) Ayette açıkça belirtildiği gibi, bir Müslüman için, kendisiyle ayni inancı paylaşan Müslüman kardeşi hakkında hüsnü zan beslemek temel ölçü olmalıdır. Zira iman birliği ve fitnenin def i bunu gerektirir. Müslüman ın, Müslüman kardeşi hakkında iyi düşünmesi ve ona güvenmesi hem dininin ve hem de insanlığının gereğidir. Ayrıca bir kişi hakkında iyi düşünmek ve ona güvenmek, onunla ilgili gereken tedbirin alınmasına engel de teşkil etmemelidir. Bu, her kes için geçerli ve hatta gerekli bir kuraldır. İman sahibi oluşundan dolayı Müslüman kardeşimize güvendiğimiz ve hakkında kötü düşünmediğimiz gibi, nefis sahibi olduğumuzdan dolayı da hiç birimizin garanti altında olmadığı da hatırdan çıkarılmamalıdır. Bir insan hakkında hüsnü zanda bulunmakla birlikte, ona karşı tedbirli olmak ve denemeden tam güvenmemek birbirine zıt hususlar gibi görülmemelidir. Çünkü evham ve asılsız şüphelere yol açmamak için gerekli tedbire başvurmak İslâmî prensiplere daha uygundur. Zira hem insanı sui zandan korur ve hem de bu yolla günaha girmesini önlemiş olur. Müslüman ın, diğer Müslüman kardeşi hakkındaki düşüncesinin ve özellikle hüsnü zannının ne kadar önemli olduğunu ortaya koyan şu hadis-i şerif çok dikkat çekicidir: Ben Hz. Peygamberin Kâbe yi tavaf ettiğini ve (tavaf esnasında) şöyle söylediğini gördüm : (Ey Kâbe!) Sen ne güzelsin ve senin kokun ne güzeldir. Senin azametine ve ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10 15

16 senin kutsallığının azametine hayranım. Muhammed in canı (kudret) elinde olan (Allah) a yemin ederim ki, müminin hürmeti Allah katında senin hürmetinden şüphesiz daha büyüktür. Müminin malı, kanı ve hakkında hüsnü zanda bulunma kutsallığı (seninkinden üstündür). 2 Bu hadis-i şerifte Hz Peygamber, bir Müslüman hakkında hüsnü zanda bulunmanın önemeni, onun can ve malının önemiyle birlikte zikretmektedir. Zira bir insanın iyi veya kötü olarak bilinmesi özellikle onun şeref ve haysiyetini ilgilendirmekte olup yerine göre en az mal ve can kadar önem kazanmaktadır. Bunun aksi olan sui zan ise, tüm huzursuzluk ve düşmanlıkların kaynağı olan fitne-fesada sebep teşkil ettiğinden, o derece zararlı olup dinen yasaklanmıştır. Onun için Hz. Peygamber diğer bir hadis-i şeriflerinde konuyu şöyle ifade buyurmaktadır: Sakın (Müslüman kardeşiniz hakkında) zanna (suizan) yer vermeyin. Zira zan, sözlerin en yalanıdır Burada da Hz. Peygamber (s.a.v.) Zann (suizannı) ı, en sevmediği ve hatta nefret ettiği hasletlerden olan yalancılıkla ilişkilendirmektedir. Bu da, Suizan ın Müslüman için ne derece tehlikeli bir tuzak olduğunun açık bir delilidir. Hadisin devamında Hz. Peygamber (s.a.v.) zanna ilave olarak Müslümanları şu konularda uyarmaktadır: Hz Peygamber (s.a.v.) in burada özellikle Müslüman ın ırzı, namusu ve kalbinde mevcut olan düşüncenin önemi ile ilgili yapmış olduğu uyarı, fitne-fesadın iki önemli kaynağı olan hem suizan ve hem de gıybet (diğer adıyla dedikodu) i kapsamaktadır. Zira genellikle insanlar önce kalplerinde birbiri hakkında suizanda bulunur, daha sonra da bunun dedikodusunu yaparak arkadan çekiştirir. Böylece Kur an-ı Kerim ve hadislerde çok çirkin bir davranış olarak anlatılan gıybet fiilini işlemiş olurlar. Gıybeti de Hz. Peygamber şu şekilde tarif etmektedir: Resulüllah (s.a.v.): Gıybet nedir bilir misiniz? Diye sordu. Ashap: Allah ve Resûlü daha iyi bilir, dediler. Bunun üzerine Resûlüllah (s.a.v.) Kardeşini onun hoşlanmadığı bir vasıf ile zikir ve tavsif etmendir. diye tarif etti. Kardeşimde dediğim vasıf varsa ne buyurursunuz? Denilmesi üzerine Resulüllah (s.a.v.) Eğer dediğin sıfat kardeşinde varsa işte o zaman gıybet olur. Yoksa ona bühtan ve iftira etmiş olursun. buyurdu. Bu hadiste de geçtiği gibi, halk arasında gıybetin bazen yanlış anlaşıldığı ve gerçek olan olayları dile getirmenin gıybet sayılmayacağı düşüncesinin hakim olduğu görülmektedir. İşte Hz. Peygamber (s.a.v.) in bu hadis-i şerifi, gıybetin ne olduğunu açıkça ortaya koyduğundan böyle bir yanlış anlaşılmaya mahal bırakmamaktadır. Hz.Peygamber (s.a.v.), diğer bir hadis-i şerifinde gıybet yoluyla fitne çıkaran insanları bir bakıma azarlamakta ve bunun Cenab-ı Hak tarafından dünyada iken dahi nasıl karşılıksız bırakılmayacağını şu şekilde buyurmaktadır: (Ey Müslümanlar) tecessüs etmeyin, haber koklamayın, (haksız yere) rekâbet etmeyin, birbirinize haset etmeyin (çekememezlik yapmayın), birbirinize buğzetmeyin, birbirinize sırt çevirmeyin, ey Allah ın kulları, Allah ın emrettiği şekilde kardeş olun. Müslüman Müslüman ın kardeşidir. Ona zulmetmez, onu mahrum bırakmaz, onu tahkir etmez. Kişiye şer olarak Müslüman kardeşini tahkir etmesi yeterlidir. Müslüman ın her şeyi; malı, kanı ve ırzı diğer Müslüman a haramdır veya (Her Müslüman ın malı, kanı ve ırzı diğer Müslüman a haramdır.) Allah sizin suretlerinize ve kalıplarınıza bakmaz, fakat kalplerinize ve amellerinize bakar. Takva şuradadır. Hz. Peygamber (s.a.v.) eliyle göğsünü işaret etti (bazı rivayetlerde üç kere). Sakın ha! Birbirinizin satışı üzerine satış yapmayın. Ey Allah ın kulları kardeş olun. Bir Müslüman ın kardeşine, üç günden fazla küsmesi helal olmaz. 3 Ey dilleriyle iman edip fakat kalbine iman girmemiş olan topluluk! Müslümanların gıybetini yapmayınız, onların mahremlerinin (ırz ve namuslarının) peşine düşüp kusurlarını ortaya koymaya çalışmayınız. Muhakkak bilin kim ki, Müslümanların kusurlarını araştırıp ortaya çıkarmaya çalışırsa (fitne fesat çıkarırsa), Allah da onun kusurlarını ortaya çıkarmaya çalışır. Kim ki, Allah onun kusurlarını ortaya çıkarmaya çalışırsa onu, evinin içerisinde dahi rezil eder. Nitekim gıybet ve dedikodu fitnesinden korunmak için Kur an-ı Kerim bizleri şu şekilde uyarmaktadır: 16 ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10

17 Ey iman edenler! Eğer fâsıkın biri size bir haber getirirse onun doğruluğunu araştırın. Yoksa bilmeden bir topluluğa kötülük edersiniz de sonra yaptığınıza pişman olursunuz. (Hucurât, 49/6). Cenab-ı Hak burada da, Müslümanları her an için fitne tehlikesine karşı uyanık olmaya çağırmaktadır. Zira fitneyi çıkarmanın en kolay yollarından biri de, durmadan haber yaymak, insanların kusurunu araştırmak ve laf götürüp getirmektir. Nitekim insanlar dillerini kötüye kullanmak istedikten sonra, fitnenin önüne geçmek çok çaba, gayret ve dikkat ister. Onun için Müslüman bir kimse, kendisine getirilen her haberi doğru kabul edip peşine düşmeyecektir. Her zaman, kendisine ulaştırılan bilgilerin aslının olup olmadığını araştıracak ve dedikoducuların, fitnecilerin tuzağına düşmeyecektir. Zaten Hz. Peygamber de, birçok hadisinde olduğu gibi, burada da Müslümanları, dillerini kötüye kullanmama konusunda şu şekilde uyarmaktadır: (Kamil) Müslüman, diğer Müslüman kardeşlerinin elinden ve dilinden zarar görmediği kişidir. Mü min de insanların canları ve malları konusunda kendisine güvendiği kişidir. Hadiste beyan edildiği gibi, müslümandan hiç kimseye zarar gelmemelidir. Çünkü müslümanın inancı bunu gerektirir. Aksine Müslüman, başkasının kusurunu, eksiğini görmezden gelmeli, ayıbını örtmelidir. Müslüman her ne olursa olsun fitneye yol vermemelidir. Hz. Peygamber dilin, fitne ve kötülükte ne kadar etkili bir araç olduğunu ve dili iyiye kullanmanın ne kadar önemli ve güzel sonuçlara vesile olduğunu bir hadis-i şerifinde şu şekilde dile getirir: Kim Allah a ve âhiret gününe inanıyorsa, hayır söylesin veya sussun ( faydasız veya zararlı söz söylemesin ). Diğer bir hadiste de Hz. peygamber (s.a.s.) şöyle buyurmuştur: Süfyan bin Abdillah es-sakafi (r.a) dan; şöyle demiştir: Ben; Yâ Resûlallah! Sıkıca sarılacağım bir şeyi bana anlat (tavsiye buyur), dedim. O da; Rabbim Allahtır de ve istikametli ol (yani İslâmiyet in dosdoğru yolundan sapma), buyurdu. Ben de: Yâ Resulallah! Benim hakkımda en çok korktuğun şey nedir? Diye sordum. Bunun üzerine Resulûllah (s.a.s.) kendi dilini tuttu. Sonra: İşte bu buyurdu. Alp Arslan və Əbülfəzl Səkzi Bir gün Əbülfəzl Səkzi Sultan Alp Arslandan soruşur: - Nə üçün sahibxəbərlərin yoxdur? Alp Arslan dedi: - İstəyirsən mənim ölkəmi bərbad edəsən, dostları məndən qaçırasan? - Nə üçün? Alp Arslan dedi: - Ona görə ki, mən sahibxəbər təyin etsəm, ürəkdən mənə sə mi mi və dost olanlar bu dostluq və səmimilik xatirinə sahib xəbəri saymayacaq və ona riişvət verməyəcəklər. Əksinə, mənə qeyri-səmimi və düşmən olanlar isə sahibxəbərlə dostluq edib ona rüşvət və bəxşiş verəcəklər. Sahibxəbərlər də məcbur olub dostlardan pis, düşmənlərdən isə yaxşı sözlər çatdırarlar. Yaxşı və pis söz oxa bənzər, bir neçə ox atdıqda axırda biri hədəfə dəyər, bizim ürəyimizə hər gün dosta qarşı xal düşər, düşmənə qarşı isə yumşalarıq. Bir az keçməz ki, dost uzaqlaş-mağa, düşmən yaxınlaşmağa başlar, nəhayət, düşmən dostun yerini tutar. Elə ki, düşmən dostun yerini tutdu, ondan törəyəcək fəla kətin qarşısını heç nə ala bilməz. ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10 17

18 Türk Dünyası Ədəbiyyat ına bir baxış * Əkbər Qoşalı Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyinin başqanı Türk Dünyasında dərinləşmiş ilişkilər (ədəbiyyatla da dərinləşdirməyə çalışdığımız ilişkilər), Türk Birliyi, bu birliyin mahiyyəti nədir, nə üçün vacibdir? Mümkün cavablardan biri yəqin belə olardı: Türk Dünyası Türk dövlət və topluluqlarını çevrələyən, Türkün maddi-mənəvi ünvanlarını ehtiva edən coğrafi və habelə etnoqrafik məkandır. Türk Birliyi zamanında mövcud olmuş bir soy birliyidir. Türk Birliyinin bütün soy coğrafiyamız üzrə oturuşması, bəlkə daha doğru olar desək, hərəkətə keçməsi lazımdır. Türk Dünyasının ümumdünya miqyasında görünməsinin digər uğurlar, başarılar, töhəflərlə yanaşı önəmli dərəcədə Ədəbiyyatla bağlılığını, prezident Heydər Əliyevin 6 noyabr 1996-cı ildə - Türk Dünyası Yazıçılarının III Qurultayındakı nitqindən götürdüyümüz fikirlərlə ifadə edək: Çoxəsrlik tariximizdə xalqlarımızı yaşadan, qoruyan və bugünkü günlərə gətirib çıxaran amillərdən biri, ola bilər ki, ən əsası, bizim mədəniyyətimiz, ədəbiyyatımız, deməli, şairlərimiz, yazıçılarımızdır. Xalqlarımız tarix boyu insan həyatının bütün sahələrində, bəşəriyyətin bütün sahələrində öz istedadını, biliyini, bacarığını göstərmiş, elmi ixtiraları, qəhrəmanlıq nümunələri, böyük tarixi-memarlıq abidələri və böyük bədii əsərləri, musiqisi ilə parlaq səhifələr yazmışlar. Bunların arasında şairlərimizin, yazıçılarımızın xidməti və tariximizin yaranmasında, saxlanmasında onların əsərlərinin qiyməti çox böyükdür. Doğrudan da, Türk Birliyi ideyası uğrunda hərəkatın alt yapısını tarix boyu yaradıcı insanlar, şairlər, ozanlar, dərvişlər, fikir adamları oluşdurublar. Qələm adamının Türk Birliyi adına verdiyi dəstəyin (o dəstəyin ruhani, ideoloji, fəlsəfi, kültürəl libasda olmasından asılı olmayaraq) gələnəyi, təcrübəsi var və yeni ədəbi nəsil də o xəttin qırılmamasında maraqlı olmalıdır. K.Mahmudun, Ə.Yasəvinin, Y.İmrənin, Ə.Nəvainin, Məhdumqulunun adı bu gün, onların zamanındakı digər sənət-peşə yiyələrindən daha intensiv xatırlanan, daha tez-tez çəkilən mənəvi ünvanlardır. Heç təsadüfi deyil ki, onların hər biri Türk Dünyası Ədəbiyyatı dedikdə gözlər önünə ilk sırada gələn böyük adlar arasındadır Türklüyün, eləcə də maarifdə, ədəbiyyatşünaslıqda, dil və əlifba islahatında Türklüyün ilk ataları Azərbaycandan M.F.Axundov, Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağaoğlu, Türkiyədən Ə.V.Paşa, M.Ə.Yurdaqul, Ə.Cevdət, F.Köprülüzadə, Z.Göyalp, Qazaxıstandan M.Jumabay, Tatarıstandan Y.Akçura, Başqurdustandan Z.V.Toğan, Ş.Babiç, Kırımdan İ.Qaspıralı, Özbəkistandan Ə.Fitrət, Ə.Çolpan, Əfqanıstandan Ş.C.Əfqani kimi klassikləri rəhmətlə anırıq. Ədəbiyyatda rəhmət, gələnəklərin davam etdirilməsi, onların Türk Dünyası adına, Ədəbiyyat adına, Sənət adına diləklərini gerçəkləşdirmək yaxud XXI yüzil güncəlliyi ilə uyumunu sağlamaqdır, təbii. Həmin klassiklərin ardınca gələn, yenə klassik təyini ilə tanımlayacağımız ədiblər: Azərbaycandan H.Cavid, Ə.Cavad, A.Yıldırım, M.Hadi; Türkiyədən M.A.Ərsoy, A.N.Asya, N.F.Qısakürək, H.N.Atsız; Özbəkistandan həmvətənimiz M.Şeyxzadə, X.S.Xocayev; Kırımdan N.Ç.Cihan, B.Çobanzadə, Rumıniyadan M.Niyazi; Quzey Qafqazdan Q.Quliyev; Tatarıstandan A.Tukay; Xakasiyadan prof. N.Katanov; Sibirdən B.Söleymanov və bir çox başqaları öz genetik yaddaşlarının peşinə düşdülər. Genetik yaddaş məsələsinə bir qədər sonra yenidən qayıdacağıq. Biz də bu yerdə, haqq dunyasında olan, cənnətdə olduğuna inandığımız Şəhriyar, B.Vahabzadə, R.Z.Xəndan, X.R.Ulutürk, Ş.Əkbərzadə (Azərbaycan), Ç.Aytmatov (Qırğızıstan), R.Pərvi (Özbəkistan), Ş.Səlim, Y.Kandım (Kırım), P.Huzanqay (Çuvaşıstan) kimi Ortaq Türk keçmişindən Ortaq Türk gələcəyi nə aparan yolun geridönməz olması üçün ÖMÜR qoymuş ədibləri bir daha rəhmətlə anırıq. Eyni zamanda ulu Tanrıya şükranlıqlarımızı yetiririk ki, bu gün də bu yolda ÖMÜR sərf edən, sağlığındaykən klassikləşmiş ədiblərimiz və öz yollarını bəlirləmiş gənc ədəbi qüvvələrimiz var. Yazıda bu imzalar üzərində dayanmağa çalışacağıq. Hələliksə, söz verdiyimiz kimi, Genetik yaddaş məsələsinə qayıdaq. Əslində kimdir Türk yazıçısı, kimə Türk yazıçısı demək olar suallarınının cavabını müəyyənləşdirmək çətindir, yaxud mümkün cavablar dartışma tələb edir. Burada şaman da, xristian da, musəvi (karaim) də, təbii, İslam inanclı yazar da var. Hər türlü ədəbi axıma uyğun həm mühafizəkar həm də modern üslublü yazar var. Ümumiyyətcə bu günkü mövzumuz planında aydınlaşdırılmalı bəlli suallar olduğuna inanıram. Örnəyi, götürək, N.Hikməti. O, Lenini, kommunizmi təbliğ edən şeirlər müəllifi olmasının yanısıra keçmiş SSRİ məkanında gəzən Türkiyə, başqa sözlə, canlı Anadolu Türkcəsi, Türk dili idi Sual oluna bilər, o dönəmdə Osmanlı ağzı ilə yazan, bolşevizmi qəbullanmayan, bəlkə Türk Dünyasının birliyi, sovetlərin çökməsi uğrunda muəyyən yazı-pozusu da olan bir yazarmı Türk Dünyası Ədəbiyyatının inkişafında daha böyük pay sahibidir, N.Hikmətmi? Yaxud orta çağa gedək. Nəvainin İki dilin 18 ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10

19 müqayisəli təhlili əsərini yazması böyük dəyər daşıyır, yoxsa onun klassik Türk vəzni hecada deyil, əruzda yazmasımı? Eləcə də Nəvainin Nizamiyə nəzirə yazması, yüzillər sonra xalq şairi Q.Qulamın xalq şairi S.Vurğuna, yaxud başqurd M.Kərimin qırğız Ç.Aytmatova şeir həsr etməsi (habelə yad sözlərdən arınmış öztürkcədə yazmaları), Sizcə təsadüf idimi və bunun dəyərini, lap inersiya ilə də olsa ruh axışını görməzdəngəlmək olarmı? Təbii ki, yox. Bax, elə bu da xalq ruhu cəsarəti nin, Türk ruhu qabarmasının (o cəsarət və qabarmanın bir yazarın yaradıcılığında yansımasının) bir təcallası idi və Nəvainin Nizaminin əruzunu, deyək, farsca, ərəbcə yazmasını, eləcə də Q.Qulamın, S.Vurğunun partiyalı ədəbiyyatın əsas simaları olmasını ikinci plana keçirir. *** Bir daha Z.Göyalpa istinad edərək, yeni bölməyə keçək. Z.Göyalpa görə, əsl Türk şeiri təkəbbürdən, özünüöymədən, vasvasıçılıqdan, bədbin və ümidsiz, xəstə ruhlu kimi görünüşdən (içərikdən) uzaq, inamlı, nikbin, ümidli və sağlam olmalıdır..! (Örnəyi, Qorxa-qorxa rüsvay olduq cahanda, qurğunu ər kimi qurmaq vaxtıdır. Zalım düşmən yurdumuzu taladı, çox yatdıq, igidlər, durmaq vaxtıdır deyən XVIII yüzil Türkmən(istan) şairi S.Seydinin, Millət şərqisi yazan T.Fikrətin, dərgaha tapınıb Qorxma, sönməz bu şəfəqlərdə üzən al sancaq yazan M.A.Ərsoyun, Əlinə silah al buyuran H.Alimcannın, eləcə də H.N.Atsızın ümidsizliyi bir damcı yaxın qoymayan şeirləri kimi, Kirpiyinlə silahlan yazan X.R.Ulutürkün, Sən qalib gələcəksən inancına sahib Z.Yaqubun döyüşkən, ümidli poeziyası kimi ) Bu yerdə sanki Z.Göyalpın Türk şeiri, ülkülü şeir üçün cızdığı tablonu, Türkün həmişə müstəqil cümhuriyyəti üçün biçimləndirən solçu şair tərəfindən yazılan, amma bəlkə sağçı sayıla biləcək şeirdən bir bölümü diqqətinizə ərz edirəm. Ünlü şair Ataol Bəhramoğlu sanki Türkiyəni bir şeir bilib. Sanki Z.Göyalpın Türk şeirinə xas bildiyi özəllikləri Türkiyənin özünə xas bilib A.Bəhramoğlu: Türkiyə, üzgün yurdum, gözəl yurdum, dağ küləyi, portağal balı, alçaqkönüllü, hünərli, sevdalı. Türkiyə, üzgün yurdum, gözəl yurdum, Güngörmüş bilgə torpağım, Yunus, pir Sultan və Nazım. Türkiyə, üzgün yurdum, gözəl yurdum, Sızı, ağı, halay və zeybək, Tüstüsü üstündə əppək. Türkiyə, üzgün yurdum, gözəl yurdum, Üzü qırış-qırış anam, Ağlayan narım, gülən heyvam. Türkiyə, üzgün yurdum, gözəl yurdum, Asmaların üstündə gün işığı, ən gözəl gələcəyin yaraşığı. Türkiyə, üzgün yurdum, gözəl yurdum, Zənciri alnında qımıldayan Bitəcək sanıldığı yerdə başlayan. Bu şeir bir daha təsdiq edir ki, Türk şairi solçu da olsa, sağçı da olsa, hecada da yazsa, hecasız da yazsa, onun qara qələmindən ağ kağıza tökülən misralarda hətta inersiya ilə gəlmiş olsa belə harmoniya, bütövlük, simmetriya (belə deyək, xarakter!) yansıyacaq. İlgincdir ki, Türkiyə, üzgün yurdum, gözəl yurdum yazılandan 10 il sonra Azərbaycanda Ə.Kür Məmləkətim, hey i, 18 il sonra 1998-ci ildə Quzey Qafqazlı başqa bir Türk, başqa bir şair bu şeiri yazacaqdı: Rəngli şimşəklərin üssü, İlk Türk şeirimin süsü, Ankara, Ankara. Sevgilimin doğma şəhri, Tüm Türklüyün fikir nəhri Ankara, Ankara. Qarlı bir göyüzü Çökər yürəkdə son duvar Ankara, Ankara. Bu zatən ruh məsələsi O! Yarınların sılası O! Yarınların kalesi Ankara, Ankara. Bu Balkar şairi Ö.Bolatın şeiridi. Başqa bir şeirində Altay, Balkarya, Türkiyə, Eşq, işıq birləşdirdi sizi deyən Örüzlanın. Örüzlandan daha gənc, Batı Trakyalı şair M.Çolak 6-7 il sonra Məmmləkətim i yazırdı: Məmləkətim! Uğruna canımı, Qanımı fəda edərim Canım sevgilim Qarayazılı məmləkətim. Məmləkətim! Daşına, torpağına vuruldum Eşqinlə sərxoş oldum Bu yola baş qoydum Bəklə bizi, bizi bəklə! Məmləkətim! Alkoliklərin, hortumçuların Dalaverecilərin yönətdiyi əzilən xalqımın gözbəbəyi qaragözlü sevgilim! Məmləkətim! Qaranlıq bir ölkənin, Asi cocuğu Həyat günəşim, yaşama sevincim Məmləkətim mənim! Eyni ruhu, eyni ritmi, eyni umudu, Türk şeir xarakterini (daha doğrusu, Türk şairinin öz xarakterini!) görmək açısından diqqətçəkici bilib örnək göstərdim bunları Bəlkə də bu dörd (fərqli nəslə, fərqli ölkəyə mənsub) şair bir-birini tanımır, heç bir-birlərinin şeirlərinə bələd də deyillər. Amma təqdir edərsiz ki, burada da ədəbi enerjinin itməməsi qanunu özünü doğrultmuşdur. Qaynağı eyni olub, bəlkə əhatə dairəsi, çatma nöqtəsi fərqli olan dalğaların yaratdığı enerjini deyirəm Və bəlkə burada da hər sönən nöqtə yeni bir dalğanın, enerji axımının ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10 19

20 başlanğıcıdır Bu kimi misallar bir deyil, beş deyil. Bu misalları klassiklərimizin də yaradıcılığı örnəyində verə bilərik, çağdaşlarımızın da. ( Örnəyi, E.Cümənbülbül, A.Azalp, R.Pərvi, T.Mirzə və R.Behrudinin Dar ağacı nı oxusaq deyilənlərə tanıq olarıq.) *** Bu vəznli, vəzinsiz şeirlərdən keçirəm əsl Türk vəzni mövzusuna. Əsl Türk vəzni heca vəznidir. Baxmayaraq ki, çağdaş Türk şeiri daha çox sərbəst vəzndədir, neçə izmə (modernizm, postmodernizm və b.), bəzən hətta ağ şeir kurallarına tabedir; digər yandan elə bu yazıda da Türk Dünyası Ədəbiyyatı dedikdə ağlagələn ilk mənəvi ünvanlar, isimlər sırasında adını çəkdiyimiz Nəvai, Füzuli kimi klassiklər xalq üçün o qədər də anlaşıqlı olmayan əruz vəznində yazıblar. Xalqın şairləri heca vəznində şeirlər yazmışlar. Bu vəzndə, yuxarıda Göyalpdan gətirdiyimiz misalda da deyildiyi kimi, Ə.Yasəvi, Y.Əmrə, Qayğusuz kimi təkkə şairləri və Qurbani, Qaracaoğlan, Dadaloğlu, Aşıq Alı, Aşıq Ələsgər, H.Bozalqanlı kimi saz şairləri ölməz əsərlər yaradıb, sonrakı nəsillərə zəngin irs qoyublar. (Və görünür Nəvaini, Füzulini şeirlərinin forması deyil, içəriyi, ülkülülyü xalqa yaxın qılmışdır. Eləcə də çağdaşlarımızdan yaxud XX yüzildə böyük yol qət etmiş Türk sərbəst şeiri təmsilçilərinin bir çoxunu ) Məlumunuz, Z.Göyalpa görə, təcrübə yolu ilə bəlli olmuşdur ki, Türk xarakteri, Türk zövqü daha çox 6+5 vəznində şeirlər tələb edir, başqa sözlə, xalqımız bu vəzndən xoşlanır. Bu da görünür daha çox Saz havaları, ozan təfəkkür biçimlənməsi, sözlə səsin harmoniyası və bu qəbildən axtarışlarla bağlıdır. Ancaq bu yöndə fikirlərimizi ümumiləşdirəsi olsaq, deməliyik: bir millət olaraq hansı mədəniyyət topluluğuna, hansı uluslararası birliyə daxiliksə buna uyğun bütün elmi qavramların, fəlsəfi görüşlərin, hətta lirik duyğuların ifadə imkanları da o mənsubiyyətdə olma imkanına sahibdir. Bayrağımızdan, respublikamızın siyasi kursundan da bəlli olduğu kimi biz Avropa mədəniyyət məkanına inteqrasiya yönündə çalışırıq, yaxın keçmişdə isə Sovetlərdən çıxmışıq. Özü də Türk xalqlarının çoxu bu taleni yaşamışdır. Eləsə ən azı forma baxımından qəbullanacağımız, daha doğrusu artıq çoxdan qəbullandığımız Avropa tipli şeirləri də anlayışla qarşılamamız başadüşüləndir. Sərbəst olsun, başqa vəzndə olsun, hətta ən yeni bir ədəbi axıma aid olsun, əgər onu bizim şair yazıbsa, artıq özünə münasibət tələbetmə hüququ var Yaxud Çində yaşayan uyğurlar Çin şeir üsuluna, Əfqanıstanda yaşayan türkmənlər, özbəklər, qazaxlar bir Allah bilir nəyə, haraya, İrandakı, İraqdakı soydaşlarımız əruza uğrayırlar, hər gün Ancaq hər bir millət kimi Türk millətinin də əsl zövqü, Z.Göyalpın sözü ilə desək, milli zövq dür, digərləri bəlkə xarici zövq dür ekzotikadır *** Türk şeiri qavramları üzərinə daha bir neçə kəlmə söyləyək: 20 ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10 Səmimi, duyğusal və sadəlöhv şeir; Heca vəznində yazılmış şeir; Düzgünlüyü, əxlaqı anladan, bu yönü çatdıran əsər; Türk Dünyası ünvanını daşıyan əsər; Türk dilinin gözəlliklərini ən doğru biçimi ilə təcalla etdirən əsər; Ortaq Türk keçmişindən Ortaq Türk gələcəyinə boylanan yazarların işləri; Comərd, təmənnasız, ilhamlı yazarın qələm məhsulu; Formaca Türk kültürünü yansıtmasa da içərik (məzmun-mündəricə) baxımından Türk ruhunu biçimləndirən yazılar və s. Türk şeiri professor Nizami Cəfərovun təbirincə desək, dünyanı xaosdan qurtarıb, harmoniyaya gətirməyə ə xidmət etməlidir. Yenədəlik olmasın, Türk Xalqları Ədəbiyyatı, başqa sözlə, Türk Dünyası Ədəbiyyatı elə Dünya Ədəbiyyatıdır. Daha doğrusu, Dünya Ədəbiyyatının bütün təzahürlərini daşıyır. Dünya insanının keçirdiyi hər türlü hiss-həyəcan Türk şeirinə yad deyil. Türk şeirinin xarakterində elə dünya şeirinin xarakteri, mənzərəsi ümumiləşib. Şeir əgər Türkün arzularını ifadə edirsə, necə deyərlər, məzmunca Türkcəsə Türk halındasa, o şeir formasından asılı olmayaraq Türk şeiridir. Baxış açımızı bir qədər yeni dövrə yönəldək. Görəsən, bayaqdan danışdıqlarımız yeni dövr yazılarında necə inkas olunub? Sual oluna bilər, hazırda yeni nəsil Türk yazarlarının yaradıcılığında aparıcı mövzular hansılardır, hansı tendensiyalar özünü göstərir? Bu suala birmənalı cavab vermək çətin olsa da, deyə bilərik ki, hər nə qədər Şeirin ilahi eşq, sevgi, həsrət və b. sınır tanımayan əzəliəbədi mövzuları olsa da örnəyi, Azərbaycanlı şairlə Yakut şairinin, Çuvaş şairi ilə Kərküklü şairin şeirləri, Özbək yazıçısı ilə Köstəncəli, Dobrucalı yazıçının nəsri, həm bir çox hallarda mövzu-məzmun, həm də əsasən forma baxımından bir xeyli fərqliliklər daşımaqdadır. Əslində bu fərqlilik problem kimi qəbul edilməməli, əksinə bir xalçanın ilmələri kimi, bir ustanın işlədiyi fərqli naxışlar kimi gözəl görünməlidir. Bununla belə, gözünlə yox, ruhunla oxuyanda görürsən yakutun da, çuvaşın da, özbəyin də, uyğurun da, tatarın da, balkarın da ürək çırpıntısı eynidir, qələm fərqli coğrafiyalarda, fərqli əllərdə eyni ritmlə döyünüb (Necə ki, yuxarıda ayrı-ayrı nəsillərə mənsub şairlərdən gətirdiyimiz örnəklərlə bunu sərgiləməyə çalışdıq.) İstər-istəməz, S.Rüstəmxanlının ünlü deyimi yada düşür: Bu dərd mənə tanış gəlir. İstəristəməz bütövlüyə, birliyə, ortaq keçmişin energetikasına qayıdış, bəlkə inersiya ilə ora gediş görünür soy qardaşlarımızın şeirlərində, ümumən ədəbi yaradıcılığında Bayaq belə bir söz işlətdik: Xalq ruhunun cəsarəti! Bir çox hallarda Türk insanı nədən yazıbsa da xəlqilik, ruhsallıq və cəsarət özünü göstərib. Bu yerdə hörmətli alimimiz N.Cəfərovun sözlərini xatırlayaq. Beləliklə, yeni dövrə yönələk deyərkən yenidən yada düşən çox köhnə zamanlar a qayıdaq. Deyirəm, ortaq olmayan, əksinə Ayrılmış Ədəbiyyatlı bugündənsə, ortaq keçmiş daha cazibdir, yəqin Professor Türk xalqları ədəbiyyatını qədim, orta, yeni və ən yeni olmaqla 4 qrup üzrə dövrləşdirir. Onun fikrincə, Qədim dövr, Türklərin monqollar və tunwww.uluturk.info

21 qus-manuçurlarla ortaq qurduqları ( etnomədəni, etnososial, etnosiyasi birlik olan) Altay birliyindən ayrıldıqları zamandan başlayaraq eramızın II minilliyinin əvvəllərinə qədər davam edir. Nizami müəllim Qədim Türk ədəbiyyatı Türk xalqlarının ümumi, ortaq mənəvi-mədəni sərvətidir deyə vurğulayır. Türklərin etnocoğrafi diferensiasiyasının dərinləşdiyi II minilliyin əvvəllərindən etibarən özünü göstərən coğrafi bölünmələrini 1) Doğu (karluq Türkləri), 2) Quzey-batı (qıpçaq Türkləri), 3) Güneybatı (oğuz Türkləri) kimi sıralayan professor N.Cəfərov Orta yüzilliyin sonlarına qədər davam edən həmin dövrdə yaranan ədəbiyyatı orta dövr Türk ədəbiyyatı adlandırır. Və haqlı olaraq, həmin dövrün qədim (ümum) Türk ədəbiyyatının ortaq özəlliklərini qoruyub saxlamaqla yanaşı bölündüyü coğrafiyalar üzrə müəyyən fərqli əlamətlər də qazan-dığı nı yazır. Türklərin orta yüzilliyin sonu, yeni dövrün əvvəllərindən başlayan yenidən diferensiasiyasının çağdaş Türk xalqlarının yaranması ilə sonuclandığını vurğulayan türkoloq-alim Türk (Osmanlı Türkləri), Azərbaycan, özbək, uyğur, tatar, başqırd, türkmən, qırğız, Altay xalqları nəinki özlərinəməxsus fərqli sosial-siyasi, mədəni əlamətlər nümayiş etdirməyə, hətta daxili iddialarla ortaq sərvətləri də bölüşdürməyə təşəbbüs göstərirlər deyir. Nizami müəllimin özünün də vurğuladığı kimi Türklərin müstəqil bir etnos, xalq kimi tarix səhnəsinə çıxdıqları dövrdən (e.ö. I minilliyin ortalarından) zəmanəmizə qədər yaratdıqları ədəbiyyatın əsasları onun tərtib etdiyi və 2006-cı ildə işıq üzü görmüş dördcildlik Türk xalqları ədəbiyyatı nda əhatə olunub. Yenə hörmətli professorun öz sözlərinə müraciət edək: Türk xalqları ədəbiyyatının yeni dövrü XVII əsrdən XX əsrin əvvəllərinə qədər davam edir. Yeni dövr Türk ədəbiyyatı orta dövr Türk ədəbiyyatından daha çox Türk xalqları ədəbiyyatı dır. Yəni hər bir Türk xalqının özünün yaradıcılıq məhsuludur. Lakin bu o demək deyil ki, ortaq xüsusiyyətlər, ümumi tipologiya tamamilə aradan qal-xır Əslində, yeni dövrdə olduğu kimi, XX əsrin əvvəllərindən başlayan ən yeni dövrdə də Türk xalqları ədəbiyyatı gen dən, yüzillər, minillər boyu davam etmiş ümumi tarix dən gələn elə ortaq əlamətlər daşıyır ki, onların tamamilə aradan qalxması, etnik yaddaş ın poz-ulması, praktik olaraq, mümkün deyil. Ən yeni dövr Türk ədəbiyyatı yaxud ədəbiyyatları iki min beş yüz illik ümumi Türk ədəbiyyatı tarixinin həm ideya-məzmun, həm də forma-ifadə texnologiyaları baxı-mından üzvü tərkib hissəsidir. *** Keçirəm növbəti bölümə: Yaxşı, İ.Muğanna, B.Vahabzadə, Anar, Elçin, M.Süleymanlı, S. Rüstəmxanlı, Z.Yaqub, M.İmayıl, A.Abdulla, V.B.Odərdən, rəhmətlik Ç.Aytmatovdan, O.Süleymenov, M.Şaxanov, M.Acı, Y.B.Bakilər və F.Halıcı, H.Fədai, M.Yuxmadan sonra ədəbiyyata gəlmiş yazarlardan kimlərin adını çəkə bilərik? O adamlarınmı şeirlərində bol-bol Türk şəhərlərinin, Türk qəhrəmanlarının adını çəkirlər, patetikaya, pafosa varırlar? Təbii, yox! Çuvaşların sözü ilə ifadə etsəm, şükranlıqla deməliyəm, Epir purna! Pul! Pulatpr! Vardıq! Varıq! Var olacağıq! Yuxarda ümumiləşməsini aparmağa çalışarkən ifadə etdiyimiz kimi, Şeirdə Türklük, Türk şeir (Türk Dünyası şəhərlərinin, Türk boylarının, qəhrəmanların adını sadalamaqdan ibarət olmamaq həqiqətini özündə daşımaqla yanaşı) dili, təfəkkür şəkillənməsi, bəzən mövzudan asılı olmayaraq Türk ruhunu, Türklük ülküsünü və Türk şeir gələnəyini yansıtması ilə alqılana bilər. Örnəyi, Elxan Zal Qaraxanlının Polonez poemasını götürək. Belə baxanda, Polşa hara, Türk Dünyası hara deyə sual edilə bilər. Ancaq poemanı oxuyanlar bir həqiqətə ortaq olacaqlar: Elxanın bu yaradıcılıq uğuru Tük şeirinin uğurudur dili, təhkiyəsi, obrazlar silsiləsi, polyak qızı Annanı sevən qıpçaq (Türk) bəyin yaşama, dünyaya baxışları ilə. Nəzərə alanda ki, onun Savaş ayələri var, Türk əsrinin türküləri var, Elxanın mövzusunda nə qədər sabitqədəm olduğu bəsbəlli olur. Çünki, bu sonradan qazanılmış mövzu deyil, onun içindən gəlir. Eyni sözləri, nəsr və dramaturgiya üzrə Aygün Həsənoğlunun haqqında deməliyəm. Gözlərimiz önündə bir Banuçiçək öz ulusunun ədəbi tarixini yaradır, yalnız şəhidlərin, qazilərin deyil, Kərküklülər demiş, acı, am(m)a gerçək olan əsirlərin-girovların, itkinlərin taleyini qələmə alır, bıkmır, usanmır Onun dərdini anlatdığı dünyanın, Vətəninin ərazisi 86,6 min kv.km deyil, o, hələ Qəbələdə orta məktəb öyrətməni olandan Türk Dünyası sevdalısıdır. Əslində öyrətmən olandan da qabaq doğulandan. Az qala Türk Dünyasının əksər şeirsevərlərinin tanıdığı R.Behrudi, A.Azalp, rəhmətliklər A.Səmədlə E.N.Sibirelin, habelə, Ş.Vəli, Aşıq Əli (Quliyev), Dərviş Osman, M.Dəmirçioğlu, M.İlqar, V. Xramçaylı, D.Osmanlı, İ.İlyaslı, E.Məmmədli, G.Yoloğlu, Q.Gültəkinin yaradıcılıq örnəklərində; eləcə də, N.Hacıheydərli, H.Hacxalıl, S.Azər, Ə.Şahid(ov), İ.Alpout kimi gənclərin şeirlərində Türk Dünyası sevdası, davası, Türk Birliyi ülküsü özünü qabarıq şəkildə göstərir. Fərqli nəsillərə mənsub olan şair və yazıçılar T.Özakman, F.Budak, İ.Özəl, B.Y.Ceyhan, F.Sağlam, A.Akbaş, X.İvgin, İ.Kayacan, A.Y.Tunalı, O.Baş, M.Ecevit, N.Payam, Ə.Uzun, A.Ay, M.Ə.Eşməli, A.Cövhərli (Türkiyədən); N.Alimbekov, A.Çakırbekov, A.Omurkanov, A. İsmayılov (Qırğızıstandan); Ə.Aymak, B.Bəmişulı, B.Şoybekov (Qazaxıstandan); M.Saleh, O.Azım, X.Dövran, T.Mirzə, F.Butayeva, X.Rüstəm, K.Norkobil, C.Eşenkul (Özbəkistandan); O.Yağmur (Türkmənistandan); R.Minhac, R.Sulti, Ç.Zarif (Tatarıstandan); A.Qloş, Y.Acı, Z.Temirbulatova (Quzey Qafqazdan); S.Süleyman, T.Kerim (Kırımdan); R.Sarbi, V.Turkay (Çuvaşıstandan); K.Ayina, V.Lukovitsev (Yakutiyadan); J.Samiytulı (Doğu Türkistandan); V.Fi- ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10 21

22 loğlu, T.Arnaut (Qaqauz Yerindən); İ.Bozqurd, B.Sakallı, E.Arıklı, Ş.Zəfəryıldızı (KKTC-dən); E.Emin, N.Yusuf, N.A.Mahmut, G.Akmolla, A.Ahmet (Rumıniyadan); N.Ərbilli, M.Ziya, N.Merdan, Ş.Kuzəçi, F.Ə.Tərzioğlu, S.Y.Tütüncü (İraqdakı soydaşlarımızdan) həm indiyədək olan ədəbi yaradıcılıqları ilə, həm də təşkilati çalışmaları ilə Türk Dünyası miqyasında düşüncə sərgiləyiblər. Onların bir çoxu öz ölkələrindən kənarda keçirilən onlarla festival, simpozium və bənzəri etkinliklərə qatılmış, öz ölkələrinin sınırlarından qıraqda işıq üzü görən dərgilərdə çap olunmuş, bir çoxlarının kitabı yayınlanmış, sözlərinə musiqi bəstələnmiş, əsərləri səhnələşdirilmişdir. Nəhayət Nələri təklif etmək olar? Qardaş qələmlər in Qaraçay-Malkar özəl sayı misalında Türk Xalqları Ədəbiyyatları (dövlət və topluluqlar üzrə) antolojilərinin Ulu Çinar kimi dərgiləmizcə arayaərsəyə gətirilməsi yararlı olardı; - Qazaxıstandakı Türk-Qazax Universiteti, Qırğızıstandakı Manas Universiteti, Azərbaycandakı Türk litseyləri, Türkiyə Universitetləri məzunları arasında işbirliyinin verdiyi imkanlardan Ədəbiyyat planında yararlanmaq üçün yaradıcı qurumlar tərəfindən uyğun layihələr hazırlanmalıdır; - AYB, TYB, Qazaxıstan YB, Qırğızıstan YB, Avrasiya YB, İLESAM, DGTYB, KİBATEK, Göllər bölgəsi Yazarlar Dərnəyi və bənzəri qurumların konfederativ ortamda bir araya gəlməsi imkanları araşdırılmalı, örnəyi TÜRKSOY-un çatısı altında birlik oluşdurulmalıdır; - AYB xətti ilə bütün Türk Dünyasını içinə alan ədəbi layihələr gerçəkləşdirilməlidir; - Yazarların Ortaq Türk dili və əlifbası nın formalaşdırılmasına qatqıda bulunması, ortaq Türk dəyərlərinin qorunmasına, aktuallaşmasına səy göstərməsi üçün uyğun layihələr, tədbirlər gerçəkləşdirilməlidir; - AYB Türk Dünyasının ayrı-ayrı mədəniyyət və sənət birlikləri ilə qarşılıqlı-yararlı işbirliyi qurmalıdır; bir Türkcədən digər Türkcəyə uyğunlaşdarma işi səhmana salınmalıdır; - Türk Dünyası kitabxanaları qurulmalıdır; - Türk ədəbiyyatı qarşısında böyük xidmətləri olan fikir və söz adamlarını, habelə istedadlı gəncləri ödülləndirmək üçün AYB yaxud Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin Ödülü təsis edilməlidir; - Türk Dünyası gənc yazarlarının vahid yaradıcılıq platformasında işbirliyinə dəstək vermək; gənc istedadları üzə çıxarmaq, onların ədəbi məhsullarını oxuculara çatdırmaq; kitab mübadiləsi həyata keçirmək, virtual görüşləri daha dərin, daha qapsamlı hala gətirmək; festivallar, simpoziumlar, yaradıcılıq gecələri düzənləmək bir sözlə, mövcud olan bütün üsullardan səmərəli istifadə etmək, gərəkərsə yeni üsullar işləyib hazırlamaq lazımdır. * Yazarın ci il tarixdə Azərbaycan Yazıçılar Birliyində etdiyi məruzə əsasında hazırlanmışdır. Türk Eli jurnalı regionlara da yayılacaq Müasir İnkişaf İctimai Birliyinin İdarə Heyətinin sədri, Türk Eli jurnalının baş redaktoru Mübariz Aşırlı, Birliyin İdarə Heyətinin sədr müavini, redaktor Taryel Faziloğlu aprel 2011-ci il tarixdə regionlara səfər etmişlər. İlk tədbir 15 apreldə Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunun Ağcabədi filialında müəllim-tələbə heyətinin iştirakı ilə keçirilib. Tədbiri giriş sözü ilə açan filialın direktoru, professor Xəqani Məmmədov bildirib ki, bu günkü tədbir Türk Eli jurnalının tanıtımına həsr olunub. Onun sözlərinə görə maraqlı məqalələrə, fikirlərə müəlliflik edən jurnalın təqdimatının keçirilməsi vacibdir. X.Məmmədov jurnalın təbliğ etdiyi mövzulara toxunaraq belə bir dərginin rəhbərlik etdiyi ali məktəbin kitabxanasında olmasını müsbət dəyərləndirdiyini açıqlayıb. Jurnalın baş redaktoru Mübariz Aşırlı tədbirin təşkilinə görə filialın direktoru Xəqani müəllimə və tədbir iştirakçılarına minnətdarlığını bildirdi. O, jurnalın yaranma səbəblərindən, 5 illik fəaliyyət nəticəsində əldə olunan naliyyətlərdən, xarici ölkələrdə yayımlanan jurnalın regionlarda da tanınmasına ehtiyac olmasından və s. söz açıb. Daha sonra jurnalın redaktoru Taryel Faziloğlu dərginin təbliğ etdiyi bir çox ideyaların həyata keçməsindən söz açaraq, nümunə kimi TRT AVAZ-ın, Türk Dövlətlərinin Parlament Assambleyasının, Türk Dövlətlərinin Əməkdaşlıq Şurasının yaradılmasını və s. göstərib. Filialın Humanitar fənlərin tədrisi metodikasının kafedra müdiri, dosent Baxış Ələsgərov, Pedaqoji fakültənin dekanı, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Vaqif Allahverdiyev, Ümumi elmlər kafedrasının müdiri, baş müəllim Tahir Kərimli, Dilədəbiyyat tədrisi metodikasının kafedra müdiri, baş müəllim Əli Əliyev də çıxış edərək belə bir jurnalın təqdimatının keçirilməsindən və dərginin təbliğ etdiyi fikirlərin reallaşmasından, onunla gələcək əməkdaşlıq perspektivlərindən söz açıblar. Növbəti görüş 16 apreldə Gəncə şəhərində yerləşən Gəncə Dövlət Universitetinin müəllim-tələbə heyəti və 2 saylı şəhər Uşaq-İdman Sağlamlıq Mərkəzinin rəhbərliyi ilə keçirilib. Jurnalın redaktoru Taryel Faziloğlu Universitetin Xarici dil və tarix-coğrafiya fakültəsinin müəllim-tələbə heyəti və Sağlamlıq mərkəzinin rəhbərliyi ilə görüşdə də gələcək əməkdaşlıq perspektivlərini və görüləcək işləri müzakirə edib. Tədbirin və görüşlərin sonunda qarşılıqlı şəkildə işlərin görülməsi qərarlaşdırılıb. 22 ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10

23 70 ilin tamamında Türk Eli jurnalının Redaksiya Heyətinin üzvü, professor Şahlar Əsgərovun tərcümeyi-halını təqdim edirik Əsgərov Şahlar Qaçay oğlu 15 iyun 1941-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Kəlbəcər rayonunda anadan olub və orta təhsilini burada almışdır cü ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin fizika fakültəsini bitirmiş və təyinatla Universitetdə saxlanılmışdır ci illərdə ADU nun əyani aspirantı olaraq Leninqrad Sabit Cərəyan institutunda prof. L.A. Senanın rəhbərliyi altında Fiziki elektronika sahəsində tədqiqatlar aparıb. Bu istiqamətdə aldığı elmi nəticələr 40 ildir ki, müntəzəm olaraq böyük elmi-texniki layihələrin həllində (ion mühərriklərində və termonüvə reaktorlarında) geniş tətbiq olunduğundan mütəxəssislərə yaxşı məlumdur. Xüsusilə ABŞ ın kosmik tədqiqatlar üzrə baş idarəsi NASA (National Aeronautics and Space Administration) və AİAA (Amerika Aeronavtika və Astronavtika İnstitut) əməkdaşları kosmik gəmilər üçün ion mühərrikləri hazırlanmasında bu işlərdən geniş istifadə edirlər. Prof. Ş. Əsgərovun respublikamızda əsasını qoyduğu ikinci elmi istiqamət fiziki elektronika və mikroelektronikaya aid olan metal yarımkeçirici kontaktının (MYK) öyrənilməsidir cü ildə Dani - markanın Texniki Universitetində birillik staj keçmədə olarkən katod tozlanması sahəsində əldə etdiyi nəticələri metal yarımkeçirici kontaktına tətbiq etmiş və kontakt üçün qeyri- bircins model təklif etmişdi. Bu istiqamətlərdə onun aldığı nəticələr çoxsaylı elmi məqalələrdə və ixtiralarda əks olunmuş, monoqrafik ədəbiyyatda, xülasə məqalələrdə yer almışdı. Belə ki, Ukrayna və Moldova Elmlər Akademiyasının alimlərinin 1999 cu ildə birgə çap etdirdikləri monoqrafiyada ( E.Ф. Вагнер и др: Межфазные взаимодействия и механизмы деградации в структурах металл İnP и металл -GaAs ) Ş.Əsgərovun familiyası dünyada bu sahənin yaradıcıları və baniləri sırasında çəkilmişdi. O, bir çox məşhur alimlərə birgə elmi məqalə müəllifidir. Professor, L.Sena (Leninqrad), L.Prane viçyus (Kaunas), V.Yurasova (Moskva), V.Strixa (Kiyev), P.Prehn (Kopenhagen), M.Lukkala (Helsinki), L.Şelyakin (Moskva), A.Şkavro (Kiyev), A.Arş (Ryazan) və digər dünya alimləri ilə əməkdaşlıq edərək birgə məqalələr çap etdirmişdir. Ş.Q.Əsgərov elmi məktəbi olan alimlərimizdəndir. Həm birinci, həm ikinci elmi istiqamət üzrə o, 20-yə qədər dissertasiya işinə, 100-dən çox diplom işinə rəhbərlik etmişdir. Bu səbəbdən də onun elmi fəaliyyəti haqqında məlumat Rusiyada çap olunan Российские научные школы ( т.3, стр.32, Москва, 2010) kitabının 32-ci səhifəsində verilmiş, elmi məktəbin banisi kimi «Научная школа имени Ш.Г.Аскерова» sertifikatı ilə təltif edilmişdir. Həmçinin onun elmi fəaliyyəti və tərcümeyi halı Выдающийся ученые России enisklopediyasının 6-cı сildinə daxil edilmişdir. O, Bakı Dövlət Universitetində müəllim, dosent, dekan mü-avini, beynəlxalq əlaqələr üzrə prorektor vəzifələrində çalışmışdı. Hal-hazırda BDU-nun professoru və 1990 cı ildə yaratdığı Amorf təbəqələr elmitədqiqat laboratoriyasının elmi rəhbəridir. Son zamanlar Ş.Əsgərovun tədqiqatlar apardığı üçüncü sahə - təhsilin fəlsəfəsi, daha doğrusu sosial fəlsəfə və pedaqogikadır. Alim hesab edir ki, bugünkü dövlətimiz keçmiş dövlətin davamı olmadığı üçün, bugünkü təhsil də sovet təhsilinin davamı olmamalıdır. Yeni təhsil sistemi yaratmaq üçün əvvəlcə yeni təhsilin fəlsəfəsini yaratmaq lazım - dır. Bu istiqamətdə aparılan tədqi qatların nəticəsi Biliyin qiymətlən dirməsinin yeni şkalası, Biliyin qiymətləndirməsinin yeni kriteriyası, Pedaqogika üçün yeni paradiqma və Biliyin qiy-mətlən dirməsinin fəlsəfəsi kimi 20 yə yaxın məqalə cu illərdə Rusiyanın mötəbər aka demik jurnallarında çap edil mişdir. Tanınmış alimin fəlsəfi mövzulara da həsr olunmuş Keçid dövrünə fəlsəfi baxış (1998), Milli birlik probleminə fəlsəfi baxış (2001), Təhsilimiz dünən, bu gün və sabah (2003), Düşüncə tərzi (2008) və digər kitabları özünün yüksək ideya-məzmunu, analitik səviyyəsi, aktuallığı, problemlərə yanaşma üslubu, mənəvi-əxlaqi dəyərləri önə çəkməsi ilə diqqəti cəlb edir. Qeyd edək ki, professorun Azərbaycan elminə verdiyi ən mühüm töhfələrdən biri də, onun 200-dən çox elmi, 700-dən artıq publisistik məqalənin, 11 kitabın, 3 monoqrafiyanın müəllifi olmasıdır. Onun nümuzmatika, kriminalistika və tətbiqi incəsənət sahələrində ixtira və patentləri var. Ş. Əsgərov ci ildə, ci ildə millət vəkili, ci ildə Elm və təhsil məsələləri daimi komissiyasının sədri olmuşdur. Ş.Q. Əsgərovun əməyi dövlətimiz tərəfindən layiqincə qiymətləndirilib. O. Şöhrət ordeni (1999) və Əməkdar elm xa dimi (2001) fəxri adıyla təltif edilmişdir. Bir sira Beynəlxalq Akademiyaların (РАЕ, АСПН) üzvüdür. P.S: Biz də Türk Eli jurnalı olaraq Şahlar müəllimi 70 illik yubleyi münasibətilə təbrik edir və yeni yaradıcılıq uğurlaarı arzulayırıq. ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10 23

24 Müasir İnkişaf İctimai Birliyinin 6 illik fəaliyyətini əks etdirən H E S A B A T (İyun 2005-ci il İyun 2011-ci il) Ümumi Tarix unudulmaz, millət bölünməz, torpaqdan pay olmaz fikrini yarandığı gündən özünün əsas prinsipi elan edən Birlik öz fəaliyyətini Azərbaycançılıq ideyası, Türk- İslam dəyərləri üzərində qurub. Birliyin başlıca məqsədi milli-mənəvi dəyərlərin təbliği, Azərbaycanın Türk Dövlətləri Birliyinə və İslam Birliyinə inteqrasiyasının sürətləndirilməsi, eyni zamanda bu birliyin daha da gücləndirilməsidr. Bundan başqa Birlik ötən altı illik müddətdə Milli İdeologiyanın prinsiplərinin müəyyənləşdirilməsi və onların təbliği istiqamətində də çoxsaylı işlər görüb. Təşkilat Azərbaycanın dövlət qurumları, QHT-ləri, KİV-ləri, ölkəmizdə akkreditə olan diplomatik korpus təmsilçiləri və s. sıx münasibətlər quraraq bu işləri onlarla birgə həyata keçirmişdir. Eyni zamanda Türkiyədə, Gürcüstanda və başqa ölkələrdə fəaliyyət göstərən təşkilatlarla, fərdlərlə münasibətlər yaradaraq onları da bu işlərin həyata keçirilməsi işinə səfərbər edə bilmişdir. Birliyin Təşkilat Komitəsi 11 yanvar 2005-ci ildə yaradılmış, təsis konfransı 5 iyun 2005-ci il tarixdə keçirilmişdir. Ötən müddət ərzində müntəzəm olaraq Ümumi Yığıncaq (ildə dörd dəfə) və İdarə Heyətinin toplantısı (hər həftə) keçirilmiş Təşkilatın idarəçiliyi, görüləcək işlərlə bağlı qərarlar kollektiv şəkildə qəbul edilmişdir. Təşkilat 5 iyun 2005-ci il tarixdən 1 fevral 2006-cı il tarixədək «Türk-İslam Dünyası» İctimai Birliyi adı altında fəaliyyət göstərib. Birliyin 1 fevral 2006-cı ildə keçirilən növbədənkənar Ümumi Yığıncağında üzvlərin təklifi ilə təşkilatın adı «Müasir İnkişaf» İctimai Birliyi adlandırılıb. Təşkilat Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyinin 15 mart 2006-cı il tarixli qərarı ilə dövlət qeydiyyatına alınıb. Tədbirlər Təşkilat yarandığı gündən 5 iyun 2011-ci il tarixə kimi 40-a qədər tədbir gerçəkləşdirmişdir. Tədbirlərdə ümumilikdə 2000 nəfərdən çox şəxs iştirak etmişdir. Tədbirlər haqqında Kütləvi İnformasiya Vasitələrində təqdim olunmuş informasiyalar nəticəsində Azərbaycanla yanaşı bir çox ölkələrdə minlərlə insana məlumat çatdırılmışdır. Tədbirlərdə iştirak edən şəxslərin sırasında alimlər, millət vəkilləri, ictimai xadimlər, siyasətçilər, diplomatik korpus təmsilçiləri, yazıçılar, şairlər, məmurlar, jurnalistlər, mədəniyyət və incəsənət xadimləri, rəssamlar, gənclər, xarici ölkələrdən gəlmiş şəxslər və s. iştirak ediblər. Müzakirə olunan məsələlər sırasında Azərbaycançılıq, Türk ölkələrinin iqtisadi əlaqələri, Türk Dövlətlərinin Parlament Assambleyası, Dünya Türklərinin Həmrəylik Günü, İslam dininin inkişafı, Azərbaycan təhsil müəssisələrində İslam dininin tədrisi, Azərbaycanın İslam dini modeli, Milli İdeologiya, Qloballaşmanın faydaları və ziyanları, Dağlıq Qarabağ problemi, Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin durumu, Osmanlının şərəfli tarixi olan Çanaqqala savaşının araşdırılması, Türkmənçay və Gülüstan müqavilələrinin dövlətçiliyə vurduğu zərbənin ortaya çıxarılması, Nadir şah Əfşarın 320 illik yubileyi, Qafqaz İslam Ordusunun 90 illik yubileyi ilə bağlı kampaniya, Gənclərdə vətənpərvərlik və vətəndaşlıq hisslərinin gücləndirilməsi, Milli Qəhrəman Mübariz İbrahimovun xatirəsinin anılması, Bütöv Azərbaycan məsələsi, Azərbaycan tarixi dərsliklərinin monitorinqi kimi aktual mövzular olmuşdur. Təşkilatın tədbirləri sırasında Gürcüstanda fəaliyyət göstərən gənclər təşkilatıyla birgə gürcü alimlərinin iştirakı ilə 2011-ci ildə keçirilən beynəlxalq konfrans geniş rezonans doğurmuşdur. Təbliğat Təşkilat cı illərdə Şərq qəzetində Türk- İslam ideoloji prinsiplərinin təbliğinə xidmət edən 10-a qədər informasiya buraxılışı dərc etdirib. Təşkilatın 2008-ci ilin iyun ayından Türk Eli adlı (on sayı) jurnalı nəşr olunur. Jurnal 2006-cı ilin oktyabr ayından 2008-ci ilin iyun ayına qədər «Dialoq-XXI əsr» adı altında (üç sayı) nəşr olunub. Türk Eli elmi-ictimai-ideoloji maarifləndirmə sahəsində geniş təbliğat apara bilmişdir. Azərbaycanla yanaşı bir neçə ölkəyə də yayımlanan jurnalda dərc olunan məqalələrin müəllifləri alimlər, mütəxəssislər və s. şəxslər olmuşdur. Bununla da Türk-İslam ideoloji platformasına elmi-ideoloji ağırlıq gətirilmişdir. Təşkilatın 2007-ci ilin yanvar ayından turk-islamngo@yahoogroups.com adlı (Azərbaycanı və Türk Dünyasını hədəfləmiş) internet qrupu fəaliyyət göstərir. Qrupda 8000-ə qədər üzv var ki, onlar dünyanın 25-dən çox ölkəsini təmsil edirlər. Təşkilatın 2008-ci ildən turk_islam_ngo@yahoogroups.com adlı (Qərb ölkələrinin vətəndaşları, ingilis dilində oxuyanlar üçün) internet qrupu fəaliyyət göstərir. Qrupda 3100-ə qədər üzv var ki, onlar dünyanın 15-dən çox ölkəsini təmsil edirlər. Təşkilatın 2010-cu ildən başlıqlı saytı fəaliyyət göstərir. Saytın 2010-cu ilin sonlarında yeni dizaynda tərtibatı burada ideoloji məqalələrin yerləşdirilməsi ilə yanaşı müntəzəm şəkildə informasiya yayılmasına da şərait yaratmış və nəticədə ona olan diqqət xeyli artmışdır. Saytı 60-dan çox ölkədən dən çox şəxs ziyarət etmişdir. 24 ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10

25 Uluturk.info Azərbaycanda milli-mənəvi dəyərləri təbliğ edən ideoloji saytlar sırasında daha çox materiala malik və operativ informasiya yayan ən zəngin saytdır. Təşkilatın keçirdiyi tədbirlər, gördüyü işlər, təşkilat üzvlərinin açıqlamaları müntəzəm olaraq bir neçə yerli və xarici teleradiokanallarda işıqlandırılmış, onlarla qəzet və jurnalda gündəmə gətirilmişdir. Təşkilatın üzvləri görülən işlər, irəli sürülən təkliflərlə bağlı sosial şəbəkələrdə aktiv şəkildə təbliğat apararaq minlərlə insana məlumat çatdırmışlar. Araşdırmalar, Layihələr, Kitablar Təşkilat yarandığı gündən Milli İdeologiya sahəsində araşdırmalara başlamışdır. Bu mövzu ətrafında geniş ictimaiyyətin iştirakı ilə bir neçə böyük konfrans keçirilmişdir. Milli İdeologiya məsələsinin müzakirəyə çıxarılması, ziyalıların bu mövzuda bir araya gətirilməsi fikirlərin sistemləşdirilməsi ilə nəticələnmişdir. Təşkilat 2008-ci ildə həyata keçirdiyi Türk yenilməz, Çanaqqala keçilməz layihəsi çərçivəsində Osmanlı tarixinin şərəf səhifəsi olan Çanaqqala savaşını ilk dəfə sistemli şəkildə araşdımışdır. Bununla bağlı disk hazırlanaraq paylanılmışdır. Təşkilat 2009-cu ildə Gənclərdə vətənpərvərlik və vətəndaşlıq hisslərinin formalaşdırılması sahəsində kompleks tədbirlər Layihəsini (Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Yanında QHT-lərə Dövlət Dəstəyi Şurasının maliyyə yardımı ilə) həyata keçirmişdir. Layihə nəticəsində Gənclərdə vətənpərvərlik və vətəndaşlıq hisslərinin gücləndirilməsi Konsepsiyası hazırlanmış və bu sahə üzrə sistemli iş aparılması üçün mükəmməl bir plan təqdim edilmişdir. Təşkilat Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi və Qismət nəşriyyatı ilə birlikdə Türk Qafqaz İslam Ordusu və ermənilər, Missioner kitablarının çapını, geniş ictimaiyyətin iştirakı ilə təqdimatını, onun Azərbaycan vətəndaşlarına çatdırılmasını təmin etmişdir. Təşkilat 2011-ci ildə Azərbaycan tarixi dərsliklərinin monitorinqi Layihəsini (Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında QHT-lərə Dövlət Dəstəyi Şurasının maliyyə yardımı ilə) həyata keçirməkdədir. Dünya Türklərinin Həmrəylik Günü (Türk Dövlətlərinin Birliyi Günü) ideyası gerçəkləşdi Təşkilat, professor Oruc İbrahimoğlu Türksevər tərəfindən 2006-cı ildə gündəmə gətirilən Dünya Türklərinin Həmrəylik Günü ideyasının həyata keçməsi üçün bir neçə il ərzində Türk Ocaqlarının Bakı Nümayəndəliyi ilə birgə təbliğat aparmış və geniş tədbirlər keçirmişdir. Nəticədə Türk Dövlət Başçılarının 2010-cu ilin sentyabr ayında Türkiyənin İstanbul şəhərində keçirilən toplantısında qəbul edilən qərara görə hər ilin 3 oktyabr tarixi Türk Dövlətlərinin Birliyi Günü Dünya Türklərinin Həmrəylik Günü kimi rəsmiləşdirilmişdir. Bununla da Təşkilatın təbliğ etdiyi ideyalardan daha biri həyata keçmiş oldu. Xilaskar ordu kampaniyası Təşkilat 2008-ci il ərzində Qafqaz İslam Ordusunun 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Xilaskar odu başlıqlı təbliğat kampaniyası keçirmişdir. Kampaniya nəticəsində Azərbaycan ictimaiyyətinə bolşevik hərbi qüvvsi olan XI Qızıl ordunun deyil Qafqaz İslam Ordusunun Xilaskar ordu adına layiq görülməsinin doğru olduğu çatdırılmış, eyni zamanda onun komandanlarının şərəfinə abidə ucaldılması təklif edilmişdir. Xeyriyyə aksiyası Təşkilat Türkiyənin Türk Ocaqları təşkilatının, Türkiyənin Azərbaycandakı Səfirliyinin Din Müşavirliyinin dəstəyi ilə 2007, 2008, 2009-cu illərdə Qurban bayramı münasibətilə 600-ə qədər imkansız ailəyə qurbanlıq əti paylamışdır. Türk-İslam Araşdırma Mərkəzi Təşkilatın tərkibində 2010-cu ildən fəaliyyət göstərən Mərkəzin təşkilatçılığıyla Azərbaycanda, Qafqazda və dünyada gedən geosiyasi proseslər; Beynəlxalq iqtisadi krizisdən sonra yaranmış situasiyada Türk və İslam dövlətlərinin geosiyasi durumu; Türkiyə və Ermənistan arasında imzalanmış protokol; İrana münasibətin müəyyən olunması; Milli kimlik; Uyğur Türkləri; Azərbaycanda yeni kommunizm təhlükəsi; Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin dövlət qurluşu və idarəçilik problemləri; Türkiyə Cümhuriyyətində Konstitusiya dəyişikliyi və onun nəticələri; Din və ya dünyəvilik; Qərbin inkişafının səbəbləri və nəticələri; İdeoloji mübarizədə Kütləvi İnformaiya Vasitələrinin rolu; İslamda müxtəlif cərəyanlar və onların Azərbaycan cəmiyyətinə təsiri; Modernizm və çağdaş Azərbaycan cəmiyyəti; mövzusunda ekspertlərin, mütəxəssislərin, alimlərin iştirakı ilə müzakirələr aparılmışdır. Müzakirələrin nəticələri geniş ictimaiyyətə, müvafiq qurumlara çatdırılmış və böyük maraq oyatmışdır. Milli Düşüncə İnstitutu İctimai Birliyi - Diskussiya Klubunun varisi Təşkilatın tərkibində 2005-ci ildən fəaliyyət göstərən Türk-İslam Dünyası Diskussiya Klubunun təşkilatçılığıyla tələbə gənclərin iştirak etdiyi 30-dan çox tədbir keçirilmişdir. Azərbaycançılıq, Türk-İslam ideologiyası, Milli İdeologiya, Türk Dünyası, İslam dini, Türk tarix, Türkün soykökü, qloballaşma, erməni terroru, gənclərin durumu, vətənpərvərlik və s. mövzularda keçirilmiş tədbirlərdə minlərlə tələbə gənc iştirak etmişdir. Tədbirlər eyni zamanda Azərbaycanın bir neçə ali məktəbində də təşkil olunmuşdur. 30 may 2010-cu ildə Birliyin İdarə Heyəti tərəfindən Klubun fəaliyyətinə xitam verilmiş və onun bazası üzərində Milli Düşüncə İnstitutu İctimai Birliyi yaradılmış, 7 aprel ci ildə yeni təşkilatın təqdimetməsi keçirilmişdir. Milli Tərəqqi Uğrunda İctimai Koalisiya Təşkilatın təşəbbüsü ilə Koalisiyanın təşəbbüs qrupu 2009-cu ilin avqust ayında yaradılmış, təsis konfransı cu il aprel ayının 29-da keçirilmişdir. Koalisiya milli-mənəvi dəyərləri müdafiə edən, Türk-İslam ideologiyasını təbliğ edən təşkilatların, mətbuat orqanlarının fəaliyyətini koordinasiya etmək məqsədi ilə yaradılıb. Koalisiyada Müasir İnkişaf İctimai Birliyi ilə yanaşı Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyi, Elmi Araşdırmalar İctimai Birliyi, Müstəqil ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10 25

26 Mətbuat Mərkəzi, Qlobal İnteqrasiya və Dialoq Mərkəzi, Oğuz Müstəqil Araşdırmaçılar Qrupu, İnsan Hüquqlaının Təbliği və İnformasiya Mərkəzi təmsil olunur cu ilin oktyabr ayında Müstəqil Araşdırmaçı Jurnalistlər Liqasının da Koalisiyaya üzv qəbul olunması ilə üzv təşkilatların sayı səkkiz olmuşdur. Ötən müddət ərzində Koalisiyaya daxil olan təşkilatların nümayəndələrinin dövlət qurumlarında, BMT-nin və Türkiyənin Azərbaycandakı Səfirliklərində, iş adamlarının birləşdiyi təşkilatlarda görüşləri keçirilmiş və əməkdaşlıqlar qurulmuşdur. Əlaqələr, Səfərlər Təşkilat Azərbaycandakı bir çox dövlət orqanları, ictimai təşkilatlar, Kütləvi İnformasiya Vasitələri, ali məktəblər, elmi institutlarla, diplomatik korpuslarla yaxından əməkdaşlıq edir. Eyni zamanda Türkiyənin Türk Ocaqları təşkilatı, Avrasiya Yazarlar Birliyi, Türk Dünyası İnsan Hüquqları Dərnəyi, Qafqaz Araşdırmaları Mərkəzi, Gürcüstanda fəaliyyət göstərən Gürcüstan Gənclərinə Dəstək və Maarifləndirmə Dərnəyi, beynəlxalq təşkilatlar olan Dünya Türk Gəncləri Birliyi, İslam Konfransı Gənclər Forumu ilə əməkdaşlıq edir. Təşkilatın təmsilçiləri 2009, 2010 və 2011-ci illərdə Türkiyəyə, 2010-cu ildə Gürcüstana işgüzar səfərlər etmiş, 2010-cu ildə Şimali Kipr Türk Respublikasında keçirilən beynəlxalq Türk Dünyası simpoziumunda, 2011-ci ildə Türkiyədə keçirilən Türkiyədə Yaşayan Azərbaycan Türklərinin I Qurultayında iştirak etmişlər. Ortaq Türk Əlifbası və Ortaq Türk Ədəbi Dili ilə bağlı çalışmalar Təşkilatın 2010-cu ilin sentyabr ayından etibarən Türk Ocaqlarının Bakı nümayəndəliyi ilə birgə Ortaq Türk Əlifbası, Ortaq Türk Ədəbi Dili, Ortaq Türk Tarixi, Ortaq Türk Ədəbiyyatı (kitablar) ilə bağlı görülən işlərin sürətləndirilməsi üçün Türk Dövlət Başçılarına ünvanlanan Müraciətinə Azərbaycandan 105 siyasi partiya, ictimai təşkilat, millət vəkili, qəzet və jurnal təmsilçisi imza atmışdır. Eyni zamanda ideya Türkiyənin ən böyük təşkilatlarının təmsilçiləri və millət vəkilləri tərəfindən də dəstəklənmişdir. Bununla bağlı Türkiyənin Türk Ocaqları təşkilatı dövlət başçılarına təkliflərini göndərmişdir. Aparılan təbliğat nəticəsində ideya 2011-ci ildə Türk Dövlətlərinin Əməkdaşlıq Şurasının baş katibi Xəlil Akınçı da daxil olmaqla Türk Dünyasının aparıcı dövlətlərinin rəhbərləri və nüfuzlu şəxsləri tərəfindən dəstəklənmişdir. Bir çox nüfuzlu qurumların məhz bu istiqamətdə çalışmalar aparması qərarlaşdırılmışdır. Bütün bunlarla yanaşı hər bir kəsin bu ideyanı dəstəkləməsi üçün Təşkilat tərəfindən 2011-ci ilin aprel ayından etibarən internet imzatoplama internet dəstək kampaniyası başladılmışdır. Əli bəy Hüseynzadə adına Türk-İslam Dünyasına Xidmət Mükafatı 2011-ci ildə Birliyin İdarə Heyətinin qərarı ilə Əli bəy Hüseynzadə adına Türk-İslam Dünyasına Xidmət Mükafatı təsis olunmuş və onun Türk-İslam ideyasının yayılmasında fəaliyyəti olan şəxslərə verilməsi qərarlaşdırılmışdır. Nəticə Təşkilatın altı illik fəaliyyəti boyunca aparılan təbliğat nəticəsində Türk-İslam ideoloji prinsiplərinin bir-birinə zidd olmaması, əksinə bir-birini tamamlaması, Türklük ideyasının radikallıqdan uzaq bir ideya olması fikri birmənalı şəkildə sübut olunmuşdur. Əsrimizin əvvəllərində fəaliyyət göstərən Azərbaycan klassiklərinin Türk-İslam ideoloji platformasında və ideoloji sahədə gördükləri fəaliyyət araşdırılaraq nəticələr geniş ictimaiyyətə təqdim edilmişdir. Qacar sülaləsinin Türksoylu olması düşüncəsi, Nadir şah Əfşarın Azərbaycan Türk hökmdarı kimi cəmiyyətə tanıtdırılması və gördüyü işlərin təbliğ edilməsinin vacibliyi, İslam Konfransı Təşkilatına üzv dövlətlərin hərbi birliyinin yaradılması zərurəti, Azərbaycanın İslam dini modeli, Türk Dünyasının Vahid Mətbu Orqanının, İnformasiya Agentliyinin, Jurnalının, Saytının, Radiosunun, Ortaq Tarix və Ədəbiyyat Kitablarının, Dil Birliyinə Aparan Terminlər Lüğətinin yaradılması kimi əhəmiyyətli ideyalar da cəmiyyətə təlqin edilmişdir. Azərbaycan-Türkiyə-İran Türklərinin birliyi ideyası (hər üç dövlətin ərazi bütövlüyünün pozulmaması şəklində) yeni bir ideya kimi müzakirələr nəticəsində cəmiyyətə təqdim edilmişdir. Türk Dövlətlərinin Parlament Assambleyasının, Türk Dünyasının ortaq televiziyası olan TRT AVAZ-ın yaradılmasında və ən əsası isə Türk Dövlətlərinin Birliyi Günü (3 oktyabr tarixi) kimi mühüm bir razılaşmanın əldə olunmasında təşkilatın apardığı təbliğatın, gördüyü işlərin önəmli rol oynadığı inkarolunmaz faktdır. Burada ən mühüm məqam 2010-cu ilin sentyabr ayında Türk dövlət başçılarının Zirvə Sammitində Türk Dövlətlərinin Əməkdaşlıq Şurasının TURAN-ın qurulmasıdır. Uzun müddət Türklük hərəkatını yürüdən insanlar, təşkilatlar TURAN qurulması üçün əllərindən gələni ediblər. Bu sırada Təşkilatın da bir damcı töhfəsi var. Ona görə də Əməkdaşlıq Şurasının, başqa adla desək TURANın qurulması böyük uğurdur. Təşkilatın bundan sonrakı fəaliyyətində əsas hədəf Türk Dövlətlərinin Əməkdaşlıq Şurasının daha da möhkəmləndirilməsi olacaqdır. Hazırda Təşkilatın Ortaq Türk Əlifbası, Ortaq Türk Ədəbi Dili ilə bağlı təbliğat və dəstək kampaniyası yürütməsi bu məsələnin Türk Dünyasında yenidən diqqət mərkəzinə gəlməsinə səbəb olub. Təşkilatın təşəbbüsü ilə milli-mənəvi dəyərləri təbliğ edən ictimai təşkilatlar vahid Koalisiya daxilində birləşmiş, Təşkilatın Araşdırma Mərkəzinin keçirdiyi tədbirlərdən əldə olunan təkliflərdən geniş ictimaiyyət yararlanmış, xəbərləri müntəzəm şəkildə yeniləşdirilən ideoloji bir sayt istifadəyə verilmiş, Gürcüstan alimləri ilə birgə ermənilərə qarşı çalışmalar həyata keçirilməsi barədə razılıq əldə edilmişdir. Tarix unudulmaz, millət bölünməz, torpaqdan pay olmaz fikrini əldə rəhbər tutan təşkilat geniş ictimaiyyətə Azərbaycanın xilasının Türk-İslam Dünyasında, Türk- İslam Dünyasının inkişafının da Azərbaycansız mümkün olmaması fikrini çatdıra bilmişdir. 26 ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10

27 Qanı ilə şeir yazan, milləti üçün dövlət quran Noman Çələbi Cihan Əli Şamil Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Folklor İnstitutunun əməkdaşı Azərbaycanla Krım arasında sıx bağlantılar olmasına baxmayaraq Noman Çələbi Cihan kimi bir millətpərvəri burada nədənsə tanımırlar. Öncələr elə düşünürdüm ki, buna səbəb Sovet rejimidir. Sovetlər Birliyi dağıldıqdan, Azərbaycan müstəqilliyinə qovuşduqdan sonra da onun haqqında silsilə yazılara, radio-televizya verlişlərinə rast gəlmədim. Tək-tək millətçilər azsaylı qəzet və jurnallarda bu mövzuda bir şey yazıblarsa və mən onu oxuya bilməmişəmsə üzr istəyirəm. Sonra yadıma düşdü ki, XX yüzilliyin başlarında, yəni ci illərin Azərbaycan mətbuatında da Noman Çələbi Cihan haqqında bir yazı oxumamışam. Həmin illərdə Azərbaycanda çap olunan qəzet və jurnallarda Krım tatarları haqqında məqalələrə bol-bol rast gəlinir. Bu yazılar da Azərbaycanla Krım arasında sıx mədəni, ədəbi əlaqələr olduğundan xəbər verir. Rusiya Krımı işğal etdikdən sonra kütləvi həbslər, sürgünlər, köçürmələr həyata keçirməklə Osmanlı dövləti ilə sərhədlərində olan Türk xalqlarını azaltmağa calışmışdı cü illərdə Krımdan Osmanlıya köçlər başladı, ancaq bu, millətin əzmini, azadlıq eşqini söndurə bilmədi. Krım Türkləri öz haqlarını gah silahla, gah da qələmlə müdafiəyə qalxıblar. Vətən və millət uğrunda mübarizəyə atılanlar bəzən bir-birinə də qarşı durublar. Bu qarşıdurma, əslində, eyni amal, eyni məqsəd uğrunda çalışanların mübarizə metodlarındakı fərqdən doğub. Çılğın təbiətli Noman ömrünü milləti və vətəni yolunda məşələ çevirən, xalq arasında böyük nüfuz sahibi olan insanlara qarşı da sərt davranıb, onları güzəştçilikdə, çar idarəçiliyinə qarşı qətiyyətli mübarizə aparmamaqda ittiham edib. Necə deyərlər, qarşıdakı gücün böyuklüyünü, qəddarlığını hesaba almadan həmvətənlərini imperya qüvvələrinə qarşı açıq mübarizəyə səsləyib. Onun fikrincə xarici amillər, zaman, şərait o qədər önəmli deyi. Önəmli olan millətin daxili gücü, müqavimət göstərmək bacarığıdı. Noman 1885-ci ildə Krımın quzeyində, Canköy yaxınlığındakı Sonakı kəndində yaşayan İbrahim Çələbinin ailəsində doğulub. Onu kənd məktəbinə göndəriblər. Lakin məktəb hökumət tərəfindən qapadıldığından o təhsilini bölgədəki Akçokra mədrəsəsində, sonra isə Ağməsciddəki, yəni indiki Simferopoldakı Rüştiyyə və Bağçasaraydakı məşhur Zincirli mədrəsədə davam etdirib. Onun dünyagörüşünün formalaşmasında Mustafa Əfəndinin rolu böyük olub. Təhsil illərində İsmayıl bəy Qaspıralının Tərcüman, Rəşid Mediyevin Vətən xadimi qəzetlərini və İstanbuldan gələn kitabları diqqətlə oxuyan, rus dili öyrənən və bu dil vasitəsilə inqilabçıların əsərlərini oxuyan, onların mitinqlərdəki çıxışlarını dinləyən Noman üsyankar bir ruhda böyüyüb ci il inqilabı, inqilab nə-ticəsində bəzi islahatların həyata keçirilməsi, çarın xalqın xeyrinə bəzi güzəştlərə getməsi gənc Nomanı daha da ruhlandırıb. İmperya güclərindən xalqını qurtarmaq, haqsızlı-ğa, qanunsuzluğa son qoymaq üçün yollar axtarıb. Yeniyetməykən Krımda və İstanbulda nəşr olunan qəzetlərə məqalələr yazan Noman qohumları Əbdülhalim Çələbi və Əbubəkir Çələbinin maddi yardımıyla 1906-cı ildə təhsilini davam etdirmək üçün İstanbula gedir. Orada Mər-can İdadisində oxuyaraq dini biliklərini dərinləşdirir. Sonra universitetin hüquq fakültəsində təhsilini davam etdirir. Cəfər Seydəhməd Kırımər ilə tanış olur. Tanışlıq dostluğa cevrilir və ömrünün axırınadək davam edir. İstanbuldakı krımlı gənclərlə birlikdə Vətən adlı gizli bir təşkilat yaradır. Onlar vətəni azad etmək, milləti oyatmaq ümidiylə hekayə-lər, şeirlər, məqalələr, xalqa müraciətlər yazaraq gizli çap etdirib yayırlar ci il dekabrın 30-da Noman Çələbi Cihan Cəfər Seydahməd, Alim Seyt Cəmil, Abdülhakim Hilmi və Əbdürrəhim Sükuti ilə birlikdə Krım Tələbə Cəmiyyəti adlı bir təşkilat yaradırlar. Təşkilata Noman Çələbi Cihan rəhbər seçilir. Proqram və nizamnamədəki mübahisə doğuracaq fikirlər onların yollarını ayırdığından təşkilatın ömrü o qədər də uzun olmayıb cu il sonlarında Noman Çələbi Cihan, Cəfər Seydəhməd, Yaqup Kerçi, Əhməd Şükrü "Vətən cəmiyyətini yaradırlar. Təşkilatın üzvləri milləti oyatmaq, Krımı azad etmək ümidiylə hekayələr, şeirlər, məqalələr, xalqa müraciətlər yazaraq gizli çap etdirib, Krıma göndərərək yaymaqla yanaşı, Rusiyanın əsarəti altındaki digər Türk xalqlarının milli azadlıq mübarizəsini diqqətlə izləyib, onların ziyalılarıyla sıx əlaqə qururlar. Azərbaycandan Əli bəy Hüseynzadənin redaktoru olduğu Füyuzat jurnalına, Həyat, İrşad qəzetlərinə xüsusi maraq göstərməklə yanaşı satirik Molla Nəsrəddin jurnalı-nı da oxuyur və yayırlar cu ildə İstanbula gələn İsmayıl bəy Qaspıralının qarşılanmasında və onun çıxışlarının dinlənməsində Noman və dostları xüsusi fəallıq göstərirlər. Noman həmyerlisi, gənc şair, gələcəyin böyük Türkoloqu Bəkir Çobanzadə ilə İstanbulda tanış olur və hər ikisi şeirlərini bir yerə toplayıb 1911-ci ildə kitab kimi çap etdirirlər ci ildə İstanbuldan vətənə dönən Noman sanki Krıma sığmır. Mübarizə, fəaliyyət üçün daha geniş meydan ax-tarır. Peterburqa gedərək orada Psixonervoloji İnstituta qəbul olunur. Yaşamını təmin etmək ücün ən ağır işlər görməkdən belə çəkinmir. Orada yazdığı Tatar xəstə əsərini dostu Cəfər Seydəhmədə göndərir. Yazı uzun illər aktuallığını itirmədiyindən 1917-ci ildə Tərcuman qəzetində çap olunur. Bir il sonra isə, yəni 1913-cü ilin iyulunda əqidə və məslək dostu Cəfər Seydəhmədlə görüşmək üçün yenidən İstanbula dönür. İstanbuldan geri dönərkən Krımda Seyid Abdi Hacının qız ilə evlənir. Əqidə dostları 1914-cü ildə Vətən Cəmiyyətinin şöbəsini qururlar. Həmin ilin payızında Gözləvdə Cəfər Seydəhmədlə görüşdükdən sonra cəmiyyətin üzvlərilə Vəli ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10 27

28 İbrahimin Ağməsciddəki çayxanasında gizli bir toplantı keçirir və gələcəkdə görəcəkləri işləri planlaşdırırlar cü il sentyarın 11-də Baxçasaraya, Tərcüman qəzetinin redaktorunun yasına gələn nümayəndələr qarşısında İsmayıl bəy Qaspıralının fikirlərinin ruhunu açıqlayan Noman inqilabın yaxınlaşdığını və yaranacaq vəziyyətdən istifadə edərək Krımı işğaldan azad etməyin vacibliyini vurğulayır. Birinci Dünya savaşında Rusiya uduzmaqda olduğunu görərək universitet tələbələrini hərbi kurslara cəlb edir. Moskvada hərbi kursu bitirən Cəfər Seydəhməd Bessarabiya cəbhəsinə, Gözləvdə hərbi kursu bitirən Noman Çələbi Cihan da Ağməscidə göndərilir. Hərbi xidmətə yola düşmə zamanı çılğın təbiətli Noman onu yola salan dostları və qohumları qarşısında qəflətən sol biləyinin damarını kəsərək qanı ilə divara yazır: Sağlıqnan qal, tatarlıq! Mən getməm cəngkə, Hamının başı aylandı axirət bətkə. Sənin üçün yaşadım, sənsiz ölsəm, Bilməm nasıl girərəm boş cənnətə ci ilin fevralında ölkədə yaranmış qarışıqlıqdan qurtarmaq, Rusiyanı xilas etmək üçün çar II Nikolay könüllü olaraq hakimiyyətdən əl çəkir. Kereniskinin başçılığı ilə ke-çid höküməti yaradılır. Krımlı vətənsevərlər xilas yolları arayırdı. Gizli fəaliyyət göstərən Vətən Cəmiyyətinin üzvləri Nomanın xəstə-ləndiyini bəhanə gətirərək onu Odessadakı hərbi hospitala göndərirlər. Bessarabiya cəbhəsində olan Cəfər Seydəhməd və əqidə yoldaşları Xəlil Çapçakçı, Əhməd Özanbaşlı da onun yanına gəlirlər. Uzun müzakirədən sonra Krımda fəaliyyət göstərən gizli təşkilatları birləşdirmək və xalqı azadlıq mübarizəsinə qaldırmaq qərarına gəlirlər. Krımla sıx xəbərləşmə və təşkilati əlaqə yarada bilirlər ci il martın 25-də Krımın şəhər, qəsəbə və kəndlərindən gəlmiş 1500 nümayəndənin iştirakı ilə qurultay keçirilir. Qurultay Krım Müsəlmanları Mərkəzi İcra Komitəsi yaradır və komitəyə 45 üzv seçir. Komitə üzvlərinin əksəriyyəti gizli təşkilatdan seçilir. Bu Komitə mə-dəni müxtariyyat funksiyasını yerinə yetirməli olduğu halda Krımın azadlıq mübarizəsinin rəhbərinə və yeni müstəqil dövlətin qurulmasının yolgöstərəninə çevrilir ci il martın 26-da Krım Xalq Cümhuriyyəti elan edilir. Krım Müsəlmanları Mərkəzi İcra Komitəsi Noman Çələbi Cihanı Krım Müftiliyinə, Cəfər Seydəhmədi isə Vəqf İşləri Müdirliyinə seçir. Beləliklə Çələbi Cihan yalnız Krımın deyil, eyni zamanda Batı Müsəlmanlarının, yəni Polşa və Litva müsəlmanlarının da müftisi olur. Yeni yaranmış Rusiya hökuməti bu vəzifələri təsdiqləyir. Odessada hadisələrin gedişini diqqətlə izləyən və onu idarə edən Noman Çələbi Cihan və Cəfər Seydəhməd Krıma gəlirlər. Noman vəzifə başına kecən kimi sərt tədbirlərə əl atır ci inin aprelində Noman Çələbi Cihan, Seyitcəlil Hattat, Ahmet Özanbaşlı və Cafər Seydəhməd tərəfindən bir nizamnamə hazırlanır. Qısa bir zamanda savadsız, cəsarətsiz, Rusiya yönlü, milli düşüncədən uzaq olan müftiləri, qazıları işdən çıxarır, yerlərinə gənc vətənsevərləri təyin edir. Milli məktəblərin sayını artırır. Həmin il may ayında Ağməsciddə keçirilən müəllimlər konqresi açıq-aydın ruslaşdırma siyasətinə qarşı durur, Rusiya hökümətinin işğal etdiyi ərazilərdə özünə kiçik məmurlar hazırlamaq üçün açdığı Rus tatar məktəblərini milli kadrlar hazırlayan məktəblərə çevirir. Bu islahatların həyata keçirilməsində, məktəblər üçün metodik vəsait və proqramlar hazırlanmasında Həsən Səbri Ayvazov kimi təcrübəli pedaqoq və yazıçının təşkilatçılıq bacarığından istifadə edilir. Krımda ana dilində çıxan qəzet və jurnalların sayı artrılır. Həsən Səbri Ayvazov Krım Müsəlmanları Mərkəzi İcra Komitəsinin orqanı kimi Millət qəzetini ( cu illərdə qəzet Bakıda nəşr edilmişdır. Qəzetin Bakıda 187 sayı çap olunsa da təəssüf ki, Azərbaycan kitabxanalarında qəzetin cəmi 106 sayı saxlanılır. - Ə.Ş.), Halit Çapçakçı və Ali Badaninski Qolos Krım, Tatar Sədası qəzetlərini çap etdirirlər. Onların ardınca Gökbayrak, İşçi Halk və Albayrak qəzetləri də nəşrə başlayır. Həyata keçirilən islahatlar yarmadadakı müstəmləkəçilik düşüncəsindən ayrıla bilməyən rusları və Rusiya yönlü qeyri-rusları belə bərk narahat edir. Rusdilli mətbuatda, həyata keçirlən tədbirlərin əleyihinə kəskin məqalələr çap olu-nur. Yeni yaradılmış Tatar İrade-i Milliyyə təşkilatı Krımı muxtar respublika kimi idarə etməyə başlayır. Kerenski hökumətinin Tavrıdakı əyalət komissarı Boqdanov bundan bərk narahat olaraq təşkilatı bağladır və 1917-ci il iyulun 20-də Noman Çələbi Cihanı həbs etdirib Aksaraya (Simfropol) göndərtdirir. Nomanın həbs edilməsi yalnız Krımda deyil, Rusiyanın bütün müsəlman Türk təşkilatlarında etirazla qarşılanır. Mitinq və nümayişlər ara verməyir. Üç gün sonra Çələbi Cihan həbsdən azad edilir, Boqdanov və müavini Biyanski işdən cıxarılır. Tavrıda Əyaləti İnqilab Komitəsinin sədri Novitskiy rəsmən Noman Çələbi Cihandan üzr istəyir. Bu hadisə Krımda xalqın mübarizəyə ina-mını artırır və əhval-ruhiyyəsini yüksəldir ci il mayın 1-11-də Moskvada Rusiya müsəlmanlarının qurultayı keçirilir. Orada əsarət altına alınmış Türkmüsəlmanların təhlükəsizliyini, milli-mənəvi və siyasi hüquqlarını qorumaq məqsədiylə "Hərbi qurumlar haqqında" qətnamə qəbul edilir ci il iyulun də Kazanda keçirilən növbəti qurultayda qətnamədə irəli sürülən vəzifələrin reallaşması üçün Əsgəri Şura yaradılması qərara alınır. Azərbaycan Türkü Əsədullayevin də daxil olduğu Əsgəri Şura tezliklə yalnız müsəlman əsgər və zabitlərdən ibarət hərbi birləşmələrin formalaşdırılması istiqamətində əməli fəaliyyətə başlayır. Qurultayın qərarı ilə bu mühüm vəzifənin icrası ümumtürk və ümummüsəlman məsələlərində fəal mövqeyi ilə seçilən general Masey Sulkeviçə həvalə olunur. Masey Sulkeviçsə soydaşlarından fərqli olmadığını göstərmək üçün İslam dinini və Məhəmməd adı-nı qəbul edir. Birinci Rumıniya cəbhəsində döyüşən, Qafqaz- Volqaboyu müsəlmanlarının çoxluq təşkil etdiyi əsgəri birlikdən "Müsəlman korpusunu" formalaşdırmaq qərara alınır. Müsəlman döyüşçülərdən ibarət üç diviziyanın yaradılması və təcili şəkildə silah-sursatla təmin edilməsi haqqında general Sulkeviçin Memorandumu 1917-ci il noyabrın 10-da Ümumrusiya Müsəlman Şurasının "Xəbərlər"ində dərc olunur. Memorandumda göstərilir ki, "müsəlman ordusunun" əsas vəzifəsi keçmiş Rusiya imperiyasındakı Türk-tatarları birləşdirən dövləti yaratmaqdı. "Müsəlman korpusu" 1917-ci ilin payızında indiki Moldova ərazisində Tiraspolda təşkil edilməyə başlayır. Rusiyada yaranmış qarışıqlıq nəticəsində Krımda da milli, dini, əqidə müxtəlifliyi ilə bir-birindən fərqlənən komitələr yaradılır. Rusiyanın paytaxtı Peterburuqda 28 ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10

29 bolşeviklər çevrilişlə hakimiyyəti ələ alırlar. Vəziyyətin getdikcə gərginləşdiyini görən Cəfər Seydəhməd Krımın müdafiəsini təşkil etmək üçün 1917-ci il oktyabrın 30-da Krım Erkani Harbiyesi (Müdafiə Nazirliyi) yaradır və vaxt itirmədən Kiyevə yola düşür ki, danışıqlar apararaq Ukrayna cəbhəsindəki Krım Tatar Süvari dəstələrini vətənə gətirsin. Yaranmış qarışıqlıq, beynəlxalq vəziyyətin gərginliyi, dəmir və şose yollarının normal işləməməsi Cəfər Seyidəhmədə planlarını həyata keçirməyə imkan vermir. Krımı muxtar bir qurum kimi idarə edən yeni qurulmuş hökumət yalnız müdafiə məsələlərini düşünmür. Qaspıralı adına darülfun (pedaqoji texnikum), Sənət və Sənaye Məktəbi, Bağçasaraydakı Xansarayında Milli Müzey açılır. Krımın hər yerində göy rəngli milli bayraq dalğalanmağa başlayır. Krımda idarəetmənin respublika forması secilir. Buna ciddi hazırlıqlar da görülür ci il noyabrın 1-də Krım Tatarlarının Komitə - lərindən seçilən nümayəndələr Ağməsciddə qurultaya toplaşırlar. Qurultay Krımda yaşayan xalqların dininə və dilinə, adət-ənənəsinə sayğı göstərəcək, onların dini, milli və siyasi haqlarını qoruyacaq Krım Xalq Cümhu - riyyəti qurulduğunu elan edir. Yeni qurulan hökuməti qorumaq üçün I Dünya savaşına cəlb edilmiş krımlı əs - gər və zabitləri vətənə gətirmək qərara alınır ci il noyabrın 17-də Krımda ilk dəfə qadınların da tam hüquqlu vətəndaş kimi iştirak etdiyi bir seçki keçililir. Deputatlar noyabrın 26-da Baxçasaraya gəlirlər. Xan ca-midə namaz qıldıqdan sonra nümayəndələr Divan-i Ali Odasına doğru irəliləyəndə onları komandirlərin əmrilə əsgərlər hərbi qaydada salamlayır, Hürriyyət marşı çalınır, bu günləri görmək arzusuyla yaşayan xalq kütlələri, tələbələr onları alqışlayırlar. Saat 2.00-da keçirilən iclasda Krım Müsəlmanları İcra Komitəsi adından Noman Çələbi Cihan onları salamlayır və toplantını açıq elan edir. Toplantının ilk iclasına yaşda hamıdan böyük olan Hacı Əli əfəndi sədirlik edir. Qurultayın rəyasət heyətinə Noman Çələbi Cihan, Cəfər Seydəhməd, Abdülhakim Hilmi, Hacı Bədrəttin və Şəfiqə Qaspıralı seçilir. Aralarında qadınlar da olan (İsmayil bəy Qaspıralının qızı Şəfiqə xanim da deputatlar arasındaydı - Ə.Ş.) 76 de-putat çiddi müzakirələrlə qanunvericilik aktları hazırlayırlar. Qurultayda Krım Xalq Cümhuriyyətinin Anayasasını hazırlamaq üçün komissiya yaradılır. Bu komissiyaya Noman Çələbi Cihan, Cəfər Seyidəhməd, Cəfər Ablay, Həsən Səbri Ayvazov üzv seçilir. Onların hazırladığı Anayasa geniş müzakirədən sonra qurultay iştirakçıları tərəfindən dekabrın 13-də qəbul olunur. Qəbul edilən Anayasanın 3-cü maddəsinin 1-ci bəndinə dayanaraq qurultayı parlamentə çevrirlər. Qurultay Krımda bütün həyatı idarə etmək üçün ciddi addımlar atır. Yeni qurulan Milli hökumətin təşkili Noman Çələbi Cihana həvalə edilir. Dekabrin 26-da ax-şam Noman Çələbi Cihan yeni hökumətin tərkibini elan edir: Noman Çələbi Cihan - Hökumət Rəisi və Ədliyə Müdiri, Cəfər Seydəhməd - Hərbiyə və Xariciyə Müdiri, Əhməd Şükrü - Din İşləri Müdiri, İbrahim Özənbaşlı - Maarif Müdiri, Seyidcəlil Hattat - Maliyə və Maarif Müdiri. Bolşeviklər bundan bərk narahat olur. Akyardakı (Sevastapol) Hərbi İnqilab Komitəsi Qara Dəniz Donanmasının gəmilərini yarımadanın liman şəhərlərinə hərbi əməliyyata göndərir. Sülhdən, xalqların hüquq bərabər- liyindən, sosial ədalətdən dəm vuran bolşeviklər özlərinə düşmən saydıqları, açıq döyüşlər apardıqları, ağ qvardiyaçı adlandırdıqları Rusiyanın silahlı dəstələrinə rəhbərlik edən generallarla da ittifaqa girirdilər ki, keçmiş Rusiyanın əsarət altına aldığı xalqlar müstəqillik əldə etməsinlər. Ancaq əksəriyyəti ruslardan ibarət olan müxalif menşevik partiyasının yerli təşkilatı yeni qurulan hökuməti dəstəkləyirdi. Dinc yolla yeni yaranmış hökuməti özlərinə tabe edə bilməyəcəklərini gördükdə bolşeviklər hərbi müdaxiləyə əl atırlar. Buna bəhanə kimi də Gözləvdəki iki vaqon si-lahın Ağməscidə (Simferopola) gətirilməsi olur. Yarımadanın müxtəlif yerlərində -Gözləv, Yalta, Kefe, Kerç və b. sahilyanı şəhərlərdə toqquşmalar başladı. Bolşeviklərin Akyardakı 10 minə yaxın əsgəri birliyi Ağ-məscid üzərinə hücuma keçdi. Belbek stansiyası yaxınlığındakı döyüşdə bolşeviklər mövqelərini buraxıb geri çəkilməli oldular. Milli hökümətin əsgəri birlikləri silah və hərbi sursat çatışmazlığından, nizamintizam zəifliyindən döyüşü sonadək davam etdirərək Akyarı ala bilmədi. Döyüşlərin şiddətli vaxtında Ağməsciddəki Narodnıy Dom (Xalq evi) binasını milli quvvələr tutdu. Bu, yarımadadakı rusların böyük əksəriyyətinin qəzəbinə səbəb oldu. Hər yerdən mülki və silahlı ruslar Ağməscidə axışmağa başladılar. Gərginliyi aradan qaldırmaq üçün Milli hökumətin Nazirlər Şurası Narodnıy Dom (Xalq evi) binasından geri çəkilməyi qərara aldı. Bununla razılaşmayan Noman Çələbi Cihan istefa verdi. Vəziyyəti müzakirə etmək üçün parlament üzvləri Ağməscidə dəvət edilərkən bolşeviklər şəhəri tutdular və Noman Çələbi Cihanı Akyara apardılar. Ordusunu və idarəetmə orqanlarını yeni formalaşdırmaqda olan gənc Krım hökumətini bolşeviklər qan içində boğdular. Noman Çələbi Cihana həbsxanada ağır işgəncələr verdikdən sonra 1918-ci il fevralın 23-də öldürərək cəsədini dənizə atdılar. Lakin bolşeviklər yarımadanı əldə saxlaya bilmədilər. Əldən-ələ keçdkdən, müvəqqəti hökumətlər bir-birini əvəz etdikdən sonra 1920-ci ilin noyabrında Sovet Rusiyası Krımı yenidən işğal etsə də burada Krım MSSR qurmaq məcburiyyətində qaldı. Demək Noman Çələbi Cihan və onun məsləkdaşları silahlı mübarizədə məğlub olsalar da ideyaları qalıb gəldi. Hətta onlara düşmən olan bolşeviklər belə muxtar respublika idarəçilik formasını qəbul etməli oldular. Noman Çələbi Cihanın And etkemen şeiri isə dillər əzbərinə çevrildi. O, yazırdı: And etkemen millətimin yarasını sarmağa, Nasıl bolsun eki kardaş bir-birini görmesin? Onlar için ögünmesem, muğaymasam, caşasam. Gözlerimden akan yaşlar derya-deniz kan bolsun. And etkemen şu karangı curtka şavle serpmege, Nasıl bolsun bu zavallı kardaşlarım inlesün? Bunu körüp busanmasan, muğaymasam, canmasam Yüregimde kızıl kanlar kaynamasın, kurusun. And etkemen, söz bergemen millet için ölmege Bilip,körüp, milletimin köz yaşını silmege. Bilmiy kormiy, bin yaşasam, Kurultayga Xan bolsam. Yene bir gün mezarçalar kelip meni kömmege. ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10 29

30 Cənubi Azərbaycan problemi: Tarixə baxış Taryel Faziloğlu Müasir İnkişaf İctimi Birliyinin İdarə Heyətinin sədr müavini Cənubi Azərbaycan XX əsrin ilk illərindən günümüzədək daim üsyanlar, iğtişaşlar mərkəzi olub. Həmişə İranda nə isə bir etiraz dalğası başlayıbsa, mərkəzi Azərbaycan, əsasən də Təbriz olub. Bəs bunun səbəbi nədir? Niyə İranda baş verən iğtişaşların mərkəzində həmişə Azərbaycan olub? Bunun bir çox səbəbi var. Bu səbəblərdən ən başlıcası Azərbaycan Türklərinin özlərini dövlətin həqiqi sahibləri hesab etmələri, dövlətə və dövlətçiliyə sahib çıxmağa can atmalarıdır. XX əsrdə İranda baş vermiş 4 inqilabın hamısında əsas qüvvəni Azərbaycan Türkləri təşkil etmiş, inqilabın qələbə çalması üçün hər şeylərindən keçmişlər. Bu gün bir çoxları ilk 3 inqilabı Azərbaycan Türklərinin milliazadlıq inqilabları kimi qələmə versələr də əslində bu inqilablar milli-azadlıq hərəkatları deyildi. Bu inqilabların hər üçü bütün İran ərazisində baş vermişdi. Əlbəttə əsas mərkəz Azərbaycan idi. Amma bu, inqilabların milli-azadlıq hərəkatı olması anlamına gəlməmlidir. Hər üç inqilabda inqilab rəhbərləri İranın bütövlüyü kontekstindən çıxış etmiş, bütövlükdə İranda inqilabın qalib gəlməsinə çalışmışlar. Buna sübut olaraq, onların şah qarşısında qaldırdıqları tələbləri göstərmək olar. Bu fikrin təsdiqi üçün imqilabların tarixinə nəzər salaq ci illər Məşrutə inqilabı ci illər Məşrutə inqilabı zamanı verilən tələblər Konistutisiyanın elan edilməsindən, məclisin çağrılmasından, məhkəmə sisteminin yaradılmasından, xaricilərin dövlət idarələrindən uzaqlaşdırılmasından, onların nazir postlarını tutmalarının qadağan edilməsi və s. ibarət olmuşdur. Xaricilərlə bağlı tələblərin əsas tələblər sırasında olmasının bir çox səbəbləri var idi. XX əsrin əvvəllərində İranın bütün mühüm idarə və müəssisələrinin rəhbərləri xaricilər idi. Hətta gömrük və rabitə sahələrinə tam nəzarət edən xaricilər özlərini ölkənin sahibi kimi aparır, yerli əhaliyə heyvan kimi münasibət göstərirdilər. İranın dövlət vəsaitini mənimsəyən xaricilər heç bir maneəyə rast gəlmədən bu vəsaitləri ölkədən xaricə çıxarırdı. Buna görə də ən gəlirli müəssisələr belə kəsirlə işləyir, işçilərin maaşlarını verə bilmirdi. Bütün bunların nəticəsində inqilab həm də xaricilərə qarşı etirazı özündə birləşdirirdi. Məhz bunun nəticəsində əsas tələblərin bir neçəsi xaricilərlə bağlı idi. İrəli sürülən tələblərdən göründüyü kimi, məşrutə inqilabı mərkəzi Azərbaycan olmasına baxmayaraq, milli azadlıq hərəkatı deyil, burjua inqilabı idi. Səttarxan da 1909-cu ilin yanvarında şaha göndərdiyi məktubunda və xarici mətbuata verdiyi müsahibələrində bildirmişdi ki, İranın müstəqilliyinin bərpa edilməsi və məşrutə qaydaları uğrunda mübarizə aparır. Həm də bu inqilab bütün İran ərazisində geniş vüsət almışdı. İranın böyük şəhərlərində Tehranda, Xorasanda, Kirmanda, İsfahanda, Rəştdə inqilabçılar geniş fəaliyyət göstərirdilər. Bu inqilabın əsas ideyavericisi, maliyyəçisi, silahla təmin edən RSDFP-nin Bakı komitəsi idi. İnqilabçılar təkcə Bakı komitəsi ilə əlaqə saxlamırdılar. İnqilab rəhbərlərinin bir çoxu Leninlə əlaqə saxlayır, hətta onunla görüşmək üçün İsveçrəyə gedirdilər. Baki komitəsi inqilabçıları maliyyələşdirmək üçün Bakıda və Tiflisdə İran inqilabına yardım komitələri yaratmışdı. Bu komitələrdə toplanan vəsait hesabına Təbriz üsyançılarına silah, partlayıcı maddələr, inqilabi ədəbiyyat və könüllü dəstələr göndərilirdi. Xaricilər inqilabın yatırılmasında çox maraqlı idilər. Onlar bunun üçün inqilabçılara qarşı erməniləri, aysorları, kürdləri qaldırdılar. Xaricilər onları silahla, maliyyə ilə təmin edir, Azərbaycan kəndlərində, şəhərlərində soyğun və qırğın törətmələrini gizli olaraq dəstəkləyirdilər. Hətta kürd dəstələri Təbrizə hücum etmiş, amma mücahidlərin təzyiqi ilə geri çəkilmişdilər. Ermənilər Salmasda Xoyda, Marağada və Zəncanda bütöv Azərbaycan kəndlərini məhv edirdilər. Bu qırğınlar inqilabçılar bu əraziləri tutduqdan, kürd və erməniləri məğlub etdikdən sonra səngidi. Məşrutə inqilabının, onun İrandakı maraqlarını təhdid etdiyini görən İngiltərə və Rusiya 1910-cu ilin yazında İrana qoşun yeritdi. Səttarxan və Bağırxan aldadılaraq Tehrana gətirilib, daşnaq Yefremin əli ilə tərkisilah edildi. Bundan sonra Təbriz 1911-ci ilin dekabrında rus qoşunları tərəfindən tutuldu. Səhra məhkəmələri quruldu. Mücahidlərin çoxu aslıdı. Azərbaycana kürd Səmədxan baş vali təyin edildi ci il inqilabı Bu inqilabın da əsas tələbləri imtiyazlı təbəqənin imtiyazının ləğvi əsasında Konstitutsiyanın qorunması, insan hüquqları, dinin dövlətdən ayrılması, pulsuz və məcburi təhsil, pulsuz səhiyyə, 10 saatlıq iş günü, uşaq əməyinin ləğvi, həftədə bir gün istirahətin verilməsi, xa-lisə torpaqların kəndlilərə verilməsi, vergi islahatı və s. idi. İnqilabçıların əsas tələblərindən biri də xarici dövlətlərin qoşunlarının ölkə ərazisindən çıxarılması idi. Bu inqilabın da əsas mərkəzi Azərbaycan idi. Amma tələblərdən də göründüyü kimi, milli-azadlıq hərəkatı deyildi. Bunu əsaslandıran bir fakt da odur ki, ADP-nin bir çox sənədlərinin və Bakıda çıxan Azərbaycan qəzetinin C hərfinin içərisində İranın ayrılmaz hissəsi yazısı idi. İnqilabçıların fəaliyyətlərinin böyük hissəsi xarici dövlətlərin ölkəni işğal etməsinə qarşı idi. Bu səbəbdən demək olar ki, İranın bütün ərazisində tez-tez işğalçılara qarşı etiraz nümayişləri keçirilirdi. Bu nümayişlərin təşkilində ADP xüsusi rol oynayırdı cu il avqustun 9-da İran hökuməti ilə İngiltərə arasında bağlanan, İranı iqtisadi və siyasi cəhətdən tam asılı vəyiyyətə salan saziş əhali arasında böyük etirazla qarşılandı. Bu etirazlar Təbrizdə daha kəskin şəkildə özünü göstərdi. Buna görə də Təbrizə ingilis qoşunları yeridildi cu ilin oktyabrında ingilis qoşunları Təbrizi tutur. Lakin 1920-ci ildə qırmızı ordunun Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini işğal edərək İranın sərhəddinə çatması İran inqil- 30 ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10

31 abçılarının, o cümlədən Azərbaycan inqilabçılarının yenidən fəaliyyətə başlamasına səbəb oldu ci il 7 apreldə Təbriz inqilabçıları Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin rəhbərliyi altında silahlı üsyana başladı. Üsyan rəhbərlərinin aprelin 9 da yaydıqları bəyanatda belə üsyanın əsas hədəfləri kimi Konustitutsiyanın işlək vəziyyətə gətirilməsi və İranda ağalıq edən ingilislərə qarşı mübarizə göstərilirdi. Düzdür, başda Xiyabani olmaqla üsyançılar Azərbaycanının adını dəyişərək, Azadistan qoymuşdular. Buna səbəb bu zaman Təbrizdə olan Bakı Komitəsinin nümayəndələrinin ADR-ə qarşı mənfi münasibət və mövqeyi idi. Azadistanı müstəqilliyə cəhd kimi dəyərləndirmək olmaz. Çünki İnqilabın rəhbəri Xiyabani tez tez çıxışlarında Təbriz İrana nicat verəcəkdir deyirdi. Bunu inqilabın gedişatı da təstiqlədi. Bu inqilabın da əsas dəstəkçisi Bakı komitəsi idi. Bakı komitəsi bu inqilabda da maliyyə və silah yarıdmı ilə iştirak edir. İngilislər bu inqilabda da inqilaba qarşı ermənilərdən və kürdlərdən istifadə etdilər. İngilislər tərəfindən silahlandırılan ermənilər və kürdlər Azərbaycanın kənd və şəhərlərinə basqınlar edir, kütləvi qırğınlar törədirdilər. Üsyançılar tərəfindən məğlub edildikdən sonra pərən- pərən düşən erməni və kürd dəstələri qırğını dayandırdılar. İnqilabın yatırılmasına çalışan İngiltərə hökumətlə birlikdə hərəkət edirdi. Bir neçə uğursuz cəhddən sonra, 1920-ci il sentyabrın 14-də birləşmiş qoşunlar Təbrizi işğal edərək üsyanı yatırdılar. 21 Azər hərəkatı II Dünya müharibəsinin bitməsindən sonra İran hökuməti Rusiya, İngiltərə və Amerikadan qoşunların çıxarılmasını istədi. Amma Rusiyanın planları başqa idi. 10 iyun 1945-ci il tarixdə Stalinin İranın Şimalında-Cənubi Azərbaycanda sovet sənaye müəssisələrinin təşkili haqqında gizli qərarı verildi. Qərara əsasən Təbrizdə və digər şəhərlərdə sovet müəssisələrinin şöbələrinin yaradılması nəzərdə tutulurdu. 21 iyun 1945-ci il tarixində Stalin İranın cənubunda neftlə bağlı geopolitik araşdırma işləri haqqında müdafiə komitəsinin 9168 saylı qərarını imzalayır. Bundan əlavə Cənubi Azərbaycanda parçalama hərəkətlərinin təşkili haqqında gizli qərar verilir. Cənubi Azərbaycanda bu hərəkata liderlik etmək üçün Azərbaycan Demokrat Partiyasının yaradılması planlaşdırılır. Başqa bir qərarda Azərbaycan SSR-nin İranla mədəni əlaqələr cəmiyyətinin qurulması, Təbrizdə Sovet Azərbaycanı Dostları cəmiyyətinin təsisi, Azərbaycanın bütün vilayətlərində və Gilanda bu cəmiyyətin şöbələrinin fəaliyyət göstərməsi əks olunmuşdu. Bir çox belə qərarlar inqilabın yetişdirilməsini sürətləndirmək, Azərbaycanı İrandan ayıraraq SSRİ-yə birləşdirmək məqsədi güdürdü. Bu qərarları həyata keçirmək üçün bir neçə ziyalı gizli şəkildə Bakıya gətirilirlər. Bakıda Bağırov onlarla görüşür və ADF-yə Pişəvərinin rəhbərlik etməsi qərarlaşdırılır. Bu görüşdə Pişəvəri Bağırovun təkidi qarşısında demişdi; İndi bizi qızışdıran ruslar lazım gəldikdə bizə kömək etməyəcəklər. Bizi meydanda tək qoyub kənara çəkiləcəklər. Bütün bu qərarların nəticəsi olaraq 1945-ci il 3 sentaybr tarixində Pişəvərinin rəhbərliyi ilə ADF qurulur. 7 sentyabrda İran Xalq Partiyasının Azərbaycan şöbəsi ADF-yə birləşir noyabrda çağrılan xalq konqresi özünü Qurucu Məclis elan edir, o da milli heyəti seçir. Qurucu Məclis şaha göndərdiyi bəyannamədə İran dövləti daxilində milli muxtariyyət verilməsini tələb etmişdi. 12 dekabr 1945 ci ildə məclisin açıldığı gün Azərbaycan muxtariyyəti qurulur. Bu inqilabda da ingilislər və amerikalılar erməniləri və bəzi kürd əşirətlərini silahlandıraraq, Azərbaycan inqilabçılarına qarşı qaldırdılar. Onlar kəndlərə hücum edir, qırğınlar törədirdilər. Amma bu qırğınlar bir nəticə vermədi. İnqilabın yüksəlməsində və muxtariyyətin qurulmasında iştirak edən SSRİ onu neftə görə satdı. 4 aprel 1946-cı il tarixində bağlanan sazişdə Şimali İrandakı neft yataqlarının işlənməsinin qarşılığında SSRİ Cənubi Azərbaycan məsələsinin İranın daxili işi olduğunu qəbul etdi və öz qoşunlarını İran ərazisindən çıxardı. Hətda inqilabçılara verdiyi silahları da geri tələb etdi. Bundan sonra zəifləyən inqilabçılar muxatiryyətin elan edildiyi gün 12 dekabrda Təbrizi müdafiə edə bilmədilər və hökumət qoşunları Təbrizə daxil oldu. Bununla da 21 Azər hərəkatı məğlub oldu. SSRİ-nin inqilabçıları satmasının əsas səbəbi neft olsa da, bir səbəb də Pişəvərinin çıxışlarında bütün İran uğrunda mübarizə apardıqlarını, bütün İranda itirilmiş hakimiyyəti geri qaytarmaq istədiklərini bildirməyi idi. Bununla da Pişəvəri ona verilən təlimatı pozmuşdu cu il İran İslam İnqilabının da əsas qüvvəsini Azərbaycan Türkləri təşkil edirdi. Musa Xiyabani, Şəriəti Mədari kimi xadimlər inqilabın öndərlərindən idi. Lakin Ruhullah Musəvi Xomeyni sonda rəhbər oldu. İnqilab qələbə çaldıqdan sonra bütün liderləri məhv etdi. Respublika qurulduqdan sonra Cavad Heyət ilk dəfə olaraq Türk dilində Varlıq dərgisini nəşr etdirdi. Bundan sonra Türk dilində nəşr edilən dərgilərin sayı getdikcə artdı. 80-ci illərin sonunda artıq Türk dilində nəşr olunan qəzet və jurnalların sayı 200-ə yaxın idi. Belə olan halda Azərbaycan Türklərinə öz dillərində oxumaq imkanı yaranırdı ki, bu da hakimiyyətə nəzarət edənləri qorxudurdu. Məhz ona görə, 90-cı illərin əvvəllərindən etibarən ETTALAT mədəni hərəkata milli-azadlıq görkəmi verməklə boğdu cı ildə İrana girməyə çalışan Amerikanı bu məsələ maraqlandırmağa başladı. Bu tarixdən Cənubi Azərbaycan problemi beynəlxalq müstəviyə çıxarıldı. Amerika bu məsələ ilə bağlı bir çox işlər gördü. O işlərin bir istiqaməti isə Azərbaycan Respublikasında Cənubi Azərbaycan problemi ilə məşğul olan təşkilatların yaradılması idi. Əslində isə Amerikanın planı heç də Azərbaycanın müstəqilliyi deyil. Amerikanın əsl planı İranı işğal etmək, mümkünsə bötövlükdə özünə tabe edərək enerji yataqlarına sahib olmaqdır. Bu mümkün olmasa İranı parçalayaraq, əzəli Azərbaycan torpaqlarında Kürdüstan yaradaraq yeni bir müharibə ocağını alovlandırmaqdır. Parçala hökmranlıq et prinsipinə sadiq qalan Amerika məhz bu səbəbdən Azərbaycan məsələsini daim diqqətdə saxlayır. Bununla belə B planına da hazırlıq görür. Qədim Azərbaycan torpaqları sürətlə kürdləşdirilir. Qədimdən Türkün olan amma hakimiyyətini itirdiyimiz İranın hər iki halda məhvi Azərbaycan Türklərinə heç də müstəqillik, xoş gün gətirməyəcək. İran indiki İraqın taleyini yaşayacaq. Azərbaycan Türkləri Kərkük Türklərinin yaşadıqlarını unutmamalıdırlar. İran Türkləri o zaman qələbə çala bilər ki, İranda konstitutsion hüquqlar uğrunda mübarizə apararaq Türk dilində təhsilin həyata keçirilməsinə və Yürk dilinin rəsmi dil olmasına nail olsunlar. Bu zaman İran parçalanmadan Türkləşər, Türklər 86 ildir itirdikləri hakimiyyəti geri qaytararlar. ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10 31

32 Seyid Yəhya Əş-Şirvani Əl-Bakuvi Mehmet Rıhtım filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Qafqaz Universiteti Həyatı Türk-İslam təsəvvüf tarixinin görkəmli simalarından Seyid Yəhya Bakuvi XIV əsrin sonlarında Şamaxıda doğulmuşdur. Tam adı əs-seyid Cəmaləddin Yəhya ibn əs-seyid Bəhaəddin əş-şirvani əş-şamaxi əl-bakuvidir. Daha çox Şirvani və Bakuvi nisbəsi ilə məşhur olmuşdur. Şirvani nisbəsi vətəninin Şirvan olması səbəbilədir. Bakuvi deyilməsinin səbəbi isə həyatının ən uzun və ən səmərəli dövrünü Bakıda yaşamış olmasındandır. Seyid Yəhya elmi və təsəvvüfi tərbiyəsini Şamaxıda tamamlamış, ancaq bir şeyx olaraq irfani fəaliyyətini Bakıda davam etdirmişdir. Vəfatına qədər qırx ildən çox Bakıda göstərdiyi fəaliyyətləri və yetiştirdiyi müridləri sayəsində şöhrəti ətraf bölgələrə yayılmışdır. Seyid Yəhya sağlam bir şəcərə ilə İmam Musa Kazım soyundan gəlir. Atası Seyid Bəhaəddin, Şirvanşahlar dövlətində Naqibul-Əşraf vəzifəsində işləmişdir. Ata-babalarının hamısı da naqiblər nəslindən olmuşdur. Əhli-beytə mənsub olduğunu şeirlərində Seyid təxəllüsündən istifadə etməklə göstərmişdir. Seyid Yəhya həyatının uşaqlıq və gənclik dövründə, həm fiziki, həm də əxlaqi xüsusiyyətləri baxımından, başqaları tərəfindən sevilən və təqdir edilən örnək bir insan olmuşdur. Belə ki, bütün qaynaqlar onun bu xüsusiyyətini: Kamal və camal sahibi idi, Fövqəladə zahiri gözəlliyi və qəribə kəmalatı olan, bir bənzəri tapılmaz yaradılışa sahib idi ; Son dərəcə gözəl və nüfuzedici bir çöhrəsi vardı ; Qırx gün hücrəsində xəlvətdə qalıb, çölə çıxanda üzünə baxıla bilməyəcək dərəcədə nurani bir parlaqlıq onu görənlərin gözlərini qamaşdırardı, 1 və s. kimi sözlərlə tərif edirlər. Ona Cəmaləddin ləqəbinin verilməsi də bu xüsusiyyəti ilə bağlıdır. Seyid Yəhya təkyə təhsili ilə yanaşı mədrəsə təhsili də almışdır. Türk, fars və ərəb dilində əsərlər yazmış olması o dövrün ziyalıları üçün bilinməsi zəruri olan bu üç dilə hakim olduğunu göstərir. Bundan başqa, əsərlərindən təfsir, hədis, kəlam və fiqh elmlərini mükəmməl bildiyi məlumdur. Gənclik illərində Şamaxıdan ayrıldığına dair bir məlumat olmadığına görə təhsilini də burada tamamladığını güman etmək olar. O dövrdə Şirvanşahların paytaxtı Şamaxı, yaxşı təhsil verən mədrəsələrin olduğu əhəmiyyətli bir elm və mədəniyyət mərkəzi olmuşdur. Bakuvi Şəfa əl- Əsrar əsərində müəllimlərindən üçünün adlarını qeyd edir. Bunlar: Şəmsəddin Axsıkəti, Hafizuddin əl-gərdəri, Mövlanə Tacüddin və Qütbəddin əs-sərabidir. 2 Bu alimlərin nisbəsindən aydın olur ki, başqa şəhərlərdən və uzaq diyarlardan Şamaxıya gələn alimlər burada dərs vermişdirlər. Təsəvvüfi həyatı Seyid Yəhya təsəvvüf ilə hələ cavan yaşlarında ikən tanış olmuşdur. Onun uşaqlıq illəri olan XV əsrin əvvəllərində Şamaxı, Xəlvətiyyə təriqətinin mərkəzi hesab olunurdu. Dövrün məşhur Xəlvətiyyə mürşidi Şeyx Sədrəddinin təkyəsi burada idi və onun çoxlu müridi vardı. Seyid Yəhyanın Xəlvətiyyə təriqətinə girməsinə bir hadisə səbəb olmuşdur. Belə ki, onun başına gələn bu hadisə həyatında dönüm nöqtəsi oldu. Cəmaləddin əl-hulvinin Ləməzatı- Hulviyyə adlı əsərində bu hadisə belə rəvayət edilir: Seyid Yəhya bir gün yoldaşları ilə birlikdə çövkən oynayarkən bu əsnada Şeyx Sədrəddinin öndə gələn müridi Pirzadə Təqiyyüddin Şirvani sufilərlə birgə oradan keçməkdə idi. Oyun əsnasında Yəhya sufilərin önlərindən keçmək istərkən keçməyib ədəblə onları salamladı və gözlədi. Onun bu hərəkəti pirzadənin xoşuna gəldi və sufilərə, bu uşaq seyiddir, gəlin dua edək. Allah onu Aləmin seyidi Hz. Muhammədin (s.ə.s.) və Hz. Əliyyül-Mürtəzanın (r.a.) əsrarına layiq eləsin, pak əcdadı kimi vəlayət əhlindən olsun, dedi. Xudanın izni ilə dua qəbul olundu. Yəhya o gecə yuxusunda böyük cəddi Hz. Muhammədi (s.ə.s.) gördü. Hz. Peyğəmbər ona nəsihətlər etdikdən sonra Şeyx Sədrəddini göstərərək onu mənəvi ata olaraq təyin etdiyini, onun yolunun öz yolu olduğunu, yanına getməyini tövsiyə etdi. Yəhya oyananda dərhal Şeyx Sədrəddinin təkyəsinə vardı. Şeyx onu görəndə bax gör atan dedikləri şəxsə bənzəyirəmmi? deyə sual verdi. Bunun cavabında, Seyid Yəhya şeyxin əllərinə qapanıb müridliyə qəbul edilməsini istədi. 3 Yəhyanın atası Seyid Bəhaəddin, bununla oğlunun dünya nemətlərindən və məqamlarından uzaqlaşacağı qorxusu ilə sufiliyə girməsinə əvvəllər şiddətlə qarşı çıxmışdır. Şeyx ilə mübahisə də etmiş, ancaq Şeyx Sədrəddin ilə görü- 1. Həririzadə, Fəthul-Əsrar, səh.3; Muniri Belqradi, Silislətül-Muqarrabin və Mənaqibül-Müttəqin, vr: 49a-b, SK, Şəhid Əli Paşa, nr.2819/3; Taşköprülüzadə, 270; Hocazadə, Şəfa əl Əsrar, vr Cəmaləddin əl Hulvi, Ləməzatı-Hulviyyə əz Ləməatı-Ülviyyə, Süleymaniyyə Kitabxanası, Düyümlü Baba, 281, vr ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10

33 şüb söhbət edəndə, ondan təsirlənərək fikrindən yayınmış və o da, şeyxə mürid olmuşdur. 4 Seyid Yəhya uzun illər Şeyx Sədrəddinin dərgahına davam edərək seyri-sülukunu, yəni sufilik təlim və tərbiyəsini tamamladı. Şeyxinin vəfatının ardınca da Şamaxını tərk edib Bakıya hicrət etdi. Bakıya gəlməsinin səbəbi şeyxinin ölümündən sonra şeyxlik məsələsində Pirzadə ilə aralarında çıxan ixtilaf oldu. Belə ki, Şeyx Sədrəddin, ölməzdən əvvəl müridlərini yığıb Seyid Yəhyanı öz yerinə şeyx təyin etdiyini, ona bağlanmalarını tövsiyə etmişsə də, vəfatından sonra şeyxin kürəkəni və baş müridi Pirzadə şeyxliyin öz haqqı olduğunu iddia etdi və yaşlı müridlərin də dəstəyi ilə şeyxlik məqamına keçdi. Bunun ardınca da Seyid Yəhya təqdiri-ilahi belə imiş deyərək Şamaxıdan ayrılıb Bakıya gəldi. 5 Seyid Yəhya Bakıya gələndə (təxminən 1420-ci illər) Şirvanşahlar dövlətində Xəlilullah xan hakimiyyətdə idi. Bu zaman ölkə paytaxtı da müvəqqəti olaraq Bakı olmuşdu. Xəlilullah xanın göstərişi ilə Seyid Yəhya Xəlvətiliyin Bakıdakı ilk xanəgahını öz sarayının yaxınlığında təsis etdi. Qaynaqlar Xəlilullah xanın həmişə ona böyük hörmət və yardım göstərdiyini bildirir. Aralarındakı səmimi münasibətin dərəcəsini göstərənlərdən biri Kəşfül-Qülub adlı əsərini Xəlilullah xana ithaf etməsidir. Xanəgahın təsisində xanın köməyi, Seyidin qəbri ətrafında onun tərəfindən tikilən məscid, türbə və digər abidələrdən aydın olur. Xəlilullah xan bu yaxınlıq ilə bir tərəfdən Seyid Yəhyanın mənəvi nüfuzundan bəhrələnməklə, digər yandan onun əxlaq və mənəviyyat dərslərində iştirak edərək haqqı və ədaləti tövsiyə edən nəsihətlərindən özü də istifadə etmişdir. 6 Seyid Yəhya həyatı boyunca təkyəsində müridlərini yetişdirməklə məşğul olmuş, əxlaqi-fəlsəfi dərslər vermiş və əsərlər qələmə almışdır. Onun həyatı zöhd və mücahidə ilə keçmişdir. O, isti aylarda, azuqəsiz və susuz olaraq səhralara çıxaraq günlərcə qalar, ibadətlə məşğul olardı. Xəlvətə girmək, tənha yerlərdə ibadət və təfəkkür etmək onun dəyişməz adətlərindən idi. Belə ki, o qidalanmasını on beş gündə bir iftar edəcək səviyyəyə endirmişdir. Ömrünün sonlarında dünya işlərindən tamamilə uzaqlaşmış, hətta vəfatından əvvəlki son altı ayda heç qida qəbul etmədiyi rəvayət edilmişdir. 7 Seyid Yəhya 869/1466-cı ildə Bakıda vəfat etmişdir. Vəfatı Xəlilullah xanın ölümündən doqquz ay sonradır. Özünə uzun ömür üçün dua edənlərə Siz Xəlilullah xana dua edin. Çünki, mənim ömrüm onunkuna bağlıdır deyərək vəfatını xəbər vermişdir. Qəbri Bakıda hal-hazırda Şirvanşahlar sarayı muzeyi kompleksi üçündə olub, günümüzə qədər sağlam gəlib çıxmışdır. Seyid Yəhyanın qaynaqlarda iyirmi minə yaxın müridi olduğu, bunlardan 360-nın xilafət aldığı bildirilməkdədir. Bunlardan ən öndə gələnləri; Pir Bəhaəddin Ərzincani, Dədə Ömər Rövşəni, Həbib Qaramani, Pir Şükrullah, Əlaəddin Rumi, Ziyaəddin Yusif Müsküridir. Xəlvətiyyə təriqəti özündən sonra xəlifələri vasitəsilə Anadolu, İran, Azərbaycan, Afrika və Balkanlarda geniş şəkildə yayılmışdır. Əsərləri və təsəvvüfi şəxsiyyəti Seyid Yəhya xəlvətilik təriqətində ilk dəfə bu qədər çox əsər verən bir şəxsiyyətdir. O, təriqətini sadəcə xəlifələri vasitəsi ilə yaymamış, eyni zamanda yazdığı əsərlərlə xəlvətilik prinsiplərini təqdim etmiş, daha sonra gələnlərin izləmələrinə və günümüzə qədər gəlib çıxmasına şərait yaratmışdır. Onun elmi səviyyəsinin yüksəkliyinə yazdığı əsərləri şahiddir. O, «Bu fəqir, bir çox kimsədən soruşub, bir çox təfsirlər də oxudum»,- deyə ifadə еtdiyi kimi təfsir, hədis, kəlam, fiqh və təsəvvüf elmlərində dövrünün böyük bir alimi idi. Onun müridlərin gündəlik oxumaları üçün ərəb dilində tərtib etdiyi Virdü Səttar adlı əsəri, ərəb dili sahəsində dövründə yazılmış ən gözəl əsərlərin başında gəlir. Əsər nəsr olduğu halda bir şeir kimi axıcı və qafiyəlidir. Bu səbəbdən müsəlmanlar tərəfindən ən çox oxunan və üzərinə ən çox şərh yazılan vird ünvanını almışdır. Farsca əsərlərinin böyük bir hissəsi nəzm şəklindədir. Məsnəvi qəsidə və qəzəl tərzində ədəbi əsərlər vermişdir. Şeirlərində Həllacın və Nəsiminin coşğusunu, Mövlananın və Əttarın hikmətini və təfəkkürünü hiss etmək mümkündür. Nəsr əsərlərində son dərəcə ölçülü bir dil istifadə edən Seyid şeirlərində ise çox fərqlidir; bəzən coşğun bəzən hüzünlü bəzən də durğundur. Təsəvvüfi izahlarında isə qısa və mürəkkəb bir üsul izləmişdir. Bunların asanlıqla anlaşılması mümkün deyildir. O şeirlərində bəşəri eşqə yer verməmiş, ilahi eşqi işləmişdir. Seyid Yəhyanın şeirlərində təsəvvüfi mövzular işlənmişdir. Yunus Əmrə, Seyid Nəsimi və Əhməd Yəsəvidə olduğu kimi sufilik və mürşidlik onun üçün əsasdır. Şairlik isə daha sonra gəlir. Başqa bir ifadə ilə o sadəcə təsəvvüfü anlatmaq üçün şeir yazmışdır. Bunu əsərlərinin adlarından da görmək olar. Şeirlərində təsəvvüf yolunun mənzilləri və sirlərilə yanaşı, Allah, Həzrəti Muhamməd və Həzrəti Əli sevgisini səmimi və coşğun bir tərzdə işləmişdir. Onun Türk dilində yazılmış əsəri Şəfa əl-əsrar dır. Bu əsər onun ən geniş həcmli əsəridir. Tək əlyazma nüsxəsi İstanbuldadır və müstənsixin ifadəsindən XVI əsrdə ilk nüsxəsindən köçürüldüyü anlaşılmaqdadır. Ərəbcə qisimlərin də yer aldığı bu əsərin Türkcəsi sadə olub, həm Anadolu, həm də Azərbaycan Türkcəsinin xüsusiyyətlərini daşıyır. Daha çox danışıq dilində yazılmışdır. Əsərdə bir müridin 4. Bu hadisələrlə bağlı bax: M.Rıhtım, Seyid Yəhya Bakuvi və Xəlvətilik, Bakı, səh Həsən Qırımi, Məqalat-ı Ədiyyə-i Təriqət-i Xəlvətiyyə-i Cəmaliyyə Risaləsi, Millet Küt. Vr.3a. 6. Xəlilullah xanın ədalətli bir hökmdar olduğu tarixçilər tərəfindən təsdiqlənmişdir. Məşhur ərəb alimi Cəlaləddin Süyuti öz əsərində onu ədalətli hökmdarların sonuncularındandır deyə vəsf etmişdir. (S.Aşurbəyli Şirvanşahlar Dövləti. səh ) 7. Ləməzat, səh. 400; Lamii, Nəfəhatül-Üns tərcüməsi, səh ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10 33

34 mürşidliyə gedən yolda aşması gərəkən yetmiş məqamdan söz edilərək, bu məqamların nələr olduğu açıqlanır. Eyni zamanda bu məqamlara yetişmək üçün həyata keçirilməsi zəruri olan vəzifələr göstərilir. Təsəvvüf yolunu izləyənlər üçün elmin vacib olduğu tez-tez vurğulanır. Həqiqi şeyx ilə saxta şeyxlərin əlamətləri təsvir olunaraq, həqiqi bir şeyxə tabe olmadan bu yolda getməyin mümkün olmadığı söylənilir. İbadətlərin batini mənaları, zikrin növləri və hikmətləri izah edilir. Əsərdə Quran ayələri, hədislər və bir çox sufinin sözləri tez-tez istifadə olunmuşdur. Əsərin diqqət çəkən xüsusiyyətlərindən biri də kitapda yer alan miniatürlərdir. Zikr mövzusundan bəhs olunarkən qəlbin şəkli çəkilmiş ayrıca, beş ədəd ağac üzərində tuti şəkilli təsvirlərə yer verilmişdir. 8 Şəfa əl Əsrardakı kəlamlarından Səyid Yəhya Bakuvi, Şəfa əl Əsrarda təmizlik, elm, ibadət, nəfs və ruh haqqında bunları demişdir. Hz. Əli (r.a.) belə dedi: Qulun dəstəmaz almadan öncə beş şeydən təmizlənməsi lazımdır. Birincisi: Qəlbi hiylə, aldatma, təkəbbür, həsəd, kin və ədavətdən təmizləmək lazımdır. Allah (c.c.) belə buyurur: Libasını təmizlə! (əl-muddəssir, 4) yəni, qəlbini təmizlə. [45b] İkincisi: Dili malayanidən, qeybət, yalan, faydasız, mənasız, kobud söz və böhtandan təmizləməkdir. Allah (c.c.) belə buyurur: Bir-birinizin eybini, sirrini arayıb axtarmayın, bir-birinizin qeybətini etməyin! (əl-hucurat, 12). Üçüncüsü: Bətnini haram və şübhəli şeylərdən təmizləməkdir. Allah (c.c.) belə buyurur: Ey iman gətirənlər! Sizə verdiyimiz ruzilərin təmiz və halalından yeyin! (Əl- Bəqərə,172). Dördüncüsü: Bədəni haram libasdan təmizləməkdir. Allah (c.c.) belə buyurur: Lakin təqva libası daha yaxşıdır (xeyirlidir). (əl-əraf, 26). Beşincisi: Zahiri təharətdir. Allah (c.c.) belə buyurur: Ey iman gətirənlər! Namaza durduğunuz zaman üzünüzü... yuyun. (əl-maidə, 6). Şeyx (q.s.) belə dedi: Təmizliyi Əli (k.v.) kimi etsən, yəni könlünü təkəbbür, həsəd və hiylədən təmizləsən, dilini dedi-qodu və böhtandan, bədənini haram loğmadan, libasını haramdan pak etsən, bundan sonra zahiri təmizliyə layiq olarsan. Nə zaman təharətlə məşğul olsan; Gün gələcək, bəzi üzlər ağ olacaq, bəzi üzlər isə qara olacaq.. (Ali- İmran, 106) ayəsinin təhdidindən qorx. [46a] Üzünüzü yuyun (əl-maidə, 6) ayəsinin əmrinə tabe olub, üzünü yu. Əməl dəftəri sağından verilən (Inşiqaq, 7) ayəsini düşünüb, əllərini yu. Kəkillərindən və ayaqlarından tutulub cəhənnəmə atılırlar (ər-rəhman, 41) ayəsindən qayğılanıb, başını məsh eylə, ayaqlarını yu. Əgər təmizliyi bu şəkildə etsən, əzablardan xilas olarsan. Təmizliyi tam etdinsə ciddi-cəhd edib, könlünü hazırla. Necə ki, həzrəti Rəsul (s.ə.s.) buyurdu ki: Ehsan, Allahı görürmüş kimi ibadət etməyindir. Sən onu görməsən də, o səni görür. 9 Bütün ibadətlərin, şəriətin, təriqətin və həqiqətin başlanğıcı, mənşəyi, mədəni, dəryası və xəzinəsi din elmidir. Necə ki, Hz. Rəsul (s.ə.s.) elmin fəziləti barəsində belə buyurdu: Elm öyrənmək hər Müsəlman kişi və qadına fərzdir. 10 Elm öyrənənin əməlindən məmnun olduqları üçün, mələklər qanadlarını onların ayaqları altına sərərlər, 11 Mənim ümmətimdən kim qırx hədisimi əzbərlər və onunla əməl edərsə, qiyamət günündə Allah onları fəqihalim olaraq dirildər. 12 Allah Təala bir adam üçün xeyir arzu edərsə, onu dində alim-fəqih edər. 13 Bildiyini danışan alim və eşidib öyrənən istisna olmaqla, həyatda xeyir yoxdur. 14 Ümmətimin ən xeyirliləri alimlər və ya elm öyrənənlərdir. 15 Elm öyrənən üçün dənizdəki balıqlar və havadakı quşlar Allahdan onun üçün bağışlanma diləyərlər. 16 Ya alim, ya tələbə, ya dinləyən, ya da onları sevənlərdən olun. Beşincisi olmayın, yoxsa həlak olarsız. 17 İslamı və sünnəni ehya etmək üçün elmlə məşğul ikən, ruhunu almağa ölüm mələyi gələn bir insanın cənnətdə peyğəmbərlərdən fərqi, ancaq bir dərəcə qədərdir. 18 Kim bir elm qapısından yapışaraq, elmdən istifadə etmək və başqalarına öyrətmək üçün evindən çıxarsa, atdığı hər addım üçün Allah Təala ona orucu və namazı ilə bir- 8. Bu əsər 2010 cu ildə Bakıda Elm nəşriyyatı tərəfindən nəşr edilmişdir. 9. Buxari, İman-37; Müslim, İman-1; Əbu Davud, Sünnət-16; Tirmizi, İman-5; İbni Macə, Müqəddimə Acluni, Kəşfül-Xəfa, II, 43, H. No: 1665, Beyrut, ; Səraxsi, əl-məbsut, I, 2. Beyrut. 11. İbni Macə, Müqəddimə Beyhaqi, Şuabül-iman, II, Buxari, elm-13; Müslim, İmarət Bu rəvayət Beyhaqinin, Şuabül-iman ında bu şəkildədir: Bildiyini anladan alimə və eşidib qulaq asana müjdələr olsun.(beyhaqi, Şuabül-iman, II/278). 15. Qəzali, Əhya, I, 34; Tirmizi və İbni Macə Əbu Hüreyrədən nəql etdi. 16. Təbərani, əl-mucəmül-əvsat, VII/171 (thk. Abdulmuhsin b. İbrahim, Qahirə 1415h.) 17. Təbərani, əl-mucəmül-əvsat, V/ Kəşfül-xəfa, Darimi Həsən əl-bəsridən, Təbərani isə İbn-Abbasdan rəvayət etmişdir. 34 ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10

35 likdə min ilin savabını verər. Mələklər qanadları ilə onu əhatə edər. Havadakı quşlar, dənizdəki balıqlar və qurudakı bütün canlılar ona salam verərlər. 19 Elm iki növdür: zahir elmi, batin elmi Zahir elmi elmi-dirasətdir, təlim ilə əldə edilir. Batin elmi isə elmi-vərasətdir, Allah ilham edər. Hər kim elmi-zahiri öyrənib, haqq rizası üçün ixlas ilə əməl etməyə məşğul oldusa, elmi-batini Allah (c.c.) ona asan edər. Hər kim elmi-zahiri öyrənib onun elmi ilə əməl etməzsə, bu elm ona vəbal və küfran olar. Zəvali-nemət olaraq əzabı haqq edər. Allah Təala: Yox, əgər nankorluq etsəniz, unutmayın ki, Mənim əzabım, həqiqətən şiddətlidir! (İbrahim, 7) buyurdu. [18a] Hər kim elmi ilə əməl etsə, şükrünü yerinə yetirmiş olar, bərəkəti artar. Əgər mənə şükür etsəniz, sizə olan nemətimi artıracağam. (İbrahim, 7). Bu ayə həm də işarət edir ki: Bizim uğrumuzda çalışıb cihad edənləri əlbəttə müvəffəqiyyət yollarımıza qovuşduracağıq. (əl-ənkəbut, 69) Mücahidə zahir əməl üçün, hidayət isə batin üçün lazımdır. Yəni sən zahirin ilə əməl etməyə cəhd et, batininə mən yol göstərərəm, deməkdir. Xəbərdə: Alim zəlil olarsa, aləm də zəlil olar, 20 deyilmişdir. Başqa bir rəvayətdə: Alimin zilləti aləmi həlak edər, deyilmişdir. Cahilin fəsadı isə başqasına deyil, ancaq özünə zərər verər. Alim elmi ilə əməl etsə, aləmə bərəkəti çatar. Əgər riyakarlıqdan xilas olmaq istəsən, Hz. Rəsulun (s.ə.s.) sevdiyi adamları sev, sevmədiyini sevmə. Riyakarlıq əsər-əlamətini könlündən çıxar. İmanın möminlər imanı kimi Məsum olsun. [43b] Və dəxi bil ki: Bu hərflərin hamısını toplasan, yetmiş iki olar. Əgər bu zikr olunan şəxsləri sevsən, yetmiş iki məqama ça-tanlardan olub, savabını taparsan. Əhli-işarət dedi ki, fövzi istəyən ruhdur, ülvidir. Qəhri istəyən nəfsdir, süflidir. Əgər nəfs ruha tabe olsa, xilas olar. Əgər ruh nəfsə tabe olsa, fövzin ف fə sini, firaq ف fə sinə təbdil edər (dəyişdirər). Deyildi ki, ruh, fərəh verən şəfalı bir nəsimdir. Həyat onunla meydana gələr. Nəfs isə yandıran bir ruzigardır. Hərəkətlər və şəhvətlər ondan hasil olar. Deyildi ki, ruh elə bir şeydir ki, həyat ancaq onun varlığı ilə meydana gələr. Nəfs də elə bir şeydir ki, həva ancaq ondan qaynaqlanar. Həkim dedi ki, ruh, sərin və rövşən bir rüzgardır. Nəfs, isə isti və qaranlıq bir ruzigardır. Cəsəd isə tərtibli və tərkibli bir qəlibdir. [56a] Kəlamçılar belə dedilər: Nəfs vücudda bir duyğudur. Qəzəb, kin, həsəd, sui-zənn, təhəmmülsüzlük kimi xəstə, pis əxlaqın məkanıdır. Şəri əmr edər. Necə ki, Həzrəti Rəsul (s.ə.s.): Sənin ən böyük düşmənin, iki qaşın arasındakı nəfsindir, 21 buyurdu. Vasıti dedi ki, sənin ən zərərli düşmənin bu üç şeydir: Nəfs, şeytan və dünya. Nəfs ilə ona müxalifət edərək savaşmalısan. Şeytanla, Allahı zikr edərək savaşmalısan. Dünya ilə qənaət vasitəsi ilə savaşmalısan. Vasıti demişdir ki: Adəm övladının tərkibi iki şeydən ibarətdir: Torpaq və sudan. Cəfa, inad, kin və həsəd torpaqdandır. Mərhəmət, rəhmət, helm, vüqar və ülfət suyun təbiətindəndir. Su səmadan, torpaq yerdəndir. Torpaq təbiəti üzrə olan, yerə mənsubdur. Atəş də yerin altındadır. Əgər su təbiəti üzrə isə o səmavidir. Cənnət isə səmanın üstündədir. Həva-vü-həvəs yeri arzulayar. Ağıl səmaya yüksələr. [56b] Deyildi ki, Haqq Təala Adəmi yaratdı. Heç bir hərəkət yox idi. Nə zaman ki, həva və həvəsi daxil etdi, tərpənməyə başladı. İnsanlarda şəhvət hissi onların mahiyyətinə qoyulmayıncaya qədər həva və həvəsləri tamamlanmaz. Şəhvət həvanın tamamlanmasıdır. Həva, nəfsiəmmarədən daha çox azdırıcıdır. Həva üçün deyilir ki, şəhvət və həva, elm və əqli məğlub edərlər. Əbülqasım Həkim demişdir ki: Nəfsini bilən, insanlar yanında zəlil olar. Nəfsini bilən insanlar yanında dəli olar. Şeyx (q.s) demişdir: Əgər kim nəfsə qəhr edib, pis əxlaqı tərk edib, gözəl əxlaq ilə əməl etsə, nəfs ruh məqamına ça-tar, Mütməinnə olar. Allah Təala buyurur: Ey mütməin olmuş nəfs! (əl- Fəcr, 27). 19. Əbu Davud, Elm-1; Tirmizi, Elm İbnül-Mübarək, əz-zühd, s. 520, (thk. Həbibürrəhman əl-əzəmi, Beyrut t.sz.) 21. Təbəri, Təhzibül-asar, II, 813. (thq. Mahmud Muhamməd Şakir, Qahirə). ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10 35

36 Xalq qəhrəmanı Sultan bəy 140 Xəqani Məmmədov Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunun Ağcabədi filialının direktoru, tarix elmlər doktoru, professor Əli Əliyev Filialın Ana dili, ədəbiyyat və tədrisi metodikası kafedrasının müdiri, baş müəllim Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin tərkibində Qarabağ xanlığından xeyli əvvəl mövcud olmuş Qarabağ bəylərbəyliyinin sahəsi şox böyцk bir ərazini əhatə edirdi. Гарабаь бяйлярбяйлийинин сярщядди-гярб тяряфдян кечмиш Иряван ханлыьы иля, индики Ермянистанла щямсярщядд olub. Лачын району Гарабаь бяйлярбяйлийинин стратежи нюгтясини тяшкил етмишдир. Щямчинин Лачын яразиси ермяниляр цчцн кечилмяз сядд щесаб олунмушдур. Буна эюрядир ки, 1988-ъи илдя ермяниляр Лачыны юзляри цчцн Гара гапы адландырмышдылар. Гарабаьнамяляр ин ЫЫ ъилдиндя мярщум профессор Н. Ф. Ахундов ясяря йаздыьы Сон сюз бюлмясиндя гейд етмишдир ки, Гарабаь бяйлярбяйлийи Гарабаь ханлыьынын сяляфидир. Щямчинин ону да гейд етмишдир ки, Гарабаь бяйлярбяйлийинин бцнюврясини Гызылбаш Гаъар тайфасынын Зийяддин оймаьындан олан Зийадоьлу сцлаляси гоймушдур. Щямин бяйлярбяйлик ХВЫ ясрин Ы йарысындан башлайараг Гарабаь ханлыьы дюврцня гядяр давам етмишдир. Надир шащын щакимиййяти дюврцндя вя ХВЫЫЫ ясрин орталарында Эянъя бяйлярбяйлийи, Эянъя ханлыьынын башында дайананлар Зийад оьлу няслиндян иди. Эянъяли Ъавад хан да Зийад оьлу Уьурлу няслиня мянсубдур. Щacısamlı bəyliyinin təməli Щаъысамлы бяйлийинин тямял дашыны Алы оьлу Гара Муртуза гоймушдур. О бяйлийи Гарабаь ханлыьынын бцнюврясини гойан Пянащяли хандан алмышдыр. Пянащяли хан она бяйлик рцтбяси вермиш вя Щаъысамлы яразисинин бяйи тяйин етмишдир. Гара Муртузанын оьлу Алы бяй олубдур. Алы бяйин ермяни гуллары мяскунлашдыьы кянд Алыгулу кянди адланырды. Бу бяйлийин тарихи тягрибян ъу илляря тясадцф едир ъи илдя Мирзя Ъамал Ъаваншир ( ) М. Воронтсовун тапшырыьы иля Гарабаьнамя ясярини йазыр. Щямин ясярдя Ибращим хандан эениш мялумат верилир вя орада бяйликляр щаггында беля йазылмышдыр:...ъаваншир, Отузики, Кябирли, Дямирчи, Щясянли, Бярэцшад, Гарачорлу, Щаъыsамлы, Коланы вя Гапан елляринин бяйляри иля Дизаг, Вяряндя, Чилябюрд, Талыш вя Хачын мащалларынын мяликляри дя бир пара вилайят ханлары кими дювлят, əзямят, ъялал вя бцнювря сащиби идиляр. Юзц (Ибращим хан-я. Я.) тярбийя едиб, ряшадят, чалышганлыг вя сямимиййятляриня эюря дювлят вя ряиййят сащиби етдийи башга бяйляр дя мяшщурдурлар. Бурада мараглы ъящят одур ки, Щаъысамлы елинин ады чякилир вя ахырынъы ъцмлядя о дюврдя йени бяйлийин верилмяси тясдиг олунур. Бяйлик щяйатда газанылан титул, рцтбя, аддыр. Чохлары еля баша дцшцрляр ки, бяйлик анаданэялмя, няслян олур вя узун илляр давам едир. Ясла беля дейилдир. Няслин ирси хцсусиййятляри давам ется дя рцтбя давам етмир. Бяйин оьлу бяй олмайа да биляр. Бяйин оьлу щяким, мцяллим, щятта малдар да ола биляр. Демяк бяйлик титулуну мцяййян заман кясийиндя газанырлар. Одур ки, Щаъысамлы зонасында илк бяйлик титулуну Бцлойлцк (Билявлик) бяйляри газаныблар. Сонра ися бяйлик титулуну Воронсовдан Паша бяй алыбдыр. Щаъысамлы бяйлийинин инкишафы вя шющрятлянмяси Паша бяй вя Солтан бяйин дюврцндя олмушдур. Щаъысамлы зонасында Китаби Дядя Горгуд ла сясляшян Горчу, Аьалынын йалы ( Аьайал ), Аь гайа, Пичянис ( Бикя Йунис ), Алпоут (Алпоьуз) кянди, Яйряк кянди, Газан эюлц, Газан булаьы, Гырхгыз даьы вя с. тарихи адлар вя тарихи абидяляр бу йерлярин тарихинин даща гядим дюврляря эедиб чыхдыьыны бир даща сцбут едир. Лачын району йашайыш мяскяни кими гядим ясрлярдян чохясрлик минилликлярдян сораг верир. Щятта бу яразидя христианлыгдан яввялляря аид абидяляр бу эцн дя галмагдадыр. Галалар, гясрляр, гябирцстц абидяляр, сахсы биширмя мяканлары, курганлар щяля дя чохлу сирлярин ачарыдыр. Ярикли кянди яразисиндя цч гядим тарихи абидя вя чохлу гябирцстц абидяляр, китабяляр вардыр. Гурdгажы кянди иля Ярикли кяндинин сярщяддиндя бюйцк бир Албан абидяси вардыр. О бири абидя ися Гарасагал кяндиндя иди. Цчцнъц абидя ися Киш даьынын синясиндя йерляширди вя она Вянэ дейирдиляр. Вянэ дя зяйярякдян йаь истещсал едирмишляр. Xalq arasında belə deyirdilər: Zərb çəyərəkdən yağ çıxarar. Бурада мараг доьуран адлардан бири дя Киш даьыдыр. Шяки яразисиндя Киш кянди, Киш чайы вардыр. Бу адын анламы гядим минилликлярдян сораг верир. Беля ки, бу эцн дя дилимиздя киш-киш дейя ишлятдийимиз сюз щяр щансы шяр гцввяни говламаг мягсядиля ишлядилир. Беля ещтимал олунур ки, бу даь (Киш даьы) шяр гцввяляри говмаг цчцн сечилмиш мякандыр вя орада кился дя тикибlяр. Киш (халг арасында бу даьа Кеш даьы да дейирдиляр) ады тарихин яски чаьларында Гядим Икичайарасы Шумер мядяниййяти дюvрцндя формалашмышдыр: Шумерляр Икичайарасынын сакинляри иди. Онлар бурада е.я ЫВ минилликдя мяскунлашмышдылар. Сон вахтлар Шумер дилиндя бир чох Tцрк мяншяли сюзлярин олдуьу ашкарланыб. Онларын мяншяйи вя дини щагда чохлу фярзиййяляр мювъуддур. Лакин мялумдур ки, Шумерляр яввялъя Икичайарасынын ъянубуна эялмиш, Ереди шящяриндя мяскунлашмыш, тядриъян бу яразийя йайылмыш вя йерли ящали иля гайнайыб-гарышмышдыр. Шумер шящяр дювлятляри е.я. ЫЫЫ миниллийин биринъи йарысында мейдана эялмишдир. Шумердя мювъуд олмуш дювлятляр сцлалялярин ады иля танынырды. Бунлардан биринъиси Киш сцлаля дювлятидир. Бу сцлалянин сонунъу щюкмдары Етана щаггында чохлу яфсаняляр мювъуддур. Кишдян сонра Уруг шящяр дювлятинин йцксялиши башланмышдыр. Бурада диггяти ъялб едян Киш сцлалясидир. Бu сцлалянин ады Лачын районунда Киш даьынын, Шякидя Киш кяндинин вя Киш чайынын адларында юзцнц горуйуб сахламыш вя 6 мин иллик тарихи йад- 36 ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10

37 дашы тясдиг едян сяняд кими тарихин мющцр експонатына чеврилмишдир. Одур ки, биз Лачын яразисиндя яъдадларымызын 6 мин иллик бир тарихя малик олмуш е.я. ЫВ минилликдя бу яразилярин сащиби олмасынын шащиди олуруг. Щacı Sam və Щacısamlı Беля нягл едирляр ки, кечмиш заманларда Hacı İslamın oğlanları Сам, Шявя вя Каван адлы цч гардаш индики Лачын районунун Щаъысамлы, Шялвя вя Пичянис зоналарында мяскунлашыблар. Бу цч гардаш Гарагасымлы тайфасына мянсуб имишляр. Дейиляня эюря Гарагасымлы тайфасы Тцркмянистанын Тякя-Тцркмян мащалындан Ирана эялмиш, орадан ися Гарабаьа эялмиш вя Лачында мяскунлашмышдыр. Демяк бу тайфа тякя-тцркмандан эялибдир. Бу тайфа Тякяли вя йахуд Тцркмян тайфалары адланырлар. Тцркманлар (тцркмянляр) азярбайъанлыларын етноэенезиндя иштирак етмиш Tцрк тайфаsıдыр. Сялъугларын тяркибиндя Ирана, Азярбайъана вя Кичик Асийайа эялмишляр. Азярбайъан вя Иранын сийаси щяйатында мцщцм рол ойнамыш тцркманлар аьгойунлулардан айрылараг гызылбаш тайфа бирлийинин тяркибиня дахил олмуш вя Сяфявиляр дювлятинин йаранмасында иштирак етмишляр. Эюрцндцйц кими щяр ики мялумат бири-бирини тясдигляйир вя тамамлайыр. Щаъы Сам мяскунлашдыьы зона Щаъысамлы, Шявя мяскунлашдыьы зона Шявяли(Шялвя), Каван мяскунлашдыьы ярази Каванлы адланыбды. Лакин Щаъы Sам даща варлы вя баъарыглы олдуьу цчцн бцтювлцкдя бу яразиляря Щаъысамлы зонасы дейибляр. Пaşa Бəy Хanmurad oğlu Sultanov ( ) Tarixi sənədlər faktlara əsaslanır. Faktlar əsasında tarixi vərəqləyərkən igidliyin soydan gəldiyinin və ot kökц цstə bitər kəlamlarının həqiqi anlama malik olduğunun şahidi oluruq. Bizə məlum olduğu kimi Паша бяйин атасы Ханмурад, анасы ися Щятямляр Шащвердинин баъысы Аьапяри Əhməd qızıdır. Тягрибян ъи иллярдя йашамышдыр. Лачын районунун Гурдгажы кяндиндя доьулуб, орада вяфат етмишдир. Ушаг вахты йолдашлары иля ойнайаркян дизя гядяр айагларыны палчыьа булайыб дейярмиш ки, мян бяйям, айаьымда хром чякмя вар, (палчыьа ишаря едяряк беля дейярмиш) ким сюзцмдян чыхса шаллаглайаъаьам. Пашанын бу ушаглыг арзусу реаллыьа чеврилир. Паша бяйлик алмаг цчцн Гафгаз ъанишини кнйаз М. Воронтсовун евиня эетмяли олур. Дарваза гапысында М. Воронтсовун ушаглары иля гаршылашыр вя щяр бириня бир гызыл онлуг вериб дейир ки, эедин атаныза дейин ки, Паша бяй сизинля эюрцшмяк истяйир. Ушаглар М. Воронтсова дейирляр ки, Паша бяй эялиб сянинля эюрцшмяк истяйир. Нящайят, сющбят яснасында М. Воронтсов дейир ки, сизя бяйлийи мяним ушагларыm артыг верибляр. Халг арасында Паша бяй кими шющрят тапан шяхс сянядлярдя Ялипаша бяй кими гейд олунур. Ялипаша бяй Ханмурад бяй Султановун бяйлик алмасы барядя тарихи сяняд Азярбайъан Дювлят Тарих Архивиндя сахланылыр. Щямин сяняддя гейд едилир ки, Шуша бяy комиссийасынын 21 декабр 1872-ъи ил 374 сайлы протоколуна ясасян Ялипаша бяй Ханмурад бяй оьлу Султановун бяй няслиня мянсуб олмасы тясдиг едилир. Шуша бяy комиссийасынын чыхардыьы гярар 16 август 1877-ъи илдя Qафгаз ъанишини тяряфиндян тясдиг едилир вя Ялипаша бяй Ханмурад бяй оьлу Султановун ады Йелизаветпол губернийасынын Зянэязур гязасынын бяйляри сийащысына дахил едилир. Ялипаша бяйя верилмиш сяняддян мялум олур ки, 1872-ъи илдя онун 35 йашы вар имиш. Бурадан айдын олур ки, о, 1837-ъи илдя анадан олмушдур. Щямчинин бу сянядя ясасян мцяййян олунур ки, Ялипаша бяйин щяйат йолдашы Бяйим ханым 1844-ъц илдя, гызы Афтаб ханым 1869-ъу илдя, оьлу Султан бяй ися 1871-ъи илдя анадан олмушдур. Həmçinin bu sənədlərdə Xanmuradın Mehralı və Şahmurad adlı oğlanlarının da bəylik alması verilibdir. Паша бяй гочаг, аьыллы, тядбирли вя зиряк адам имиш. Атасы Ханмурадын варына сащиб олан Паша бяй Щаъысамлы кяндиндя мяскян салыр. Паша бяйин биринъи арвады Бяйим ханым олмушдур. Bəyim xanım Pəroul bəyliyindən Teymur bəy Həsənovun bacısıdır. Бяйим ханымдан Солтан, Исэяндяр, Хосров, Рцстям, Афтаб анадан олмушлар. Сейид Щаъы Мирязизин гызы Аьаханымла да евлянир. Аьаханымдан Бащадур, Срафил, Зцлц, Зиба вя Мящбуб дцнйайа эялирляр. Sultan bəy Paşa bəy oğlu Sultanov ( ) Sultan bəy 1871-ci ildə Zəngəzur qəzasının Hacısamlı nahiyəsinin Qasımuşağı obasında anadan olmuşdur. Сuлтан бяй Паша бяйин оьланларынын бюйцйц имиш, Пяроул бяйляриндян олан Teymur bəy Həsənovun гызы Дилруба ханымла евлянибмиш. Оьланлары Чинэиз, Янбяр, Мустафа Камал, Йусиф Камалдыр, гызы ися Бяйим ханым олмушдур. Атасы Паша бяйдян сонра ясас бяйлик фяалиййятини йериня йетирян вя бяйлийи идаря едян Сuлтан бяй олмушдур. Султан бяйин мирзяси вя ян йахын адамы Ляля олмушдур. Султан бяйин мирзяси, хязинядары, гошуну, нюкярляри дя олмушдур. Султан бяйи шющрятляндирян ъящят онун ъясаряти вя горхмазлыьыдыр. О бу ъясарят вя горхмазлыг сайясиндя хариъдя хцсуси щярби тялим алмыш Андраник Узунйаны мяьлуб етмишдир. Мусейиб бяй Султан бяйин сяркярдяси олубдур. Ряъяб вя Əбдцл Султан бяйин нюкярляри олубдур ъи илдян сонра Азярбайъанда Совет империйасы фяалиййятя башлады. Бу вахтдан етибарян бяйляр гачаг вязиййятиндя ел ичиндя йашайырдылар. Онлары ел сахлайырды. Беля бир мягамда халгын ичярисиндя гачаг вязиййятиндя йашайан Султан бяйи мящв етмяк цчцн Мир Ъяфяр Баьыров беля бир цсулдан истифадя едир. Султан бяйин сяркярдяси Мусейиб бяйля эюрцшцр вя Султан бяйи арадан эютцрмяся ону юлдцрмякля щядяляйир. Мусейиб бяй сюз верир ки, Султан бяйи юлдлцряъякдир. Мусейиб бяй əmisi oğlu Ъаmаллa бу иши йериня йетирмяйи гярара алырлар. Султан бяй вя Ляля гаршы-гаршыйа дуруб сющбят етдикляри вахт Мусейиб бяй Султан бяйин арха тяряфиндян бешачыланла нишан алыр вя тятийи чякмя анында тясадцфян Султан бяй ашаьы яйилир. Бу анда эцлля ачылыр, Султан бяйин чийнини йаралайыр вя Ляляни юлдцрцр. Султан бяйи эизли йерлярдя мцалиъя едирляр. Ахырынъы дяфя бир кащада мцалиъя olunan заман дейир ки, мяним йерими дяйишин, кащанынын таваны уча биляр. Онун йерини дяйишмякля кащанын таванынын учмасы бир олур. О дейир ки, артыг мяня юлцм йохдур. Сонра Султан бяй юйрянир ки, она эцлля атан Мусейиб бяйдир. Султан бяй Аразы кечиб Ирана эетмяк мягамында Мусейиб бяйи Алйанлы кяндиня чаьыртдырыр вя орада ону ишэянъя иля юлдцртдцрцр. Сонра Ирана, орадан ися Тцркийяйя эедир. Qars vilayətinin Kцзqoy kəndində yaşamış, 1955-ci ildə vəfat etmişdir. Султан бяй ъясарятдя бялкя аналар еля бир оьул бир даща дцнйайа эятирмямишляр. Сюйляйирляр ки, Ябдцлхалыгын кцряйиня Султан бяйин вурдуьу хянъярин йарасынын йери бир овуъ дары тутурмуш. Султан бяй юз ъясаряти иля Андраники тарихин йаддашындан силмишдир. Халг арасында беля бир кялам бу эцн дя ишлянир: - Паша бяй ядаляти иля, Султан бяй ъясаряти иля йашайыр. Xalq qəhrəmanı Sultan bəyin həyat və fəaliyyəti barədə mətbuatda və internet səhifələrində mцəyyən qədər məlumatlar verilmişdir. Bəzi məlumatların qeyri-dəqiq olduğunu nəzərə alıb bir neçəsinə aydınlıq gətirmək цçün aşağıdakı sitatlara diqqət yetirək: I sitat: Kцrdhacı (Qurdqajı-Ə.Ə) kəndi XVIII yцzildə boş sahə olub. Qarabağ xanı Pənahəli xan Sarıcalı-Cavanşir bu sahəni ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10 37

38 Xorasan əyalətindən gəlmiş Hacısamlı camaatının Qasımuşağı tayfasına verib. Həmin tayfa orda binə bağlayıb. Xan onları Həmzə Sultan Qaraзorlunun dördцncц oğlu Nəbi bəyə rəiyyət kimi bağışlayıb, Nəbi bəyin Xıdır bəy adlı oğlu, Xıdır bəyin Xanmurad bəy adlı oğlu, Xanmurad bəyin isə Əlipaşa bəy adlı oğlu vardı. (Sitat: İnternet səhifələrində olan Sultan bəyin izi ilə yazısından götцrцlmцşdцr.) Yuxarıda verilmiş məlumatın birinci cцmləsi haqqında onu qeyd etməyi lazım bildik ki, tarixi faktlar və qəbirцstц abidələrin göstəriciləri bu kəndin ərazisində yaşayışın qədim dövrlərlə səsləşdiyini sцbut edir. Qəbirüstц abidələrdə dəfn olunanın XVI əsrə aid olduğunu orada yaşayan ziyalıların çoxu bilirdi. Hətta Araxış adlanan yerdə, Vəzzoxlarda, Qurdqjı kəndi ilə Biзənis kəndlərinin ara məsafələrində olan qədim alban abidələrinin tarixi XI-XV əsrləri əhatə edirdi. Demək XVIII əsrdə bu ərazilər boş sahə ola bilməzdi. İkincisi, qətiyyətlə bildiririk ki, Həmzə Sultan Qaraзorlu və onun oğlanları Qasımuşağı tayfasına aid deyildir. Həmçinin Qasımuşağı tayfasına aid olan Nəbi də Həmzə Sultan Qaraзorlunun oğlu deyildir. Aydınlıq yaransın deyə Qasımuşağı tayfasının nəsil şəcərəsini burada verməyi məsləhət bildik. Qasımuşağının bizə məlum olan soykцkц Qasım oğlu Hacı İslamdı, onun oğlanları Hacı Sam, Şəvə və Kavandır, Hacı Samın oğlu Qasımdır, Qasımın oğlanları Nəbi, Molla Həsən və İbrahimdir, Nəbinin oğlanları Xıdır, İlyas, Şəvəndə, Bayram və Balodur. Xıdırın oğlanları Şahmurad, Soltanmurad, Gцlmurad, Almurad və Xanmurad olmuşdur. Xanmuradın oğlanları Əlipaşa bəy, Əmir bəy, Behralı bəy və Şahmurad bəy olmuşlar. Əli paşa bəyin isə 7 oğlu (Əsəd, Sultan, İsgəndər, Xosrov, Rцstəm, İsrafil, Zцlц, Bahatur) 3 qızı (Ziba, Məhbub, Aftab) olmuşdur. Halhazırda sadalanan nəslin davamçıları vardır və цç nəsil şəcərələrinin belə bir bilgiyə malik olduğunu söyləyə bilərlər. Yuxarıda verilmiş sitatda dəqiq məlumat Qarabağ xanı Pənahəli xan Sarıcalı-Cavanşir bu sahəni Xorasan əyalətindən gəlmiş Hacısamlı camaatının Qasımuşağı tayfasına verilməsinin qeyd olunmasıdır. Qasımuşağı tayfası isə Hacısamlı, Qurdqajı, Ərikli, Ələkзi, Narzan, Şamkənd və Çorman kəndlərində məskunlaşıblar. Başqa kəndlərin isə Qasımuşağı adlanan tayfa ilə qohumluqları olsa da, onlar Qasımuşağı tayfasına aid deyillər. K. Alməmmədov Sultan bəy kimdir? məqaləsində Paşa bəyin oğlanlarından söhbət açıb məlumat verərkən yazmışdır: Ondan (Sultan bəydən-ə.ə) kiçik oğlu Abbas bəy Qori gimnaziyasını bitirmişdir (1991-ci il qəzet məqaləsi) Bundan öncə verdiyimiz Sultan bəyin nəsil səcərəsində Abbas adlı Paşa bəyin oğlu olduğunu görmцrцk. Demək bu yanlış məlumatdır. II sitat: Qafan mis mədənləri, Bərgцşad çayının axarı boyu inkişaf etmiş kənd təsərrцfatı, Çalbayır maldarlıq mцlkləri Sultan bəyin ailəsinin mцlkц idi. (Sitat İnternetdə verilmiş Sultan Sultanov ( ) yazısından götцrцlцb.) Bu sitatda verilmiş Qafan mis mədənləri və Bərgцşad çayının axarı boyu inkişaf etmiş kənd təsərrцfatı nın Sultan bəyin ailəsinin mцlkц olması yanlışdır. Bəzi yazılarda bunun Sultan bəylərə aid olduğu qeyd olunur. Bu bilgi doğru sayılır. Çцnki Laçında цç Sultan bəy nəsli olmuşdur ki, bunlar haqqında Nəzər Heydərov Zəngəzur dağlarında, S. Eloğlu Zəngəzur hadisələri kitablarında, K. Alməmmədov Sultan bəy kimdir? məqaləsində məlumat vermişlər. Əlipaşa bəyə məxsus mцklərin sərhəddi təxminən belə imiş. Hacısamlı kəndindən şimali-şərq və şimali-qərb istiqamətində olan mцlklər daxil imiş. (Qırxqız dağının yaylaqları, meşələri, Çalbayır, Əhmədbəyli, Haçaqaya, Alaqala, Kəlbəcər yaylaqları və s.) III sitat: 1919-cu ilin fevral ayında Sultan bəyin rəhbərlik etdiyi silahlı dəstələr Laçının Çabux dərəsində erməni generalı, mцsəlmanların qatı dцşməni Andronikin təxminən 30 minlik daşnaq ordusunu darmadağın etmiş, bununla da Andronikin Qarabağ, sonra isə Gəncəni tutub, S. Şaumyanın bolşevik-daşnaq hərbi hissələri ilə birləşərək Şimali Azərbaycanda erməni hakimiyyəti qurmaq planını alt-цst etmişdir. (İnternet səhifələrində bir neçə yerdə bu məlumat təkrar-təkrar verilmişdir.) Bu sitatda verilmiş məlumatın iki məqamı diqqəti cəlb edir. Birincisi Andronik Uzunyanın quldur daşnak ordusunun 30 min olmasıdır. Elmi araşdırmalar nəticəsində mцəyyən olunub ki, hələ 1918-ci ildə Andronikin quldur dəstələri Naxçıvana hцcum edən zaman onun qoşunu belə tərkibdə imiş: Tцrk xalqlarının qəddar dцşməni Andronik Uzunyanın 1918-ci il iyun ayının əvvəllərində 8 min əsgər, 4 top, 6 pulemyot və s. ibarət hərbi qцvvə ilə Naxçıvan bölgəsinin ərazisinə soxulmuş... dur. Buradan aydın olur ki, Andronikin quldur dəstəsinin sayı 8 min nəfər olmuşdur cu ildə bu say nə qədər artsa da 9 mindən çox ola bilməz. Odur ki, 30 min şişirdilmiş rəqəmdir. İkinci məsələ Andronikin dəstələrinin S. Şaumyanın bolşevik-daşnak hərbi hissələri ilə birləşmək məqsədidir. Unutmaq lazım deyil ki, 1918-ci il sentyabrın 15-də Bakı şəhərinin Qafqaz İslam Ordusu tərəfindən azad olunmasıərəfəsində A. İ. Mikoyanın başçılığı ilə bir dəstə bolşevik-daşnak hərbçisi Bayıl həbsxanasında saxlanılan komissarları azad etmişdir. Komissarlar Tцrkmən gəmisində açıq dənizə çıxaraq Həştərxan şəhərinə istiqamətlənir. Lakin gəmidə olan ingilis zabitlərinin və ağqvardiyaçı zabitlərin təzyiqi nəticəsində Tцrkmən gəmisi Krasnovodsk sahillərinə yan alır. O dövrdə Krasnovodskda hakimiyyətdə olan Zakaspi hökuməti komissarları həbs edir ci il sentyabr ayının 20-də komissarlar ingilis zabitlərinin təzyiqi ilə Ağcaqum çölцnə gətirilir və orada gцllələnirlər. Lakin sonralar S. Şaumyanın Ağcaqum çölцndə öldцrцlmədiyi, Hindistanın Simli şəhərindəki ingilis hərbi əsir dцşərgəsində Sovet Rusiyasında əsirlikdə olan ingilis zabitləri ilə dəyişdirilmək məqsədi ilə saxlandığı məlum olur. Buradan belə nəticə çıxır ki, Andronik 1919-cu ilin fevral ayında S. Şaumyanın bolşevik-daşnak dəstələri ilə birləşmək və Şimali Azərbaycanda erməni hakimiyyəti qurmaq planı ola bilməzdi. Demək, bu da yanlış məntiqə əsaslanan qeyri-dəqiq məlumatdır. Ermənilərin əsas məqsədini M. S. Ordubadi Qanlı illər əsərində belə izah etmişdir: İrəvandan əsgər və sair ləvazimat gətirmək цçцn ermənilər ən son nəfəsə qədər çalışmaqda idilər. Bunları mцlahizə edən erməni başçıları İrəvandan Zəngəzura qədər yol цstlərində yerləşən İslam köylərinə təzyiq göstərmək цçün erməni əsgər komandalarına qəti əmr verməkdə idilər. Bundan sonra İrəvandan Zəngəzura bir qalibiyyət yolu açmağa təşəbbцs edilib, yol цstlərində, dağ keçidlərində olan kəndlərə zцlm əli uzanmağa başladı. Bir çox kəndlər dağıdıldı, bir çox evlər yıxıldı. Султан бяйин ъясурлуьуну йашадан иэидляримиз бу эцн дя аз дейилдир. Одур ки, Гарабаь савашында иэидлик эюстярян вя мярдликля шящид олан 264 няфяр Лачынлы ъясурлар Азярбайъан халгынын йаддашында ябяди йашайаъаг, щямчинин вятянимизин иэидлик салнамяси тарихиня ябяди щякк олунаъагдыр. Бу шящидлярдян Огтай Эцлялийев, İсрафил Шащвердийев, Камил Нясибов, Гохмаз Ейвазов, Ялясэяр Новрузоv, Фазил Мещдийев Азярбайcанын Милли Гящряманы фяхри адына лайиг эюрцлцбlər. Onu da qeyd edək ki, Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı adına layiq görцlmцş Novruzov Ələsgər Xanlar oğlu və Mehdiyev Fazil Umud oğlu Sultan bəyin nəsil şəcərəsinə daxildir, onun əmisi oğludur. Онларын рущлары о заман ращат олуб бизи баьышлайаъагдыр ки, биз дцшмян тапдаьы алтында олан Гарабаьымызы азад едяк. Иншаллащ 38 ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10

39 XIX-XX əsrin əvvəllərində Gürcüstanın Borçalı, Samtsxe-Cavaxetiya bölgələrinə ermənilərin kütləvi şəkildə köçürülməsi Taleh Cəfərov Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Türk və Şərqi Avropa xalqları tarixi və tarixin tədrisi metodikası kafedrasının müəllimi Qara dəniz ilə Xəzər dənizi arasında yerləşən Gürcüstan Cənubi Qafqazın ən mühüm strateji mövqeyə malik səfalı bölgələrindən biridir. Məlum olduğu kimi, Şimaldan-Cənuba, Şərqdən-Qərbə uzanan mühüm ticarət və komunikasiya yolları üzərində yerləşən Gürcüstan tarixin müxtəlif dönəmlərində bu və ya digər şəkildə yadelli işğalçıların qəsbkar hücumlarına məruz qalmış, ölkənin yeraltı və yerüstü sərvətləri talanmışdır. İşğalçı qüvvələr bununla kifayətlənməmiş, burada möhkəmlənmək və uzun müddət qalmaq üçün bir sıra addımlar atmaq məcburiyyətində qalmışlar. Müxtəlif ərazilərdən buraya çoxlu sayda xalqların köçürülməsini daha məqsədəuyğun hesab edən işğalçılar bu mənfur siyasəti XIX-XX əsrlərdə də davam etdirmişdir. Belə ki, bir sıra qaynaqlarda müxtəlif vaxtlarda ərəblərin, səlcuq Türklərinin, monqolların, rusların, ermənilərin, kazakların buraya köçürülməsi ilə bağlı məlumatlara rast gəlmək mümkündür. Qeyd etmək lazımdır ki, bu proses davamlı xarakter almış və mərhələlərlə həyata keçirilmişdir. Məlum olduğu kimi, XIX əsrin əvvəllərində Çar Rusiyasının xarici siyasəti qarşısında duran ən mühüm məsələlərdən biri Qafqazın ilhaqı ilə bağlı idi. Xüsusilə Qara dəniz hövzəsində möhkəmlənmək üçün Çar Rusiyası ilk növbədə Kartli-Kaxetiya çarlığına son qoymaq niyyətində idi. Bununla bağlı müxtəlif planlar işlənib hazırlandı. Nəhayət, 1783-cü il iyunun 24-də Georgiyevski traktatı ilə (Şimali Qafqaz) Kartli-Kaxetiya çarlığı Rusiya dövlətinin himayəsini qəbul etdi. İşğalı davam etdirən rus hökuməti 1801-ci ildə Şərqi Gürcüstanı da ilhaq etdi. Buraya general Lazarevin başçılığı altında ilk erməni ailələri köçürülməyə başlandı. Belə ki, ci illərdə Tbilisinin ətrafına və Havlabar mahalına 338 erməni ailəsi (1906 nəfər) köçürülmüşdür ci illərdə Qarabağdan Bolnisiyə 428 erməni ailəsi (2140 nəfər) köçürülmüşdür. Məlumat üçün qeyd etmək lazımdır ki, ermənilərin buraya köçürülməsində general Lazarev fəal rol oynamışdır. Bəhs olunan dövrdə Qacar və Osmanlı imperiyasından bir neçə min erməni Şəmşəddilə (Loruya), Abxaziyaya köçürüldü. Köçürülən ermənilərin sosial tərkibi əsasən tacir və sənətkarlardan ibarət idi. Çar Rusiyası erməni tacirlərinə hərtərəfli himayədarlıq edirdi. Çünki Rusiya Asiya xammallarını onların vasitəçiliyi ilə alır, rus məmulatlarını isə İran və Türkiyənin geniş bazarına çıxarırdı. Bundan sonra bölgədə maraqları toqquşan Rusiya, Qacar və Osmanlı imperiyası arasında münasibətlər daha da gərginləşdi. Bu zaman Rusiyanın əsas vəzifəsi cənub sərhəd-lərinin təhlükəsizliyini təmin etmək idi. Hökumət bu problemi İran və Türkiyə sərhədləri yaxınlığında ən sadiq xalqı məskunlaşdırmaqla həll etmək niyyətində idi. Belə ki, onlar cənub sərhədlərini qorumaqla yanaşı, həmçinin dövlətin sərhədlərini qoruyan ordunu saxlamaq üçün istifadə edilən külli miqdarda xərclərdən azad ediləcəkdilər. General Paskeviç 1827-ci il noyabrın 4-də 80 min malorus kazakları nın İran sərhədləri yaxınlığına köçürülməsi ilə bağlı təkliflərini baş qərargaha göndərdi. O, hökuməti inandırmağa çalışırdı ki, kazakların buraya köçürülməsi hər bir cəhətdən sərfəlidir. Müntəzəm ordu hissələri yerinə sərhədləri hərbi kazak yaşayış məntəqələri qoruyacaqdı. Onlar yerli əhali arasında rus adət-ənənələrinin, yaşayış tərzinin və təsərrüfatçılığının tətbiq edilməsinə imkan yaradacaqlar ki, bununla da bu əyalətlərin Rusiya ilə birləşdirilməsi mümkün olacaqdır. Belə ki, 1828-ci ildə rusosmanlı müharibəsində Çar Rusiyasının qalib gəlməsi hərbi kazak qəsəbələrinin Samtsxe-Cavaxetiyaya köçürülməsinin daha məqsədyönlü olması barəsində hökumət qarşısında məsələ qaldırdı. Lakin 80 min malorus kazakları nın buraya köçürülməsi bir sıra iqtisadi və digər xarakterli çətinliklərlə əlaqədar idi. Buna görə də çar hökuməti bu böyük plandan imtina etdi. Trialetə və Cavaxetiyaya Türkiyədən ermənilərin köçürülməsinə başlanıldı. Köçürülməni tam təhlükəsiz şəraitdə həyata keçirmək üçün 1829-cu il dekabrın 3-də general Paskeviç tərəfindən Xüsusi Köçürmə Komitəsi yaradıldı. Komitəyə mülki qubernator Zavilyevski sədrlik edirdi. Komitə Köçürmə Əsasnaməsini işləyib hazırladı. Komitənin ilk hesablamalarına görə Qars, Ərzurum və Bəyazid vilayətlərindən Gürcüstana 8 min erməni ailəsi köçürülməli idi. Lakin köçürülmə başlanandan sonra ailələrin miqdarı 14 minə çatdı. Tanınmış gürcü alimi Quram Marxuliyanın fikrincə əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş ərazilərə belə sürətlə ermənilərin köçürülməsi Qafqazda ümumrus işinin əsas prioriteti olub regionun etnik mənzərəsini erməni miqrantları hesabına dəyişdirməkdən ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10 39

40 ibarət idi. Belə ki, bəhs olunan dövrdən erməni əhalisi yerli gürcü əhalisini üstələməyə başlamışdır. Xüsusilə Çar Rusiyası Osmanlı tərəfdən gələn çoxsaylı erməni ailələrini yerli əhali ilə birlikdə Axalkalaki quberniyasında məskunlaşdırmaqda idi. Ermənilərdən fərqli olaraq yerli gürcü əhalisi daha çox balaca talalarda, kəndlərdə yaşayırdılar. Göründüyü kimi, çarizmin siyasi məqsədi Gürcüs-tanda etnik rəngarənglik yaratmaq idi. XIX əsrin 30-cu illərində Çar Rusiyasının Gürcüstanda həyata keçirdiyi etnik-milli təmizləmə siyasəti heç bir maneəyə rast gəlmədən davamlı şəkildə həyata keçirilirdi. Qacar və Osmanlı imperiyasının müxtəlif şəhərlərindən Gürcüstanın şəhər və qəsəbələrinə köçürülən erməni ailələri dinc şəraitdə məskunlaşmaqda idilər. Bununla yanaşı Gürcüstandakı müsəlman gürcülərin gələcək taleyi də sual altına düşmüşdü. Belə ki, ölkənin Samtsxe-Cavaxetiya, Axalsıx və Axalkalaki bölgələrində yaşayan müsəlman gürcülərin öz yurd-yuvalarından deportasiyası planı da işlənib hazırlandı. Bununla əlaqədar olaraq yerli əhalini buna hazırlayan gizli xəfiyyə qrupları da yaradılmaqda idi. Onlar yerlərdə müvafiq təbliğat işi aparır, guya yaxın vaxtlarda müsəlman gürcülərin zor gücünə xristianlaşdırılacağı haqqında hökumətin yanlış tapşırıqlarını yerinə yetirirdilər. Müsəlman gürcülərin Osmanlı imperiyasına köçürülməsi üçün dövlət büdcəsindən külli miqdarda vəsait də ayrılmışdı cu illərdə Samtsxe-Cavaxetiyadan 35 min müsəlman gürcü Osmanlıya köçürüldü. Nəticədə Axalsıx müsəlman gürcülərdən tamamilə təmizləndi. Köçürülən gürcülərin yerinə müxtəlif ölkələrdə yaşayan erməni ailələri yerləşdirilirdi. Məlumat üçün qeyd etmək lazımdır ki, cu illərdə Cavaxetiyanın əsas sakinlərinin 90%-ni gürcülər təşkil edirdi. Bu illər ərzində Rusiya imperiyası Türkiyədən öz məkirli əməllərinə görə qovulmuş erməniləri Gürcüstan torpaqlarında yerləşdirdi. Həmin illərdə bölgəyə 40 mindən artıq erməni ailəsi köçürüldü. Bundan sonra ermənilərin sayı nahiyədə, zorla çıxarılmış gürcülərin sayını üstələdi. Tanınmış gürcü alimi Bondo Arveladzenin fikrincə belə davranışın alt qatında siyasi baxışlar dururdu: ilk növbədə Cavaxetiyada yaşayan yerli aborigen xalqları-gürcüləri və Türkləri (burada Azərbaycan Türkləri nəzərdə tutulur-t. C) sıxışdırıb bu bölgədən çıxar-maq, ermənilərin nahiyədə sayını artırmaq. Göründüyü kimi, çarizmin Gürcüstandakı etnik təmizləmə siyasəti mərhələli şəkildə həyata keçirilməkdə idi. Erməni miqrantların köçürülməsi hesabına bölgənin demoqrafiq vəziyyəti ermənilərin xeyrinə sürətlə dəyişməkdə idi. Bunu Aleksandr Qriboyedovun Rusiya imperatoru I Nikolaya yazdığı məktubundan da görmək mümkündür: Zati-Aliləri, heç bir vəchlə ermənilərə Mərkəzi Rus torpaqlarında məskunlaşmağa icazə verməyin. Bu elə bir xalqdır ki, on illər keçdikdən sonra həmin yerləri öz mülkiyyətinə çevirəcək və bütün dünyaya car çəkəcək ki, bunlar qədim Ermənistan torpaqlarıdır. I Nikolay Qriboyedovun məsləhətlərini qəbul etdi və Osmanlıdan qovulmuş erməniləri rus torpaqlarında deyil, Gürcüstan ərazisində məskunlaşdırdı. Çar Rusiyasının bu addımı atmaqda əsas məqsədini gürcü alimləri Şota və Otar Tedvadze qardaşları bu cür qiymətləndirirlər: Rusiya-nın imperialist siyasətinin məqsədi Samtsxe-Cavaxetiyaya ermənilərin köçürülməsi zamanı onların təhlükəsizliyini təmin etmək deyil, Gürcüstanın özündə gürcü əhalisinə qarşı çıxan, ona zidd olan qeyri-gürcü etnik mühitin yaradılması idi. Bu, həddindən artıq irəlilərə hədəflənmiş və yaxşı düşünülmüş əks gürcü xəyanətkar planı idi.qeyd etmək lazımdır ki, bəhs olunan dövrdə hökumət ilk növbədə Ərzurumdan erməni katoliklərin köçürülməsindən sonra müsəlman gürcüləri zorla Türkiyəyə köçürməkdə idi. Yerdə qalan gürcü katoliklərinin isə erməniləşdirilməsi prosesinə başlanılmışdı. Yerli gürcülərin erməni həyat tərzinə uyğunlaşdırılması məqsədilə yerlərdə erməni dilli məktəblər açılır, erməni kilsələri inşa edilir, yeni yaşayış məhəllələri salınırdı. Beləcə yerli gürcülərin erməniləşdirilməsi prosesi davam et-dirilirdi. XIX əsrin I yarısnda Osmanlı imperiyasından Gürcüstana köçürülən katolik ermənilərin əksəriyyəti daha çox Axalkalak, Axalsıx, Azqur, Xertvis və digər yerlərdə məskunlaşdırıldı. Bu illərdə Axalkalak və Axalsıx əhalisinin əksəriyyətini ermənilər təşkil edirdilər. Bununla yanaşı Samtsxe-Cavaxetiya bölgəsi digər ərazilərə nisbətən sürətlə erməniləşməkdə idi. Statistik rəqəmlərə nəzər salsaq görərik ki, 1800-cü ildə ermənilərin Gürcüstanda sayı 47 min, Samtsxe-Cavaxetiyada 37 min, 1832-ci ildə Gürcüstanda 84 min, Samtsxe-Cavaxetiyada 65 min, 1865-ci ildə Gürcüstanda 122 min 600, Samtsxe-Cavaxetiyada 86 min, 1886-cı ildə Gürcüstanda 172 min 900, Samtsxe-Cavaxetiyada 122 min 600, 1897-ci ildə Gürcüstanda 197 min, Samtsxe- Cavaxetiyada 141 min 500 nəfər idi. Ümumilikdə Gürcüstanda ermənilərin sayının sürətlə artmasını ərazinin əlverişli coğrafi mövqeyi ilə yanaşı bölgənin Qara dəniz sahillərində yerləşməsi ilə də əlaqələndirmək olar. Qaçqın ermənilərin daha çox Qara dəniz sahilboyu ərazilərində məskunlaşdırılması və Samtsxe-Cavaxetiya bölgəsinin xüsusilə Ermənistandan Qara dənizə açılan dəhliz rolunu oynaması bütövlükdə Çar Rusiyasının məqsədyönlü və gələcəyə hesablanmış mühüm strateji planı idi. XIX əsrin sonlarında Çar Rusiyasının Gürcüstana olan münasibəti əvvəlki illərə nisbətən tamamilə dəyişdi cı ilin fevralın 27-də imzalanmış qərarla xüsusilə gürcü katoliklərinin kilsəsində doğma dildə ibadət, dua qadağan edildi və zorla bu proses ermənicəylə əvəz olundu. Bununla yanaşı tədris məktəblərində gürcü dili getdikcə sıxışdırılır, əksinə rus dilində tədrisə daha çox üstünlük verilirdi. Tədrisin keyfiyyətini yüksəltmək üçün rus dili ilə yanaşı digər əcnəbi dilləri yaxşı bilən müəllimlərin buraya cəlb edilməsinə başlanıldı. Beləliklə, bölgənin istər demoqrafiq vəziyyəti, istərsə də təhsilin inkişafı getdikcə aşağı düşməkdə idi. Məqsədyönlü şəkildə həyata keçirilən bu siyasətin əsas hədəfi Gürcüstanda, eləcə də Cənubi Qafqazda erməni məsələsi ni alovlandırmaq idi. 40 ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10

41 XIX əsrin cı illərində çarizmin Gürcüstana demoqrafiq eksponsiyası daha da gücləndi. Məlum olduğu kimi, ci illər rus-türk müharibəsi nəticəsində məğlub olmuş Osmanlı hökuməti ermənilərə güzəştə getməyə başladı. Bundan lazımınca faydalanan ermənilər yeni müharibə ocağının alovlanmasından ehtiyat edərək onların qonşu Gürcüstana köçürülməsi ilə bağlı çara mürtaciət ünvanladılar. Nəticədə hökumət ci illərdə Gürcüstana təxminən 55 min ermənini köçürməyə müvəffəq oldu. Bununla Tiflisdə ermənilərin sayı 47,6 mindən 124,9 minə qədər çoxaldı ki, bunların da təqribən 68 mini yeni gələnlər idi. XIX əsrdən fərqli olaraq XX əsrin əvvəllərində Çar Rusiyasının ermənilərə olan münasibəti tamamilə dəyişməkdə idi. Belə ki, bəhs olunan dövrdə Rusiya imperiyasının müxtəlif yerlərində inqilabi şəraitin baş verməsi və bundan da öz maraqları üçün istifadə etməyə çalışan ermənilər daha çox Qərbə meyilli siyasət yeritməyə başladılar. Erməni məsələsi ni qabartmağa çalışan Qərb hakim dairələri bu minvalla ermənilərə bir sıra şirnikləndirici vədlər verməkdə idilər. Məhz Qərbin bu siyasətini həzm etməkdə çətinlik çəkən Çar Rusiyası erməniləri cəzalandırmağa başladı. İlk dəfə olaraq 1903-cü il iyunun 12-də Rusiyada dövlət müəssisələrinin ixtiyarında olan erməniqriqoryan kilsəsi əmla-kının idarə olunması haqqında imperatorun sərəncamı dərc olundu. Məlum sərəncama uyğun olaraq erməni-qriqoryan kilsəsindən kilsə əmlakı alındı. Onun özünü idarəetmə üsulu məhdudlaşdırıldı. Bu haqda V. L.Veliçko yazırdı: Sərəncama uyğun olaraq kilsə torpaqları Əkinçilik Nazirliyinin və dövlət əmlakının, kapitallar isə Daxili İşlər Nazirliyinin idarəsində olacaq. Əmlaka və kapitallara sahiblik hüququ erməni-qriqoryan kilsəsində qalır, gəlirlər isə erməni-qriqoryan kilsəsinin əmlakının idarə olunması və əlavə kapitalın əmələ gəlməsi üzrə xərclər çıxarılmaqla, onun hazırkı qanuni ehtiyaclarına sərf olunacaq. Sərəncamın qüvvəyə minməsi ilə kilsə pullarının kilsə ilə heç bir əlaqəsi olmayan işlərə sərf eləmək imkanını aradan qaldıracaq, erməni teokratiyasının siyasi xarakterini məhdudlaşdıracaq, mənəvi və başqa cəhətlərdən erməni xalqına zərərli olan bir çox xülyalardan onu uzaqlaş-dıracaq. Müəllifin fikrincə bu, çoxdan vaxtı çatmış və yubanmış məsələdir, ona görə ki, erməni sənaye işbazları Qafqazın və paytaxtın (burada müəllif Moskva şəhərini nəzərdə tutur- T.C) nüfuzlu dairələrində özlərinə güclü arxa tapmışlar. Bununla kifayətlənməyən hökumət sərəncamda nəzərdə tutulmuş qaydada ermənilərin Qafqazdan və Qara dəniz sahillərindən Sibirə köçürülməsinə başlandı. Bu proses Qafqaza İ. Vorontsov Daşkovun yeni canişin təyin olunmasından sonra dayandırıldı. Ermənilərə qarşı mübarizə tədricən dəyiş-məyə başladı. Erməni kilsəsindən alınmış torpaqlar və əmlak geri qaytarıldı. Kilsə özünüidarəetmə hüququ yenidən kilsənin ixtiyarına verildi. Nəticədə hökumət tərəfindən xüsusi imtiyazlarla təmin olunmuş və bölgədə mövqeləri gündən-günə güclənən ermənilər yerli kapitala sahiblənmək üçün bir sıra addımlar atmağa başladılar. Bu işdə onlara ingilis və rus maqnatlarının verdiyi dəstəyi də xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Daha çox sənətkarlıq və ticarətlə məşğul olan ermənilər sənaye firmaları və banklarda mövqelərini möhkəmləndirməkdə idilər. Bu barədə tanınmış rus jurnalisti və tarixçisi Vasil Lvoviç Veliçko yazırdı: erməni sənaye firmaları və bankları Potidə və Batumda hakim mövqe tutmuşdular. Beləliklə, Qara dənizin sonuncu məntəqələri də tamamilə onların əlinə keçmişdi. Xüsusilə Bakını və Tiflisi iqtisadi cəhətdən əllərinə almış ermənilər bu işdən müstəsna dərəcədə qazanmışdılar. XIX əsrin sonu-xx əsrin əvvəllərində Gürcüstanda artıq mövqeləri göclənməkdə olan varlı erməni ailələri meydana gəlməkdə idi. Onlar daha çox gürcü torpaqlarını dəyərdəyməzinə alır və buraya İrandan, Rusiyadan və Türkiyədən çoxlu sayda erməni ailələrini köçürürdülər. Bu barədə V. L. Veliçko yazırdı: Gürcü torpaqları son dərəcə tezliklə əriyir. Ayrı-ayrı Mantaşevlər, Aramyantslar, Arafelovlar, Makaryantslar və başqa erməni varlıları gürcü torpaqlarını dəyərdəyməzinə alırlar və Türkiyə mühacirlərini orda yerləşdirirlər. Bütün kilsələr ermənilərin əlindədir. Göründüyü kimi, ermənilərin gürçü torpaqlarına köçürülməsi iki mər-hələdə həyata keçirilməkdə idi. Əsrin əvvəllərində bu işi yüksək çinli rus generalları həyata keçirirdilərsə, əsrin sonlarında artıq burada möhkəmlənmiş və yenicə yaranmış varlı erməni maqnatları bu işin öhdəsindən lazımınca gələ bilirdilər. Qeyd etmək lazımdır ki, gürcülərin əlindən dəyər-dəyməzinə alınan torpaqların rəsmiləşdirilməsi prosesi gizli şəkildə həyata keçirilirdi. Belə ki, burada tayfalararası münaqişənin alovlanacağından ehtiyatlanan ermənilər prosesin tədricən aradan qalxacağına ümid bəsləyirdilər. Bu haqda V. L. Veliçko yazırdı: Ermənilər özlərinin bütün sənədlərini açıq-aşkar göstərməyə və torpaq sahəsində özlərinin tayfalararası məsələlərini aradan qaldırmağa hələ də cəsarət etmirlər. Onlar gürcü ictimaiyyəti arasında ümidsizlik partlayışından qorxurlar və güman edirlər ki, rus hökuməti kəskin böhran nəticəsində Qafqaz işlərinə daha yaxından, diqqətlə baxacaqdır. Uzun müddət gürcü torpaqlarında olduqca ehtiyatla davranan ermənilər bu dövrdə demək olar ki, çoxlu sayda problemlərin həllinə müvəffəq oldular. Məhz bəhs olunan dövrdə Gürcüstan ərazilərinə 200 mindən artıq erməninin köçürülməsi və dinc şəraitdə məskunlaşdırılması dediklərimizi bir daha təsdiq edir. Daha çox Qara dənizin sahilboyu ərazilərində məskunlaşan ermənilərin müəyyən bir qisminin yerli şəraitdən asılı olaraq varlanması və bu zümrənin yoxsul erməni ailələrinə vaxtaşırı yardımları sayəsində burada qısa bir müddətdə erməni diasporasının ilkin rüşeymləri meydana gəlməyə başladı. ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10 41

42 Azərbaycanda ölkə-din sorununda yenidənqurmanın gərəkliliyi Dr. Aydın Əlizadə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüququ İnstitutunun böyük elmi işçisi Ç eşidli inanclar, insan tarixinin ilk çağlarından olmuşdur. Ancaq onların o dönəmlərdə toplumun yönəltməsində önəmli olub-olmaması dartışmalıdır. Bəlkə də ilk çağlarda daha da çox özgürlük ortamı yaşanmışdır. Miladi e. ö. V-IV yüzilliklərdə Misir, Çaylararası, Hind, Çin kimi bölgələrdə ilk insan sivilizasiyaları yaranmışdırlar. Artıq bu çağlardan başlayaraq bəsit inanclar dinə çevrilib, ölkələrin yaşamında önəmli yer tutmuşdurlar. Kahinlər çox güclü bir zümrə olaraq ölkəni yönətmiş, ya da çarlara nüfuz edərək onların əlləri ilə ölkə yaşamına etki (təsir) edirdilər. Tanrıların üstünlüyü, kahinlərin onların yerdəki görəvliləri olması, sonyaşam (axirət) kimi inanclar ölkənin yönətilməsində çox önəmli elementlərdən olmuşdurlar. Bəzən isə çarlar özlərini Tanrı, ya da Tanrı təmsilçiləri kimi tanıdaraq, yönətici ilə kahinin görəvlərini özündə birləşdirirdi. Bununla belə, hələ o zamanlarda kahinlərin ölkəyə aşırı nüfuzlarına qarşı çıxışlar, onların güçlərini azaltmaq üçün çabalar da olmuşdur. Bir çox çarlar da kahinlərin çox artmış nüfuzundan özgür olmaq üçün bunu edirdilər. Toplumların gəlişməsi əski dinlərin təlimlərində, kahinlərin dediklərində düşüncəyə ayqırı olan məqamların açılmasına gətirib çıxarırdı. Bilimlər, düşüncə irəlilədikcə dinlərin ilkələrini soru altına qoyan fəlsəfi oxullar da yaranırdılar. Hindistanda çarvaka ilə sankhya, Yunanıstanda materializm və atomizm oxulları buna örnəkdirlər. Bundan başqa əski yazarların, qoşmaçıların yazılarında da dini baxışlara qarşı çıxışlar olmuşdur. Buna örnək Misirin Arfaçının dastanı, Ksenofanın, Diaqorosun yazıları və qoşmaları, Sokratesin, Epikurun, Titus Lukretsius Karın (deizm) baxışlarıdır. Orta çağlarda dini baxışların üstünlüyü ortamı yaşanmışdır. Ancaq o çağın yönəticiləri ilə kahinlər özlərini birbaşa Tanrı deyil, Onun təmsilçiləri, ya da qanunlarını uyqulayanlar kimi tanıdırdılar. Dini yaşam biçimi çarlıq yönətimi ilə müşaiyət olunurdu. Çarlar kahin görəvlərini görə də bilərdilər. Buna örnək Roma Papası, Bizans imperatorları, ərəb xəlifələri idi. Başqa durumlarda isə çarların kahinlərlə görəvləri ayrılmışdır. Ancaq kahinlər, çarlara etki edərək, topluma nüfuz etmişdirlər. Buna örnək Fransa, İspan kralları, Osmanlı, Səlcuq sultanlarıdırlar. Belə olanda, əski çağlarda olduğu kimi, krallar kahinlərin etkisini azaltmağa, öz yönətimlərini bərkitməyə çalışırdılar. Bu da dinin etkisinin azaldılmasına doğru yönəlmələr kimi dəyərləndirilir. Yönəticilərin dindən qaçma yönəlmələri ilə bir çox düşünürlərin, toplum adamlarının, filosofların baxışları üstüstə düşürdü. Onlar geriliyi, gəlişmənin (inkişafının) olmamasını dinin toplumda çox yer tutduğu ilə bağlayırdılar. Dünyanın irəliləməsi, yeni açılışların edilməsi, bilimlərin gəlişməsi də dinin toplumda payının azalmasına gətirib çıxarırdı. Artıq Orta çağlar boyu bilimlə (elmlə) dinin ayqırılıqları, onların bir-biri ilə uyuşması problemləri qoyulurdu, dini ehkamlara qarşı şübhəçilik yönəlmələri güclənirdi. Kuzanlı Nikolaus, Vilyam Okkam, İbn Rüşd bu problemləri ortalığa qoyan düşünürlərdən idilər. Dindən ayrılma prosesində Avropa Renessansı böyük rol oynamışdır. O dönəmin düşünürləri olan Makiavilli, Rable, Leonardo da Vinçi, Deperye və başqaları kilsə quruluşunu ələşdirmişdirlər (tənqid etmişdirlər). Renesansla birgə kilsənin parçalanması, protestantlığın ortalığa çıxması olayları baş vermişdir. Protestantlıq isə dini etkinin bir qədər azalması ilə müşaiyət olunurdu. Bu zaman şübhəçiliyə yönəlmələr də çoxalmışdır. XVII-XVIII yüzilliklər boyu dindən aralanma prosesləri artmaqda idi. O çağlarda deistik fəlsəfələr gəlişmişdir. Bu alanda çalışan düşünürlər Qobs, Qolbax, Toland, Yum kimi kəslər olmuşdurlar. XVIII yüzilliyin sonunda baş verən Böyük Fransız devrimindən sonra laiqlik siyasəti ortalığa çıxmış, xristian inancı yeni inancla dəyişdirilmişdir. Az sonra isə Xristianlıq öz yerini qaytarmış, ancaq laiqlik yönəlmələri getdikcə artmışdır. Bu yönəlmələr başqa ölkələrə də yayılmışdırlar. XIX yüzillik boyu dindən qaçma meylləri daha da artmışdır. Bunun nədəni öncə görünməmiş bilim və texniki gəlişmə, yeni açılışlar olmuşdur. O zaman Nitsşe, Şopenqauer, Marks, Feyerbax kimi düşünürlər dinlərə qarşı ələşdirici çıxışlar etmişdirlər. XIX yüzilliyin sonu-xx yüzilliyin ilk onillikləri boyu müsəlman ölkələrində yenidənqurmaçıların hərəkatı güclənmişdir. Bunun nədəni Avropadan geridə qalma və batı sümürgəçiliyinə düşmə olmuşdur. O zaman dini yaşamda köklü dəyişiklərin edilməsi, onun yeni çağa uyuşması ideyalarını Əfqani, Əbduh, Rıza kimi düşünürlər irəli sürmüşdürlər. O dönəmlərdə Azərbaycanda da dindən aralanma yönəlmələri olmuşdur. Bu alanda Axundov, Sabir, Məmmədquluzadə kimi düşünürlər və yazarlar çalışmışdırlar. XX yüzillikdə laik baxışlar bütün gəlişmiş ölkələrdə yayılmış, üstünlük qazanmışdır. Bu yüzilliyin aparıcı fəlsəfələri olan ekzistensializm, pozitivizm, nigilizm, marksizm və başqaları, laikliyin prinsiplərində qurulmuşdurlar. Bu yüzillikdə laikliyin aşırı baxışları Albaniya, Sovetlər Birliyi, Çin, Komboca kimi kommunist ölkələrində rəsmi ideolojiya çevrilmişdir. O zaman Azərbaycanda da aşırı ateizm ideyası aşılanmışdı. Sovet dönəmi boyu bu siyasət sürməkdə idi. Bunun sonu olaraq, dinin toplumda oluşu ilə payı ən aşağı səviyyəyə düşmüşdür. XX əsrin ikinci yarısından başlayaraq bu günə kimi, dünyanın aparıcı ölkələrində daha çox dəyərlərin enməsi və itirilməsi prosesi baş verir. Dinə ilgi (maraq) azalmaqdadır, tapınaqlar (məbədlər) boşalır, el dini yaşamda yaşamır. Statistikaya görə öndə olan ölkələrdə dinə yönəlmənin dərəcəsi (bəzi istisnaları çıxmaqla) az olur. Müsəlman ölkələrinin gəlişməsi dünyanın bir çox yer- 42 ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10

43 lərinə nisbətən geriləməkdədir. Son vaxtlar bu ölkələrdə dinin toplumda payının artması, laikliyin sıxışdırılması, siyasi İslam anlayışlarının yaranması prosesləri baş verməkdədir. Laik ölkə olan Azərbaycanda da bu yaşanır. Bu yönəlmələrin sonu nə ilə bitəcək bilinmir, çünki proses yaşanmaqdadır. Buna baxmayaraq, müsəlman toplumlarında laiklik meylləri də az deyil. Bu yolla ən ardıcıl gedən Türkiyədir. Sonuc: Göründüyü kimi, dinə yönəlmələrlə dindən aralanma prosesləri bütün tarix boyu baş vermişdir. Toplumun səviyyəsi aşağı olduqca dinə yönəlmə, yüksəldikcə dindən qaçma yönəlmələri güclənir. Bu quraldan (qaydadan) istisnalar olsa da, az olur. Bununla belə dindən aralanma heç də hər zaman ateizmə gətirib çıxarmamış, laikliyin başqa formalarında özünü göstərir. Bu dini ayinlərin görülməsindən yayınmada, deistik və aqnoztik baxışlara qapanmada özünü göstərməkdədir. Laikliyin dini üstələməyinə baxmayaraq, dinə bağlı olan qruplar hər yerdə olur, onlar dini göstərişləri zamanla uyğunlaşdırmağa, inanclarını gəlişdirməyə çalışırlar. Deməli obyektiv ortam yarananda dinin toplumlarda rolu arta bilər. Bunun kimi, hər bir dinin üstün olduğu toplumda da laik baxışlar vardır, zaman yetişəndə onlar arta da bilər. Yuxarıda verilən qısa tarixi baxışdan görsənir ki, laiklik ya da dinçilik, demokratiya ya da diktatura kimi anlayışlar bir amac ola bilməz. Tarixin bəlli çağlarında bu kimi qarşı yönəlmələr toplumda üstün gələ bilər. Bu da tarixi zərurətdən irəli gəlir. Amac ideyaya bağlılıq deyil, amacauyğunluq və elin güvəncli yaşamıdır. Sadəcə, zamanımızda kommunikasiyaların və informasiya texnologiyalarının gəlişdiyinə, eləcə də bilim səviyyəsinin artmasına görə dünyəviliyə üstünlük verməsi daha amacauyğun görsənir. Ancaq, dünyəviliyin də aşırılığı mənəviyyatsızlıqla, dəyərsizləşmə ilə sonuclanır. Bundan başqa qlobalizmin milli mənliyə, milli dəyərlərə, milli dilə, mənəviyyata böyük təhlükələri vardır. Buna görə də antiqlobalizm meyllərinin artmasına ehtiyac vardır. Bunun özüllərindən biri də dini dünyagörüşüdür. Beləliklə dini baxışlar çağdaş dünyada gərəklidir. Bəzi yerlərdə və bölgələrdə isə dini quruluşa yönəlmələr dünyəvi yönəlmələrdən daha amacauyğun da ola bilər. Bəlkə də bu, bir çox müsəlman ölkələrinə aiddir. Ola bilsin, İslam quruluşları onların gələcəkdə dünyəviləşməsinə gətirib çıxaracaq. Bununla belə, İslam quruculuğu olsa belə, onun içində mütləq dünyəvilik yönəlmələri güclü olacaq, nə vaxtsa dini quruluşu üstələyə biləcək. Bu iki yönəlmənin arasında qarşıdurma olmasın deyə, ən uyğun yol onların sintezidir. Sintez dünyada olan gerçəkliklərə uyğunlaşaraq, millətin istəyi ilə əldə oluna bilər. Bir ölkədə dinçilərin də, dünyəviçilərin də təmsilçiliyi varsa, onda onların arasında konsensus, barışığa doğru gedilməlidir. Bu durumda qarşılıqlı geriyə çəkilməyə və barışığa gəlməyə doğru gedilməlidir. Hər bir dəyişmə evrim (təkamül) yolu ilə əldə edilməlidir. Bunun üçün iqtisadiyyatın və egitimin (təhsilin) gəlişməsi, sosial problemlərinin çözülməsi, açıq və özgür toplumun qurulması, hər yerdə dartışmaların aparılması gərəkdir. Ölkə başçıları bu işləri görməsə qarşıdurmalar qaçılmaz olur. Sonda isə ölkələrin geriləməsi və dağılması təhlükəsi yaranır. Bu alanda olumlu (müsbət) örmək Türkiyədir, olumsuzlar (mənfilər) isə Sudan, Əfqanıstan kimi ölkələrdir. Azərbaycandakı durum Keçmiş Sovetlər Birliyində olan ölkələrdən biri olaraq, Azərbaycan laik ölkədir. Ancaq Türkiyədən ayrılı olaraq, bu laiklik daha çox sovet mirasina söykənərək, sözdə deyilməkdədir. Doğruluqda isə buna doğru yönələn köklü olan ölkə doktrini və fəlsəfəsi yoxdur, bu alanda (sahədə) bilim araşdırmaları, konseptual teorilər, gələcəyə yönəlmiş planlar yoxdur. Bu qonuda heç dartışmalar aparılmır. Yalnız yerli durumdan asılı olaraq məmur göstərişləri çıxarılır. Doğruluqda ölkəmizdə olan laiklik sovetlərdən qalan baxışların üzərində qurulur. Bütün dini qurumların quruluşu, ölkə-din ilişkilərinin formatı da kommunist rejimində olduğu kimidir. Heç bir köklü dəyişiklik edilməmişdir. Dinin ölkə qurumlarından ayrı olması, müsəlmanların dini idarəsinin olması, şiə-sünni qurumlarının o idarədə birləşdirilməsi, başqa bu kimi şeylər hamısı Rus imperiyası və sovetlər dönəmindən qalmış, günümüzə ulaşmışdır. Yeni yaranan Dini Qurumlarla İş Üzrə Dövlət Komitəsi belə, sovetlər dönəmində olan Baxanlıq Qurulunun (Nazirlər Sovetinin) bir bölməsinin daha geniş formasıdır. Beləliklə, ateizm ideolojisindən aralanma baş vermiş, ancaq ölkə-din sorununa (problemlərinə) baxışlar, bununla bağlı qurumlar olduğu kimi qalmaqdadır. Heç bir yeni modellər Azərbaycan üçün işlənilməmişdir. İnsanların dünyagörüşlərində də problemlər yaranıb. Yaşca böyük olanlar sovet dönəmində böyüyüb gəlişmişdirlər. Buna görə də dinə elə o çağlarda olduğu kimi baxırlar. Onların çoxu dini yalnız bir abstraksiya kimi anlayırlar, onun toplumda praktiki olaraq uyğulamasını düşünmürlər. Onlar üçün din yalnız məscidlərdə, dini qurumlarda olmalıdır, başqa yerlərdə özünü göstərməməlidir. Yeni soy, gəncliyin isə baxışları ayrılıdır. Onların çoxları da, başqa (batılılar sayağı) formada bu düşüncəni mənimsəyiblər. Ancaq başqaları dinə bir yaşam biçimi (tərzi) kimi baxırlar, onu yaşatmaq istəyindədirlər. Bunların sayı, sosial problemlərin olduğuna görə, artmaqdadır. Ancaq sovetlər dönəmindən ayrılan reallıqlar da ortalığa çıxmışdır. Bu da kommunukasiyaların açıq olması, çoxlu sayda dini axınların ölkəyə girməsi, informasiya-internet məkanının ortalığa çıxması, sosial problemlərin olması, yeni soyların bu reallıqlarda böyüməsidir. Bunlara dayanan düşüncə ortalığa qoyulmamışdır. Bizim rəsmi qurumlar Sovet yöntəmlərini (metodlarını) saxlayaraq, yeniliyi yalnız məscidlərin sayının artırılmasında, onları göz altında saxlamaqda, eləcə də mədrəsələrin açılmasında görürlər. Ancaq sovet yöntəmlərini yeniləşdirərək ölkə-din alanında yeniləşən dünyada sonsuzluğa qədər işlətmək olmayacaq. Buna görə də toplumda qarşıdurmalar baş verir. Yaşlı soyların və batı (qərb) düşüncəsini bölüşənlərin öyrəncəli dinə baxışı ilə dini yaşatmaq istəyən yeni soyla qarşıdurması yaranır. Bu gələcəkdə daha da kəskinləşə bilər. Bunu anlayan məmurlar heç bir dərin araşdırmalar, yeni konsepsiyalar, dartışmalar aparmayaraq, yalnız inzibati yollarla bunların qarşısını almaq istəyirlər. Bu da yasaya (qanuna) dəyişikliklər etmək, dini qurumların fəaliyyətini çərçivələndirməkdən ibarətdir. Beləliklə, son zamanlar yaranan məscidlərin dağıdılması, qadın örtüyü, yasaqlanan dini kitablar və başqa problemlərin kökü bundadır. Sosial problemlər də duruma etki (təsir) etməkdədir. Toplumda olan indiki durum dinçiliyə yönəlmələri artırmaqdadır. Son zamanlar Azərbaycan yönətimi belə monopoliyaların, korrupsiyanın, rüşvətin olmasını etiraf etməyə başlamışdır. Toplumda sosial ədalətsizlik, məmur özbaşınalığı olduğu kimi qalmaqdadır. Bunu rəsmi televiziyada da görmək olar. Təbii fəlakətlər, su basqınları və başqa amillər sosial gərginliyi artırır. Azərbaycanda yuxarı təbəqə ilə aşağıların böyük uçurumu yaranmışdır, yuxarılar aşağılardan aralanır, onları eşitmir. Aşağıların gəlirlərinin az olması, ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10 43

44 qiymətlərin artması da narazılıqları dərinləşdirir. Belə olanda, ölkə eli bir çıxış yolu arayır. Bir çoxları adini inanclarda təsəlli tapırlar. Bu proses əski çağlardan bəri sürməkdədir. Azərbaycanda da bu sürəc (proses) getməkdədir. Daha bir reallıq müsəlman dünyasında baş verən dəyişikliklərdir. Orada İslam dininə yönəlmələr artmaqdadır. Yaxın qonşularımız İran və Tükriyədə bu artıq gerçəklikdir. Quzey Qafqazda da bu sürəc gedir. Bu gerçəkliklə hesablaşmamaq olmaz. Azərbaycanda ölkə-din ilişkilərində köhnəlmiş sovet düşüncəsi ilə modellərin qalması, dəyişən dünyaya uyuşa bilmiş, bu alanda gərginliklərə gətirib çıxarır. Bundan başqa, yaşanan durum dışarıda (xaricdə) olan güclərin iç işlərinə etki etməsinin nədəni (səbəbi) olur. Bundan başqa, Azərbaycanın içində də, dışında da ölkə siyasətinin dinə qarşı olduğu söyləntiləri gəzir. Bu isə gələcəkdə ölkəmizə qarşı təpkilərin artması nədəni ola bilər, dışarı güclər bundan ortalığı qarışdırmaq üçün qullana (istifadə edə) bilərlər. Ölkə məmurlarının bu qonuda gileylənməsinin özülündə bu problemlər durub. Nə qədər ölkə-din alanında köklü dəyişikliklər edilməyib, dışarıdan etkilər qalacaqdır. Nə etməli? İlk olaraq, ölkə-din ilişkilərinə baxışları dəyişmək, Sovet düşüncəsindən aralanmaq gərəkdir. Din toplumun bir parçasıdır, ondan ayrılmazdır, onun mədəniyyətinin və mənəviyyatının özülündə duran bir amildir. Dini, din adamlarını dindarlar adlandıraraq, onların ölkədən ayrı olması onlara qarşı bir ədalətsizlikdir, çünki onlar da yurddaşlardırlar. Nə üçün onlar ölkə işlərində öz sözlərini deməsinlər? Bu Azərbaycanın demokratik prinsiplərlə getdiyi deklarasiyalarına uyuşmur, ölkə yurddaşlarının böyük biq qisminin toplumdan aralanmalarına gətirib çıxarır. Beləliklə, laikliyə bağlı olması sözlərdən çəkinməli, dinin ayrılmasına yol verilməməlidir. Ölkə nə dini, nə də laik olmalıdır. Çünki hər iki yana əyinti bir çeşid yurddaşların başqalarına görə aşağılanması deməkdir. Ölkə qanunları amacauyğunluq və elin razılığı əsasında qurulmalıdır. Orada dini yasaların da, laikliyin də əlamətləri ola bilər. Qismən də olsa dini yasavericiliyə yol verilməlidir. Çünki bunu istəyən yurddaşlar vardır. Örnək üçün kəbin, vəsiyyət, miras kimi hüquqi sorunların çözülməsini şəriət yarğılarını (məhkəmələrini) qurub, onlarda çözmək olar. Deməli bunu istəyən oraya, istəməyən isə laik yarğılara gedə bilərlər. Bununla bərabər, laik və dini qanunların birbirinə yaxınlaşdırması prosesinə də başlanılmalıdır. Bu olanaqlıdır, onların hər ikisi oğurluq, qarət, öldürmə kimi suçlara (cinayətlərə) qarşıdırlar. Burada çızığı aşma cəzalarının (əl kəsmə ya da əxlaqsızlığa görə daşqalaq etmə kimi) uyğulanıb-uyğulanmaması sorusu yaranır. Bu kimi qanunların uyğulanması, bir çox amillərə görə, amacauyğun olmayan kimi dəyərləndirilməli, uyqulanmamalıdır. Bu da bir çox uyqulanmayan dini qanunlarla olan paralellərlə anlaşdırılmalıdır. Örnək üçün kölələrə aid olan din qanunları uyğulanmadığı kimi, hədd cəzalarını da uyğulamamaq olar. Öyrətim (təhsil) sistemi də yenidən qurulmalıdır. Laik oxullarla paralel olaraq, dini yönümlü oxullar da olmalıdır. Onların arasında oxutma proqramlarının arasında ayrılıqlar olmamalıdır. Yalnız dini dərslərin keçilməsinə dini yönümlü oxullarda daha çox yer verilməlidir. Bütün bu sorunlar üzrə toplumda dartışmalar aparılmalı, sosioloji sorğular keçirilməlidir. Bunun üçün toplum açıq olmalıdır. Eyni zamanda laik dünyagörüşlü yurddaşların hüquqları gözlənilməli, onların dini ehkamçılığa zorla çəkilməsi yasa ilə yasaq edilməlidir. Laik və dini yönümlü partiyar yönətimə (hakimiyyətə) gəlsələr belə, yasaları dəyişə bilməz. Bunun üçün işlək olan yolları araşdırılıb tapılmalıdır. Türkiyənin örnəyindən də alıntılar ola bilər. Çünki onlar bu yolda irəliləmişdirlər. Müsəlman olmayanların da hüquqları yuxarıda göstərilən kimi güdülməli, onların da eşit (bərabər) hüquqlu yurddaşlar olması imkanları verilməlidir. Bir dindən başqasına keçmək də vicdan özgürlüyünə uyğun olaraq etiraf edilib, normal qarşılanmalıdır. Bununla belə, laikliyin də gəlişməsinə, millətin bilik səviyyəsinin artırılmasına da yönəlmək gərəkir, çünki dinin payı toplumda ölçüyə uyğun olmalıdır. Bu dini aşırılığın önünü almaq üçun gərəklidir. Fəlsəfi, sosioloji, mədəniyyət yönümlü fənlərə özəl yer verilməli, dinşunaslıq, dinlər tarixi kimi dünyavi fənlərin öyrətimi aparılmalıdır. Dini fundamentalizə əyintilərinə qarşı bu kimi profilaktik işlər görülməlidir Beləliklə, dinə və laikliyə, ölkə-din ilişkilərinə yenidən baxılmalı, yeni konsepsiyalar ortalığa qoyulmalıdır. Dəyişən dünyaya, yeni gerçəkliklərə uyuşmaq gərəkdir. Yuxarıda yazılanlar yalnız yazarın öz düşüncələri, öz baxışlarıdır. Bunlar heç də son olan doğruluq kimi dəyərləndirilməməlidir. Bu düşüncələr üzrə dartışılmalar aparılmalı, sorular üzrə düşünülməlidir.yeni düşüncə ortalığa çıxarılmasa ölkəmizdə ölkə-din, laiklik-dinçilik sorunları üzrə qarşıdurmalar və anlaşılmazlıqlar qaçılmaz olacaqdır və onlar getdikcə artacaqdır. Bütün bunların sonu nə ilə bitəcək, indidən demək çox çətindir. Ancaq durumun kəskinləşməməsi üçün indidən çox ciddi yenidənqurma işləri görülməlidir. Əlavələr Azərbaycanda yasalarla verilən qərarların ayqırılıq la - rının örnəkləri: Dini konsepsiyaların və strategiyaların olmamasına, toplumda bu qonuda heç bir plüralizmə yol verilmədiyinə görə, dini qonularda olan yasalarla ayrı-ayrı qurumların göstərişləri ayqırılıqdadırlar. Buna bir neçə örnək: Örnək 1. Dini etiqad azadlığı haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu ndakı bu ilkəsini göstərmək olar: Ata-anaya da onlarn yerinə olan kəslər, qarşılıqlı razılığa duraraq, uşaqlarını özlərinin dini inancları ilə dinə ilgisinə uyğun olaraq tərbiyə edə bilərlər. (1 fəsil. Ümumi müddəalar. Maddə 1. Dini etiqad azadlığı). Başqa yandan isə Öyrətim Baxınlığı qızlara başı örtük oxullardakı dərslərə gəlməyi yasaqlamışdır. Ata-ana istədiyi inancda uşaqlarını tərbiyə edə bilərlərsə, deməli o uşaqlar baş örtüyünü geyib oxullara gələ bilərlər. Belə olanda Öyrətim Baxanlığının göstərişi Dini etiqad azadlığı haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanununa ayqırıdır. Örnək 2. Bir din və dini qurum üçün başqasına nisbətən hər hansı üstünlük ya da çərçivələr qoyulmasına yol verilmir ( I Fəsil. Ümumi müddəalar. Maddə 5. Dövlət və dini qurumlar). Yenə də Öyrətyim Baxanlığının qız örtüklərini oxullarda yasaq edən göstərişi bu ilkəyə ayqırıdır. Çünki bir dini toplumun gərəkli olan ehkamını oxullarda yasaqlamaq, onun başqalarına görə aşağılanması deməkdir. 44 ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10

45 Гагауз ядиби Í. Бабаоьлу Еhтирам Ямирханлы Елми Арашдырмалар Ассосиасийасынын президенти (Эцрcцстан,Марнеули) Молдова Rеспубликасында йашайан Гагауз Tцркляринин шанлы тарихи вар. Бюйцк Tцрк кючляриндя иштирак едян бу халгын етноэенезини даща чох гыпчаглар формалашдырмышлар. Индики Шярги Славйан ъоьрафи ареалында мяскунлашдыьы цчцндцр ки, онларын чаьдаш дилиндя гядим Tцрк сюзляри иля йанашы, Шярги Славйан дил цнсцрляри дя апайдын эюрцнцр. Гагаузларын дини христиандыр. Тарихдя, еляъя дя бу эцн христиан Tцркляри кими танынан гагаузларда да советлярин чюкмяси заманы милли дуйьулар баш галдырды. Нятиъя олараг 1989-ъу илдя гагаузларын тарихиндя илк дяфя олараг, ана дилли мятбуат органы олан «Ана сюзц» гязети няшр олунмаьа башлады. О заман мян орта мяктябин Х синифиндя тящсил алырдым. Бу мялуматы телевизийа верилишиндян ешидян кими синиф йолдашларымызла беля разылыьа эялдик ки, гагаузларын тарихиндя илк гязет олан «Ана сюзц»ня абуня йазылаг, аз да олса бу гязетя дайаг дураг. Еля дя олду. Ики ил «Ана сюзц» гязетини Молдавийадан Эцръцстана бизим мяктябя эюндярдиляр. Бу гязет васитяси иля гагауз халгынын фолклору, ядябиййаты, иътимаи-сийаси проблемляри вя с. иля таныш олдуг. Гагауз халгына бир севэи йаранды гялбимиздя. Беляъя цмумтцрк аилясиня мянсуб олан гагауз ядябиййаты щаггында билэиляримиз формалашды, гагауз ядябиййатынын бир сыра эюркямли нцмайяндяляри, о ъцмлядян Николай Бабаоьлунун йарадыъылыьы щаггында эениш мялумата сащиб олдуг. Гагауз ядябиййатынын классики, эюркямли йазычы, шаир, фолклорчу Н. Бабаоьлу Совет дюврцнцн гагауз ядяби-мяняви мцщитинин ян бюйцк нцмайяндясидир. О, 1928-ъи ил май айынын 2-дя Молдoва Rеспубликасынын Тараклы районунун Татар-Кыпчак кяндиндя дцнйайа эялиб. Н. Бабаоьлунун нясли гядим гыпчаг сойкюкцня дайанан Казанчылардандыр. Онун атасы Игнат Пателей йазыб-охумаьы билмяся дя, доьма гагауз дилиндян башга, болгар, италйан вя рус дилляриндя сярбяст данышырды. Анасы Федорада тящсил алмамасына бахмайараг, гагауз фолклоруну, манилярини дяриндян билирди. Н. Бабаоьлу аилянин беш ювладындан бюйцйц иди. Атасы она тящсил вермяк цчцн 1940-ъы илдя доьулдуьу бюлэядя Кыпчак дакы ибтидаи мяктябя эятирир. Бир ил бурада охудугдан сонра, нювбяти ил ону Исмайыл гясябясиндяки кился мяктябиня верирляр. О, бу мяктяби битирдикдян сонра, 16 йашында Кып чак дакы ибтидаи мяктябя мцяллим тяйин олунур. Сонралар Кащул педагожи мяктябини, щабеля Кишинйов Дювлят Университетини битирян Н. Бабаоьлу ЫЫ Дцнйа мцщарибясинин аьыр илляриндя педагожи фяалиййятля мяшьул олмушдур. Онун ясярляриндя, пйесляриндя мцщарибя дюврцндя гагауз халгынын цзляшдийи чятинликляр юз бядии яксини тапмышдыр. О илляри хатырлайан Н. Бабаоьлу йазырды: «Щямин илляр чох дящшятли иди. Мяктяби ачанда 36 шаэирд гябул етмишдим ъи илин май айында синифдя 4 ушаг галды. Бир ил ярзиндя эюзлярим юнцндя 32 ушаг аълыгдан дцнйасыны дяйишди». Бу щадисяляр Н. Бабаоьлунун «Бир юйкцмцз вар» ясяриндя ъярайан едир. Мяктябдя мцяллим, директор, сонралар ися Молдovа Тящсил Назиринин мцавини вязифясиня йцксялян Н. Бабаоьлу дювлят идаряляриндя ишлямясиня бахмайараг, гагауз дили, ядябиййаты, ядяби-мяняви мцщити, гагауз дилинин тядрис методикасы, грамматикасынын хцсусиййятляри иля баьлы ясярляр йазмышдыр. Беляъя о, халгын севимли устадына чеврилмишдир. Дювлят тяряфиндян тяшкил едилмиш гагауз дилиндяки ядябиййатын мяслящятчиси кими шяряфли вязифядя чалышаркян мянсуб олдуьу гагауз Tцркляринин дили, ядябиййаты иля баьлы ваъиб мясяляляри арашдырмыш, милли-мяняви дяйярляри, еляъя дя гагауз дилинин чаьдаш инкишафындакы проблемляри дяриндян тядгиг етмишдир. Бу она эюря ваъиб иди ки, халгын доьма дилиндя мятбуат органы йох иди. Гагауз дилинин тарихи инкишафы вя перспектив йолларынын арашдырылмасы иля баьлы мцкяммял тядгигат ишляри вя еляъя дя бядии ясярляр няшр олунмамышды. Ортада олан бошлуьу гагауз йазарлары, о ъцмлядян Н. Бабаоьлу долдурмалы иди. Беля бир заманда Бабаоьлунун бюйцк ямяйи нятиъясиндя гагауз ядяби вя мяняви мяканына йени ядибляр, йазарлар эялмяйя башлады: Тодур Занет, Петре Йаланчы, Марийа Куйумчу вя башгалары ядяби просесдя йахындан иштирак едир, йенийени ясярляр мейдана эялирди. ХХ ясрин икинъи йарысында беля ясярлярдян бири, гагауз халгынын миниллик тарихинин мящсулу олан «Гагауз фолклору» китабы ишыг цзц эюрдц ъу илдя чап олунмуш Н. Бабаоьлунун зящмятинин мящсулу олан бу китабда гагауз фолклорунун ян эюзял нцмуняляри топланмышды ъц илдя «Легенданын изи», 1981-ъи илдя «Буъаг еъеллери», 1986-ъы илдя «Каранфиллар ачдылар йенидан» (1986-ъы илдя бу китаб рус дилиндя няшр олунуб: «Гвоздики расчвели внов») китаблары артыг Н. Бабаоьлуну гагауз, еляъя дя рус ядяби мцщитиндя танытдырды. Ону наращат едян ян мцщцм мясялялярдян бири дя, Гагауз дили мясяляси иди. Бунун цчцн о, 1961-ъи илдян башлайараг Гагауз дилинин тядриси цчцн китаблар йазмаьа башлайыр. Гагауз дилинин синтаксиси, морфолоэийасы, щабеля лцьят иля баьлы китаблары о дювр Гагауз дилчилийинин низама дцзцлмяси йолунда илк аддымлар иди: «Гагауз дили ВЫЫ-ВЫЫЫ» (1962), «Литература окумаклары» (1988), «Гагауз дили-синтаксис ЫХ-Х» (1988), «Гагауз дили ЫХ-Х», «Гагаузъа-русъа вя русъа-гагаузъа сюзлцк» (1993), «Илк окума китабы, алфабе» (1994), «Гагауз литературасы ВЫЫЫ-ЫХ» (1997), «Гагауз грамматикасы» (1999) Н. Бабаоьлунуn дил мясялясиндя йазыб халгына вердийи дяйярли ясярлярдир. О, ушаг бахчаларында Гагауз дилинин юйрянилмясиня дя бюйцк диггят йетирмиш, бу мягсядля «Литература сабалыклары ушаг бахчаларында» ясярини дя йазмышдыр. Эюркямли ядиб ейни заманда тяръцмя иля мяшьул олмушдур. Рус ядябиййатындан А. Пушкин, К. Чуковски, С. Маршак, А. Барто, еляъя дя молдoван ядябиййатындан М. Еминеско, И. Кранк, С. Ванчели кими мяшщур шаир вя йазычыларын ясярлярини Гагауз дилиня чевирмишдир. Онун йарадыъылыьында публисистик ясярляр дя эениш йер тутур. Милли ойаныш заманы оnun публисистик ясярляриndə халгын цзляшдийи сосиалсийаси дурум, милли-мяняви дяйярляр, азадлыг мцъадиляси щяртяряфли тящлил олунур. «Бир щалкын траэедийасы», «Гагауз ери гагауз дилсиз», «Латын графикасына йолумуз», «Йазымыз-цзцмцз» кими йазыларында онун дахили алями, халгына дярин мящяббятинин шащиди олуруг ъи илдя топлу щалында щямин публисистик ясярляр «Публисистик йазыларында», 2003-ъц илдя ися «Ъцз чичеклер», «Гагаузларын кадири» повести няшр едилди. Н. Бабаоьлунун йарадыъылыьыны енсиклопедик йарадыъылыг адландырмаг олар. Тарих, ядябиййат, фолклор, етнографийа, публисистика, грамматика кими сащялярдя ясярляр ярсяйя эятирян бу гялям сащиби доьрудан да халгынын тяряггиси наминя, онун милли-мяняви-елми мцщитинин уъалмасы наминя йорулмадан чалышмышдыр. Бу язабязиййятляр йалныз бир амала хидмят едирди: дцнйада Гагауз Tцркляринин йери, имзасы эюрцнсцн! ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10 45

46 Albaniyanın qədim tarixinin bəzi məsələlərinə dair Bəxtiyar Tuncay Ermənilərin xalqımıza və ölkəmizə qarşı apardıqları ideoloji informativ müharibədə xristian amilindən gen bol istifadə etdikləri, Qərb dövlətlərinin himayəsini qazana bilmək üçün xristian həmrəyliyi ideyalarını daim qabartdıqları və bu amilin onlara bəzi üstünlüklər verdiyi məlumdur. Bu təbliğat zamanı mənfur düşmənlərimizin guya ermənilərin dünyada xristianlığı ilk qəbul edən xalq olduğu barədə uydurma iddialar da daim ortaya atılır. Məlum olduğu kimi, Azərbaycan xalqı da tarixinin müəyyən dövründə xristian olmuş və həmin dövr tariximizin ayrılmaz bir parçasını təşkil edir. Maraqlıdır ki, bu dövrdə baş vermiş elə maraqlı və fenomenal hadisələr olmuşdur ki, onları qabartmaq və təbliğat məlzəməsinə çevirməklə həm erməni təbliğatının effektivliyini minimuma endirmək, həm də xristian dünyasının Azərbaycana olan marağını artırmaq mümkündür. Bu hadisələrdən, şübhəsiz ki, ən maraqlısı və diqqətçəkicisi Həzrət İsaya (ə) ilk səcdə edən üç nəfər azərbaycanlı ilə bağlıdır. Bu barədə İncil məlumat verməkdədir. Belə ki, Matta İncil inin ll fəslinin 1 və 2 ci ayələrində deyilir: İsa hökmdar Hirodun (hakimiyyəti) günlərində, Yəhudeya Beytlehemində anadan olduğu zaman, şərqdən Yerusəlimə (Qüdsə) münəccimlər gəlib dedilər: -Anadan olmuş yəhudi hökmdarı haradadır? Çünki onun ulduzunu Şərqdə gördük və ona səcdə qılmağa gəldik Məlumat üçün bildirək ki, İncildə və ümumiyyətlə Bibliyada Şərq dedikdə Azərbaycan ərazisi nəzərdə tutulmuşdur ki, bu barədə bir qədər sonra ətraflı məlumat verəcəyik. Bibliyanın yunanca olan ən əski mətnlərində Azərbaycan Türkcəsinə münəccim kimi tərcümə edilmiş söz maq ki-mi yazılmışdır. Bibliyanın sonrakı dövrə aid mətnlərində isə maq kəlməsi volxv (sehirbaz və şah anlamlarına gəlir) kəlməsi ilə əvəz edilmişdir. Halbuki, Bibliyada əslində söhbət maqlardan, yəni sehirbaz və münəccimlərdən deyil, 6 maday (Midiya) boyundan biri olan maq xalqının nümayən-dələrindən getməkdədir. Yəni mətndə maq termini etnonim kimi işlənmişdir və orta əsrlər xristian ilahiyyatçılarının, demək olar ki, hamısı bu terminlə midiyalılara işarə edildi-yini bilmiş və əsərlərində bunu elə beləcə də qeyd etmişlər. Məsələn, Oruc bəy Bayatın (Don Juanın) da xatırlatdığı kimi, orta əsrlərin ən tanınmış və sanballı ilahiyyatçılarından olan müqəddəs Antoni onların Midiyadan olduğunu yazmışdır. Məlum olduğu kimi, qədim yunan mənbələrində maq, qədim Elam yazılarında makuiş, ərəb və müsəlman mənbələrində muğ, əski Türk mənbələrində isə moğoç adlandırılan bu Midiya boyu ən əski çağlardan Muğan ərazisində yaşamışlar və Muğan etnotoponimi də onların adı ilə bağlıdır. Midiya iki yerə - Böyük Midiya və Atropatenaya (Azərbaycana) parçalandıqdan sonra isə (bu, Həzrət İsanın (ə) doğuşundan 330 il öncə baş vermişdi) Muğanın məhz Atropatenada, yəni Azərbaycanda qaldığı məlumdur. İncildə onların Şərqdən gəldikləri ifadə edilmişdir. Bibliyada və ümumiyyətlə yəhudi və xristian mənbələrində Şərq dedikdə, bilavasitə qədim Azərbaycan ərazisi nəzərdə tutulmuşdur ki, bu, xristian alban tarixçisi Musa Kağankatlının Alban tarixi, eləcə də erməni tarixçilərinin əsərlərindən açıq aydın görünməkdədir. Belə ki, bu müəlliflərin əsərlərində Şərq ölkəsi ifadəsi Albaniya adının sinonimi kimi istifadə olunur. Eyni hal ilə Mxitar Qoşun Alban salnaməsi əsərində də üzləşmək mümkündür. Məsələn, Musa Kağankatlının Alban tarixi kitabının Vl fəsli İlahinin biz, Şərq xalqına zühur etməsi, Vll fəsli isə Şərqin maarifpərvəri müqəddəs Yeliseyin cəsədinin tapılması adlanır ki, hər iki fəsildə söhbət məhz Albaniyadan və alban xalqından gedir. Alban tarixi ndə olduğu kimi, əski erməni mənbələrində də Albaniya əvəzinə bəzən Şərq ölkəsi ifadəsi işlənməkdədir. Çağdaş erməni müəllifləri bu ifadəni çox zaman şərq tərəf kimi tərcümə etməkdə və yazmaqda, bununla da faktları təhrif edərək, guya Albaniyann müstəqil dövlət deyil, Ərməniyyənin şərq əyaləti olduğunu söyləməkdədirlər. Bu barədə Qiyasəddin Qeybullayev yazır:"...bu konsepsiyanın (Albaniyanın guya Ərməniyyənin şərq əyaləti olması barədə konsepsiyanın) xeyrinə Musa Kağankatlının Alban tarixi kitabında işlədilmiş şərq ifadəsi hesab edilir. Doğrudan da bu mənbədə Şərq ölkəsi (ll kitab, XX fəsil), Şərq (l kitab, Vlll fəsil), Şərq məmləkəti (l kitab, XXVll fəsil, ll kitab, l, XXVll və XXXVll fəsillər) ifadələri yer almaqdadır. Erməni tarixçiləri bu ifadələri Erməni Şərqi, Şərqi Ərməniyyə, Ərməniyyənin şərq əyaləti kimi, eləcə də Mehranilər sülaləsindən Cavanşir barədə söylənmiş Şərq knyazı (ll kitab, XXVll fəsil, ll kitab, XXVlll fəsil) ifadəsini Erməni Şərqinin erməni knyazı kimi, Şərq xalqı (l kitab, Vl fəsil) ifadəsini isə Erməni Şərqinin erməni əhalisi kimi qəbul edirlər. Əslində isə bu ifadələrin heç birində Ərməniyyə sözü yoxdur. Fəridə Məmmədovanın haqlı olaraq vurğuladığı kimi, Musa Kağankatlı Şərq ifadəsi altında, o dövrün xristian dünyasının təsəvvürlərindən çıxış edərək, Albaniyanın xristian dünyasının ən şərqində yerləşdiyini göz önündə tutaraq, Albaniyadan söz açmışdır. Eyni müəllif xristian bizanslılardan danışarkən də Qərb ifadəsini işlətmişdir və bu halda Ərməniyyəni yox, xristian Bizansı nəzərdə tutmuşdur (məsələn, l kitab, XXll fəsil, ll kitab, X fəsil). Məsələn, Çar İraklinin Bizans əsgərləri Qərbin əsgərləri adlandırılmışdır. Buna müqabil olaraq, Xəzər dənizi Şərq 46 ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10

47 dənizi (ll kitab, ll fəsil), Aralıq dənizi isə Qərb dənizi kimi təqdm edilib (ll kitab, ll fəsil). Məsələn, fars şahı Xosrov Ənuşirəvanın məktubunda Bizans hökmdarı Məndən qorxub Qərb dənizində gizlənən kimi səciyyələndirilir (ll kitab, ll fəsil). Eyni mənbədə xəlifədən də Cənubun şahı deyə söz açılmaqdadır: Cənubun şahı Şərqin knyazını, şöhrətli Cavanşiri yanına dəvət etdi (ll kitab, XXVlll fəsil). Türküstan, yəni Türklər ölkəsi isə Şimal adlandırılır (ll kitab, XXVll fəsil), hunlar, savirlər və xəzərlər üçün isə şimal xalqları, şimallılar ifadələri işlədilir (l kitab, Xll və XXVll fəsillər; ll kitab,xlll fəsil)... Gördüyümüz kimi, əsərdəki Şərq, Qərb, Cənub və Şimal ifadələrinin Ərməniyyənin koordinatları ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Bir sözlə, əski xristian mənbələrində Şərq və ya Şərq ölkəsi ifadəsi altında məhz Azərbaycan ərazisi nəzərdə tutulmuşdur. Bibliyada söhbətin məhz Şərqdən gələn maqlardan getməsi də bir daha sübut edir ki, bu halda azərbaycanlı maqlar nəzərdə tutulmuşdur. Yəni müqəddəs Antoni və onun fikrini təsdiq edən Oruc bəy Bayat (Don Juan) tamamilə haqlıdırlar. Bunu dövrümüzədək uyğur əlifbası ilə və uyğur türkcəsində gəlib çatan və Matta İncil ində söylənilənlərlə üst üstə düşən əfsanə də təsdiqləyir. Orada maq etnoniminin türkcə qarşılığı olan moğoç etnonimi işlənmişdir. Həmin üç nəfər maq haqqında Matta İncil ində daha sonra oxuyuruq:...onların Şərqdə gördükləri ulduz qabaqlarında gedirdi və körpənin olduğu yerə gələrək həmin yerin üzərində durdu. Onlar da ulduzu gördükləri zaman çox böyük sevinclə şadlandılar. Evə girib anası Məryəm ilə körpəni gördülər və yerə sərilib ona səcdə qıldılar. Sərvətlərini açaraq ona hədiyyələr qızıl, buxur və mirra təqdim etdilər. Matta İncil ində söylənilənlərlə heyratamiz şəkildə səsləşən və çox güman ki, hansısa başqa bir İncil variantının tərcü-məsi olan uyğur əfsanəsi isə belədir:...gəlib onun ləyaqətinə sitayiş edək deyib otündülər. O zaman Xirodis xan (Romanın Yəhuda canişini Hirod) beləcə deyib, onlara əmr etdi: İndi, ey sevimli balalarım, yaxşıca yola düşün, ürəkdən can atıb xahiş edin, istəyin. Nə şəkildə tapsanız, geri dönün, gəlib mənə bildirin. Mən də gedib sitayiş edim ona. Beləcə, o moğoçlar Urislıma (Yerusəlimə) necə çıxıb getdilərsə, o ulduz da onlar ilə gedər oldu. O moğoçlar Bidilyimə (Vifliyemə) çatanda o ulduz tərpənmədən şax durdu. Sonra orada Msixa tanrını (İsa Məsihi) tapdılar. O zaman yaxına gəlib (mağaraya) girdilər. Öz yüklərini açdılar, üç cür xəzinə - qızıl, zümrüd və səndəl ağacı gətirdiklərini ucadan bildirdilər. Tapınaraq, tanrıya alqış etdilər, ulu Msixa tanrıya (İsa Məsihə) baş əydilər. Fikirləşdilər ki, əgər o, Tanrı oğludursa, zümrüdü, mədhiyyəni götürəcək. Əgər o, xandrsa, qızılı götürəcək. Əgər o, həkimdirsə, onda dava dərmanı götürəcək. Onlar bu düşüncə ilə (hədiyyələri) sinidə təqdim etdilər. Menqü (əbədi) Tanrının oğlu müqəddəs xan Msixa o moğoçların ürəklərindəkini duyub hədiyyələrin hər üçünü götürdü, onlara belə dedi: -Ey moğoçlar, üç fərqli düşüncəylə yanıma gəldiniz. Mən həm Tanrı oğlu, həm xan, həm də həkiməm. Siz şübhə etmədən gedin. O onlara belə buyurdu. Bu mətni tərcümə edənlər, o cümlədən onu Azərbaycan Türkcəsinə çevirmiş Əlisa Şükürlü Bibliyanın son tərcümələrindən çıxış edərək, moğoç kəlməsinin bir etnonim olduğunu diqqətə almadan onu cadugər kimi tərcümə etmişlər. Halbuki, Radlovun Qədim Türk lüğəti nə göz yetirmək yetərlidir ki, terminin etnonim olduğunu anlayasan. Uyğurdilli mətnlərdəki moğoçların Midiya maqları olduğunu sübut edən faktlardan biri də odur ki, bu mətnlərdə də eynən antik və ərəb müəlliflərində olduğu kimi, maqlardan (moğoçlardan) oda tapınan xalq kimi söz açılır. Həmin üç nəfərin qurumuş cəsədlərinin qalığı bugünə qədər qalmaqda və xristianlar tərəfindən hörmətlə ziyarət edilməkdədir. Bir vaxtlar İstanbuldakı (o dövrdə Konstantinopol) Aya Sofiya camesində (o dövrdə kilsə) saxlanılan bu cəsəd qalıqları Konstantinopolun (İstanbulun) xaçlılar (səlibçilər) tərəfindən işğalı zamanı oradan qarət edilərək, Almaniyaya aparılmışdır. Hazırda məşhur Köln kilsəsində qorunub saxlanılır. Daha dəqiq desək, xristian və dünya mədəniyyətinin ən gözəl memarlıq incilərindən hesab edilən Köln kilsəsi həmin üç azərbaycanlının şərəfinə tikilmişdir və onların qalıqları bu gün dünya xristianlarının əsas ziyarət obyektlərindən biridir. Maraqlıdır ki, İncildə Türklərin xristianlığı ilk qəbul edən xalqlar içərisində yer aldığını sübut edən çox sayda məlumat vardır. Bu faktlardan biri İncilin Həvvarilərin işləri adlı bölümündə yer almaqdadır. Sözügedən bölümün ll fəslininin 1 13 cü ayələrində oxuyuruq: Pentikost günü gəldikdə, onların hamısı (həvvarilər, Həzrət İsanın (ə) 11 tələbəsi. 12 ci o zaman özünü asmışdı) bir yerə toplaşdı. Qəflətən, güclü bir külək əsirmiş kimi, göydən bir səs gəldi və oturduqları evin hər tərəfinə yayıldı. Alovun dillərinə bənzəyən bir şey onların gözlərinə görünüb, parçalanaraq hər birinin üzərinə qondu. Hamısı Müqəddəs Ruhla (Həzrət Cəbrayıl nəzərdə tutulur) doldu və Ruhun (Həzrət Cəbrayılın) onlara verdiyi danışma tərzinə uyğun olaraq, başqa başqa dillərdə danışmağa başladılar. Yerusəlimdə (Qüdsdə) yəhudilər, göy altında olan dindar adamlar yaşayırdı. Və bu səs gəldikdə, xalq bir yerə toplaşıb təəccüblənirdi; çünki hər biri onun dilində danışdıqlarını eşidirdi. Hamı çaşqınlıq və heyrət içində idi və (aralarnda) deyirdilər: -Bu danışanların hamısı qalileyalı (Qalileya qədim yəhudi şəhərlərindən birinin adıdır) deyillərmi? Bəs, necə olur ki, hər birimiz öz ana dilimizi eşidir? Biz parfiyalılar, midiyalılar, elamlılar, Mesopatamiyada, Yəhudeyada və Kappadokiyada...yaşayanlar...kritlilər və ərəblər, onların öz dillərimizdə Allahın möhtəşəm işləri barədə danışdıqlarını eşidirik. Və hamı heyran heyran bir birinə Bu nə olan işdir? deyərək təəccüblənirdi. İncilin bu hissəsinə inansaq, elə çıxır ki, Allah öz mələyi Həzrət Cəbrayıl vasitəsi ilə, o da Həzrət İsanın həvvariləri vasitəsi ilə müxtəlif xalqlara, o cümlədən Türk mənşəli midiyalı (madaylara) və parfiyalılara (saklara) öz ana dillərində müraciət etmiş və həmin şəxslər də xristian olmuşdular. Sözügedən siyahıda ermənilərin izi tozu belə yoxdur. Bu məlumatdan belə aydın olur ki, ilk xristianlar içərisində midiyalılar və parfiyalılar da, yəni Türklər də olmuşlar. Təsadüfi deyil ki, Musa Kağankatlı öz yazısı olan, yəni ana dilində yazılmış müqəddəs kitablara (Bibliyaya) sahib olan xalqların adını çəkərkən, albanlarla yanaşı midiyalıların da adını qeyd etmişdir. Əsərində bu mövzuya da yer ayıran Oruc bəy Bayatın (Don Juanın) Perion və Avdiyə istinadən yazdığına görə, təqribən həmin dövrdə Yəhuda Taddeus və müqəddəs Yaqubun qardaşı ТЦРК EЛИ / YANVAR-2011, EЛИ / İYUN-2011, No:10 No:9 47

48 müqəddəs Simon (Şimon) xristianlığı təbliğ etmək üçün Fars və Madaya (Persiya və Midiyaya) ezam edilmişdilər və onların apardıqları təbliğat nticəsində 70 min insan xristianlığı qəbul etmişdi. Xatırladaq ki, sözügedən dövrdə həm Fars, həm də Maday Parfiya - Türk imperatorluğunun tərkibində idilər. Ermənilər özlərini dünyanın ən qədim xristan xalqı adlandırsalar da, tarixi faktlar onların xristianlığı albanlardan, yəni azərbaycanlılardan çox çox sonralar, daha dəqiq desək, 270 il sonra qəbul etdiyini sübut edir. Bu barədə Ziya Bünyadov yazır:...beləliklə, aydındır ki, əgər ermənilər xristianlığı 327 ci ildə qəbul ediblərsə, albanlar artıq 270 il xristianlıqda idilər və bu tarix eramızın 54 cü ilinə müvafiqdir. Xaçpərəstliyi İsanın şagirdləri həvvariləri Faddey, Yelisey və Varfolomeydən qəbul etdiyi üçün Albaniya kilsəsi birinci həvvari kilsəsidir (pervo apostolskaya). Şübhəsiz ki, alim bu sözləri əski alban və erməni mənbələrinə istinadən yazmışdır. Oruc bəy Bayatın isə yazdıqlarından belə məlum olur ki, təkcə albanlar deyil, madaylar (midiyalılar) da xristianlığı bilavasitə Həzrət İsanın (ə) şagirdlərinin təbliğ və təşviqi ilə qəbul etmişdilər. Körpə Həzrət İsaya (ə) ilk səcdə edən və onun peyğəmbərliyini təsdiq edən üç azərbaycanlıya, yəni midiyalı maqa gəlincə isə, onlar ümumiyyətlə, dünyanın ilk xristianları hesab olunmalıdırlar və bu məsələdə onlar həvvariləri belə qabaqlamışlar. Duanın alban dilindəki səslənişi: Atamız bizim ki köktəsən, ari bolsunq atınq seninq, kəlsin xanlıxın səninq, bolsun erkinq səninq neçik köktə alay yertə, ötməkimizni bizim kündəlik ber bizgə, bu gün boşat bizgə borçumuznu bizim, neçik ki biz boşatırbiz bizim borçlularimizgə, bermagin bizni sınamaxlıxka, yoxsa xutxar bizni yamandan, zera seninqdir xanlıx da, xuvat da, sənqə haybat menqlik. Amen. Çağdaş Azərbaycan Türkcəsindəki səslənişi: Göydə olan atamız, təmiz qalsın adın sənin, gəlsin xanlığın (hakimiyyətin) sənin, göydə olan ərkin yerə ələnsin. Ruzimizi gündəlik ver bizə,... Bizi sınaqlara soxma, pisliklərdən qurtar, çünki sənindir xanlq da (hökm də), qüdrət də. Əbədi olmaq sənə yaraşır. Amin. Təqdim etdiyimiz alban (qıpçaq qarqar) nümunəsindən də göründüyü kimi, bu, güclü oğuz təsirinə məruz qalmış qıpçaq materialıdır və digər qıpçaq şivələrindən fərqli olaraq, anlaşıqlıdır. Halbuki, digər qıpçaq şivələrini qumuq, qaraçay, balkar, noqay, qazax, qırğız, başqırd və s. anlamaq bir qədər çətindir. Təbii ki, bu şivə oğuz əhatəsində, yəni Azərbaycanda formalaşa bilərdi və formalaşmışdır da. Maraqlıdır ki, oğuz mənşəli Azərbaycan Türkcəsinin vasitəsi ilə alban Türkcəsinə çox sayda ərəb və fars kəlməsi də keçmişdir. Məsələn; xudrət (qüdrət), xuvat (qüvvət), ki (bağlayıcı), zera (zira) və s. Qarşımızdakı ərəb müəlliflərinin arran dili adlandırdıqları alban dilidir və Mxitar Qoşun dövrümüzədək ulaşmış Törə bitiqi kitabı da bu dil və şivədədir və eyni qrafika ilə yazılmışdır. Bu gün də Gürcüstanın Şito Kartli bölgəsində yaşayan azəbaycanlılar eyni şivədə danışılar. Fəqət həmin şivə daha çox oğuz təsirinə məruz qalmışdır. Yəni zaman öz işini görmüşdür. Bütün bu faktlar bir daha sübut edir ki, alban yazısı erməni əlifbası ilə eyni mənşəli olmuş, alban dili də Musa Kağankatlının və Moisey Xorenatsinin qarqar dili adlandırdıqları qıpçaq Türkcəsinin yerli şivəsindən başqa bir şey deyilmiş. Maraqlıdır ki, sözügedən müəlliflərin söylədikləri bu fikri əldə əsas tutan erməni alimləri iddia edirlər ki, guya Mesrop Maştots albanlar üçün deyil, çoxsaylı alban tayfalarından biri olan qarqarlar üçün əlifba düzəltmişdir. Bu iddiada məqsəd guya ayrıca alban dilinin olmadığını, albanların erməni, yəni hay dilində danışdıqları barədə uydurmanı sübut etməkdir. Lakin Musa Kağankatlının sözügedən məlumatına istinad edənlər eyni müəllifin bir qədər yuxarıda Maştotsun erməni və albanlara əlifba düzəltdiyini söyləməsini gözardı edirlər. Həqiqət isə budur ki, Musa Kağankatlı məhz alban əlifbasından söz açır və bir qədər sonra isə alban əlifbasının məhz qarqar (qıpçaq) dili əsasında yaradıldığını aydınlaşdırır. Maraqldır ki, eyni mövzuya toxunmuş digər əski erməni müəllifi Koryun da söhbətin məhz alban dilindən getdiyini vurğulamışdır. Özü də onun söylədiklərindən belə aydın olur ki, Mesrop albanların əlifbasını əslində yeniləmişdir. Yəni bu hadisədən öncə də albanlar yazıya sahib idilər: Elə həmin vaxt onun yanına Benyamin adlı bir alban iereyi gəldi. O (Maştots) onu sorğu sual edərək, alban dilinin... sözlərini tədqiq etdi. Daha sonra ona yuxarıdan bəxş edilən istedadı ilə (albanlar üçün) yazı yaratdı və Məsihin mərhəməti sayəsində uğurla ölçdü, biçdi və dəqiqləşdirdi. Eyni müəllif bir qədər sonra yazır: Bundan sonra o, Alban ölkəsinə yola düşmək üçün (katalikos Saak və erməni məliyi Artaşeslə) xudahafizləşdi. Və o həmin ölkəyə yola düşdü, məliklərin iqamətgahı olan yerə gəldi, alban yepiskopu İeremiya, eləcə də onların məliyi Arsval ilə və bütün azatlarla görüşdü. Bütün onlar onu Məsih eşqinə hörmətlə qarşıladılar, o da gəlişinin səbəbini izah etdi. Onların hər ikisi bərabər səlahiyyətlərə sahib yepiskop və çar bu yazını qəbul etməyə razı oldular və ölkənin müxtəlif əyalət və vilayətlərindən yazıb öyrənmək üçün yeniyetmələrin göndərilməsi, onların müvafiq yerlərdəki məktəblər üzrə qruplaşdırılması və qida ilə təmin edilməsi barədə əmr imzaladılar. Bu deyilənlərdən göründüyü kimi, Mesrop albanlar üçün artıq hazır əlifba gətirmişdi. Həmin əlifbanı isə albanlardan öncə ermənilərin dilinə uyğunlaşdırmışdı. Yəni özü ilə bu gün erməni əlifbası kimi tanınan hazır əlifbanı gətirmişdi. Koryunun əsərinin Venesiya mxitaristləri tərəfindən 1854 cü ildə dərc edilmiş başqa variantında isə belə deyilir:...sonra o, Alban ölkəsinə yollandı, onların əlifbasını dəyişdirdi (yenilədi), tədrisatı bərpa etdi... Buradan isə belə məlum olur ki, Maştots albanların əlifbasını yenilədi. Albanların bundan da öncə əlifbaları olduğu, onunla kitablar yazıldığı, xristianlığın qəbulundan sonra Vaçaqanın onların yandırılmasını əmr etdiyi məlumdur. Bu barədə Musa Kağankatlı məlumat verir. Söhbət hansı əski əlifbadan gedir? Nəzərə alsaq ki, Vaçaqan və ondan öncəki Albaniya hökmdarları Arsak sülaləsindən idilər və kökləri Parfiya Arsaklarına uzanırdı və Parfiyada isə 22 hərfli arami yazısından istifadə olunurdu, eləcə də Ərməniyyə məliyi Artaşesin (e.ə. l əsr) dövrümüzədək ulaşan, Türkcə yazıldığı anlaşılan və görkəmli dilçi alimimiz Firidun Ağasıoğlu tərəfindən oxunan kitabəsi də (söhbət sərhəd daşları üzə-rindəki yazılardan gedir) eyni əlifba ilə yazılmışdı, söhbətin məhz arami əlifbasından getdiyini 48 ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10

49 düşünmək olar. Üstəlik də Sasanilər eyni əlifbanı parfiyalılardan əxz edərək öz dillərinə uyğunlaşdırmışdılar və onların imperiyasında orta fars (tat) dili ilə yanaşı arami dili də dövlət dili hesab olunurdu və hər iki dilin əlifbası eyni idi. Orta fars (tat) dilində o dövrdə l və f səsləri olmadığından Sasani əlifbası 22 yox, 20 hərfli idi. Eyni əlifbanın Xəzər xaqanlığında da əsas əlifbalardan biri olduğunu söyləmək üçün əldə ciddi əsaslar var. Fəxrəddin Mübarəkşah Mərvərrudinin yazdığına görə, xəzərlərin əlifbası 22 hərfdən ibarətdir, sağdan sola yazılır və hərflər bitişmir. Bu halda söhbətin bilavasitə arami əlifbasından getdiyi heç bir şübhə oyatmır. Məsələ burasındadır ki, xəzərlərin yəhudiliyi qəbul etmiş hissəsinin birbaşa davamı hesab edilən krımçaklar XX əsrin əvvəllərinə qədər bu əlifbadan istifadə etmiş və bu əlifba ilə çox sayda ədəbi və dini əsər yaratmışlar. Maraqlıdır ki, krımçak Türkcəsi yazılı materialının tədqiqi bu dilin alban (qıpçaq qarqar) dili ilə, cüzi şivə fərqi diqqətə alınmazsa, tam eyni olduğunu söyləməyə əsas verir. Bu dil də qıpçaq mənşəli olmaqla yanaşı, güclü oğuz təsirinə məruz qalmışdır. Bu baxımdan Aşıq Qərib dastanının krımçak variantının dili deyilənlərə ən gözəl misaldır: Aşıx Ğaripınq masalı və türkısı beyan. Zaman yılınq bır zamanında Tavriz şeərində bır əxtiyar var əmış. O əxtiyar adamnınq bır xarısı, bır xızı və bır oğılı var əmış. Xarısınınq adı Xanzoxra, xızınınq adı Gülüxan, oğılınınq adı Aşıx Ğarip. Bu əxtiyar adam anistan bır kefsızlıkke oğrayır, arası çıxxa barmayır, bu əxtiyar adam öliyır. Xalıyır xarısı, xızı və oğılı. Bu oğılan Aşıx Ğarip dedıklərı qəndı baxar əmış, qayət bexsun əmış. Bu Aşıx Ğaripnınq düşınə bır gecə ax saxallı adam geliyır, diyır ki: Oğılım, kimə nışanlaçaxsınq, kımınq xısmetısınq? Aşıx Ğarip də diyır Bılmiyıram. Çağdaş Azərbaycan Türkcəsində: Aşıq Qəribin məsəli və türküsünün bəyanı. Ötən illərin birində Təbriz şəhərində bir ixtiyar qoca varmış. O ixtiyar adamın bir qarısı, bir qızı və bir oğlu varmış. Qarsının adı Xanzöhrə, qızının adı Gülüxan, oğlunun adı Aşıq Qərib idi. Bu ixtiyar adam anidən bir kefsizliyə uğrayır,... bu ixtiyar ölür. Qalır qarısı, qızı və oğlu... Bu Aşıq Qəribin bir gecə yuxusuna bi ağ saqqallı adam girir və deyir: Oğlum, kimə nişanlanacağını, kimin qisməti olduğunu bilirsənmi? Aşıq Qərib də deyir: Bilmirəm. Gördüyümüz kimi, alban (qarqar qıpçaq) dili ilə krımçak (xəzər) dili arasında, demək olar ki, heç bir fərq yoxdur. Bu da təbiidir. Çünki həm Moisey Xorenatsi, həm də Musa Kağankatlı alban dilinin əsasında duran qarqar dilini xəzərlərin, daha dəqiq desək, ağ xəzərlərin dili ilə eyniləşdirir. Fəqət mətnləri rus dilinə tərcümə edən ermənilər bu faktı gizlətmişlər. Mətnin orijinalı isə belədir: Steğis nşanqirs kokordaxos xjakan xetsbekazunin aynorik qarqartsvots lezun Hərfi tərcüməsi: Steğts yaratdı, düzəltdi nşanqirs hərfləri kokordaxos boğazda danışan ağ xazur - ağ xəzər xjakan yabanı xetsbekazunin pozuq aynorik bənzər qarqartsiots qarqarların lezuin dili Erməni saxtakarlığını ifşa edən Firidun Ağasıoğlu cümləni belə tərcümə etmişdir: Yabanı, pozuq ağ xəzər əlifbasını boğazda danışan qarqarların dilinə uyğunlaşdırdı. Alim belə fikrə gəlir ki, Mesrop Maştots qarqarlar üçün xəzər əlifbası əsasında əlifba yaratmışdır. Əlbəttə ki, onun bu fikri ilə razılaşmaq mümkün deyil və deyilənləri belə şərh etmək lazımdır: (Mesrop) Ağ Xəzərlərin boğaz səsləri ilə zəngin, yabanı və pozuq dilinə bənzər qarqarların dili üçün hərflər yaratdı. Yəni, Mesrop Maştots ağ xəzər dilinə bənzər qarqar dili üçün yeni əlifba yox, bəzi hərflər düzəltdi. Çünki ermənilər üçün düzəltdiyi əlifba qarqar dilinin bəzi səslərini ifadə etmək iqtidarında deyildi. Bizcə, hər şey Firidun Ağasıoğlunun söylədiyinin əksinə baş vermişdir. Albanlar əski əlifbalarından arami mənşəli xəzər əlifbasından imtina edərək, Maştotsun yeni əlifbasını qəbul etdilər. Xəzər əlifbası ilə yazılmış, Musa Kağankatlının dili ilə desək, bütpərəst və cadugərlərin kitablarını oda verdilər. Buna yeni dinin xristianlığın qəbul edilməsi səbəb oldu. Hər halda, Mxitar Qoşun dövrümüzədək alban dilində çatmış kitabı, eləcə də yuxarıda təqdim etdiyimiz alban dilində olan dua məhz ikinci nəticənin doğruluğunu sübut edir. Ortaya haqlı olaraq, belə bir sual çıxa bilər: Nədən albanlar dura dura, alban əlifbası qarqarların dili əsasında yaradılmışdır? Görünür, alban adı konkret bir soy və ya boyun deyil, albanlar ölkəsində yaşayan bütün Türk və qeyri türk etnosların ümumiləşdirici adı olmuş və etnonimə çevrilməmişdən öncə sosisal institutu ifadə etmişdir. Məsələ burasındadır ki, əski Türk dilində alban kəlməsi hərbi mükəlləfiyyətli anlamına gəlir. Bu fakt V. Radlovun Qədim Türk lüğəti ndə də təsbit edilmişdir, fəqət bu sözün Türk dilinə guya monqol dilindən keçdiyi barədə əsassız bir fikir söylənmişdir. Fikrimizcə, Albaniyanın əhalisi Xəzər xaqanlığının, ondan öncə isə Hun xaqanlığnın, başqa sözlə, Türküstanın (Turan) tərkib hissəsi olmuş, Turan xaqanına tabe olmuş və lazım gəldiyində xaqanı atlı və piyada döyüşçülərlə təmin etməyə mükəlləf olmuşdur. Hər halda, Kitabi Dədə Qorqud da albanlar başı adlandırılan Qazan xanın, eləcə də xanlar xanı Bayandır xanın Türküstanın dirəyi kimi təqdim edildiyi danılmaz faktdır. Çox güman ki, Albaniya xristianlığın qəbulundan sonra Turandan (Türküstandan) qopmuş, buna qədər isə həmişə Türküstanın ayrılmaz hissəsi olmuşdur. Hər halda, uzun müddət, daha dəqiq desək, V əsrə qədər (albanlar xristianlığı V əsrdə qəbul etmişlər) Albaniyanın paytaxtı olmuş Qəbələ şəhərinin ərəb mənbələrində Xəzər adlandırıldığı da bir gerçəklikdir. Eyni zamanda, xəzərlərin bu günə qədər harada yerləşmiş olduğu məlum olmayan paytaxtlarının Xanbalıq adlandığı məlumdur. Qəbələ şəhərinin adı isə antik mənbələrdə Kabalaka kimi çəkilir. Kabalaka nın Xanbalıq adının təhrifedilmiş forması olduğu göz qabağındadr. Albanların xəzərlərdən və Turan Türküstan mühitindən qopmasının bir səbəbi yeni din - xristianlıq idisə, digər səbəbi də iki əsr sonra Türk əsilli Arsaklar sülaləsinin əvəzinə fars (tat) mənşəli Mehranilərin hakimiyyət başına gəlməsi olmuşdur. Təsadüfi deyil ki, xristian həmrəyliyi nümayiş etdirən Musa Kağankatlı özünün Alban tarixi ndə xəzərlərdən və yer - yer Şimal adlandırdığı Türküstandan sevməzliklə söz açır, erməniləri isə həmişə xoş sözlərlə yad edir, Albaniyanın fars (tat) mənşəli məliyi Cavanşiri öyməkdən isə doymur. ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10 49

50 Türklərin İslamdan əvvəlki inancları Saleh Kazımov Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi Hal-hazırda dünyada mövcud olan xalqların hər birinin özünə xas bir tarixi vardır. Tarixdə iz qoymuş bu xalqlar içərisində Türklərin xüsusi bir yeri vardır. Türklər İslamı qəbul etdikdən sonra İslam bayrağını daim yüksəklərə qaldırmışdır. İslam dini Türklərin öndərliyində xeyli məsafə qət etmişdir. Türklər İslamı yaşatmaqla özləri də var olmuş və öz monoteist inanclarına uyğun bir həyat tərzini davam etdirmişlər. İslamın müqəddəs kitabı Qurani-Kərimdə buyurulur: (Ey Müsəlmanlar!) Sizdən əvvəl bir çox vaqilər (ibrətli əfvalatlar, həyat tərzləri) olub keçmişdir. İndi yer üzünü dolaşıb haqqı təkzib edənlərin aqibətinin necə olduğunu görün! ( Ali-İmran, 3/137).Bu ayədən də göründüyü kimi haqqa uyğun bir həyat tərzi keçirənlər, düz yolda olanlar həmişə tarixdə varlığını davam etdirmişdir. Qurani-Kərimin başqa bir ayəsində isə belə buyurulur: De: Haqq (İslam) gəldi, batil (şirk və küfr) yox oldu. Çünki batil (öz-özlüyündə) yoxluğa (heçliyə) məhkumdur! (İsra, 17/81) Haqq dinin yaraması ilə Türklərin İslamdan əvvəlki dini yox olmamış tək Tanrıya sitayiş edən Türklər monoteizmin, tövhid əqidəsinin hakim olduğu İslamda özünü tapmışdır. Çünki tanrıçılqda mövud olan baxışlar İslamdakı baxışlarla üst-üstə düşmüşdür. Bəs İslamı qəbul etməzdən əvvəl qədim Türklər hansı inanca malik idilər? Onların dini nə cür adlanırdı? Onların müqəddəs yazıları var idimi? Kitabələr onların tarixi haqqında və dini inancları haqqında nə deyir? Bu salların cavabını qədim Türk dini kimi xarakterizə olunan, Türkərin İslamdan əvvəlki inanclarında tapmaq mümkündür. İlk öncə onu qeyd etmək lazımdır ki, İslamdan əvvəl mövcud olan qədim Türk dini inanclarının adlandırılmasında yekdikl bir fikir mövcud deyildir. Bir çox hallarda yalnış olaraq bəzən onların dininin şamanizm olduğunu deyirlər. Lakin dinlər tarixindəki son araşdırmalar onu göstərir ki, Türkərin şamanizm adında bir dini olmamışdır. Əslində din elmləri sayəsindəki tədqiqatlar da şamanizmin bir din olmadığını göstərir. Şamanizm praktiki bir həyat tərzi olaraq həm Türklərdə həm də başqa xalqlarda olmuşdur. Amma bir inanc və din kimi deyil. Türklərin özlərinə xas dini inanışları öz dinləri son zamanlar çox vaxt Ənənəvi Türk dini olaraq qeyd olunur. İslamı qəbul etmiş Türklərin əvvəlki inanışları ilə, hal-hazırda Türk əhalisinin yaşatdığı inanclar, ibadətlər və ənənələr ənənəvi Türk dininə xasdır. Bir çox hallarda isə bu din Türk milli dini, Tanrıçılıq və ya qədim Türk dini kimi qeyd olunur. Qədim Türk dini, Türklərin yazılı bir mənbəyi olmadan Göy Tanrıya əsaslanan, öz daxili və mədəni resusları bazasında formalaşmış bir dindir. Əsrlər boyu nəsildən-nəslə keçərək müasir dövrə kimi gəlib çatmışdır. Əsasən adət-ənənələrdən formalaşmış inac və təcrübələri ehtiva edir. Türklərin İslamdan əvvəlki dininin əsas prinsiplərinə nəzər saldıqda burada Göy Tanrı inancının mühüm yer tutduğunu görürük. Yazılı qaynaqlar olmasa da, Tanrı inancının lap qədim dövrlərə aid olduğu üzə çıxır. Bəzi tədqiqatçılar şumerlərin parlaq Tanrısı Dingir ilə Türklərin Göy Tanrısı ilə oxşar cəhətlərin olduğunu qeyd edirlər. Asiyadan Mərkəzi Avropaya kimi olan bir ərazidə yaşamış bütün Türk xalqlarında monoteist bir anlayışı ifadə edən tanrının müxtəlif formalardakı adları mövcuddur. Yakutlarda Tangara, Kazan Türklərində Teri, Çuvaşlarda Tura, və ya Tora Monqollarda Tenggeri və s. Mahmud Qaşqarinin bildirdiyinə görə Göy Tanrıya inanan Hunlar sonradan bu anlayışı həm göy, həm də Tanrı mənalarını ifadə edən Tengri ilə ifadə ediblər. Eyni ifadədən istifadə edən Göytürklər Tonyukuk kitabələrində Türk Tanrısı ifadəsini işlətmişdir. Türklərin Tanrısı milli xüsusiyyətlərə malik bir Tanrı olaraq görünsə də əslində O, milli bir Tanrı olmaqdan daha çox ümumi bir Tanrıdır. Məlum olduğu kimi tarixi gedişatda kütləvi halda olmasa da bəzi Türk tayfaları müxtəlif dinləri qəbul etmişdir. İslamdan başqa dinlərin Türklər arasında geniş yayılmaması, o dinlərdəki inanc sisteminin Türklərin xarakterinə uyğun gəlməməsi ilə əlaqədardır. Türklər fəaldırlar, bir Tanrı ya inanırlar, əxlaqi dəyərlərə əhəmiyyət verirlər və axirət həyatının mövcudluğunu qəbul edirlər. Buddizm, manilik hətta xristianlıq kimi dinlərdə insanları passivləşdirən əsaslar ağırlıq təşkil edir cü ildə Maniliyi qəbul edən uyğur Türkləri Tanrı sözünün əvvəlnə Kün, Ay və Kün-Ay sözlərini əlavə edərək. Kün-Tengri, Ay Tengri və Kün-Ay Tengri ifadələridən istifadə etmişdir. Müəyyən yerlərdə Türklərin böyük dağlara, ağaclara Tanrılıq xüsusiyyətləri əxz etdiyindən bəhs olunsa da, ümumilikdə Türklər Tengri ifadəsi ilə yalnız Göy Tanrını nəzərdə tutmuşdur. Türklərdə Göy Tanrı qüdrətli hər şeyə qadir, Uca Tanrı formasında özünü göstərməkdir. Bu məqsədlə ktabələrdə səmavi, uca və güclü kimi istilahlardan istifadə olunmuşdur. Monqollar əbədi mənasında bengü, altaylar və yakutlar isə yaradıcı xüsusiyyəti ilə qeyd etmişdir. Qədim Türklərdə Göy Tanrı hər şeyə qadir hakimi-mütləq formasında qəbul olnmuşdur. Həmçinin kainatı idarə edən, insanların taleyini müəyyən edən əbədi və əzəli olan Göy Tanrıdır. Onun məbədləri olmamışdır. Hər hansı bir heykəl hazırlanaraq həmin heykələ də sitayiş olunmamışdır. Şanlı bir keçmişə malik olan Türk millətinin inancları və həyat tərzi ilə bağlı bir çox məlumatı biz məhz Orxon-Yenisey kitabələrindən əldə edirik. Məhz orada Göy Tanrı xüsusiyyətləri çox qabarıq şəkildə həkk olunmuş və bu günün insanları məhz o abidələrdən və bilavasitə kitabələrdən dolğun məlumatlar əldə edə bilmişdir. Bu kitabələrdəki yazılarda Göy Tanrının xüsusiyyətləri bu formada xarakterizə olunur: _ Göydədir, əzəli və əbədidir, tayı və oxşarı yoxdur, həyat bəxş edəndir, yaradandır, öldürəndir, öz iradəisi ilə hökm verir, köməklik edir, cəzalandırır, bəndəsinin duasını qəbul edir, əsirgəyən və bağışlayandır, hər şeyi ən yaxşı o bilir, insanlara bilik verir və yol göstərir. _Tanrının bu xüsusiyyətləri Qurani-Kərimdəki Ayət-əl-Kürsidəki fikirlərlə demək olar ki, təmamilə üst-üstə düşür. Türklər çox qədim zamanlardan bəri Göy Tanrı dini nə və tək Tanrı, bir Tengri inancına bağlı olmuşdur. Çox vaxt qaynaqlarda 50 ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10

51 Tanrıçılıq olaraq bəhs olunan da bu din Türk toplumlarında nüfuzun qorunmasında, nizam-intizamın yaranmasında mühüm rol oynamışdır. Qədim Türklərdə naturalist inanclara (təbiətçiliyə) rast gəmək mümkündür. Bu inanclar kitabələrdə yer-sub formasında öz əksini tapmış və bunlar iduk (müqəddəs) sayılmışdır. Qədim Türk dinindəki, naturalist inancların Türklərin həyatındakı bağlantılarını tam təsbit etmək mümkün olmasa da Yer-Su anlayışında bu özünü qismən də olsa biruzə verməkdədir. Buradan aydın olur ki, dağ, meşə, çay, bulaq və buna oxşar ünsürlərlə bağlı Yer-Su inancları qədim Türklərdə inkişaf etmişdir. Xüsusən də imperiyalar dövründə Vətən kultuna çevrilmişdir. Vətən sevgisi, torpaqlarına bağlılıq, ölkəsini sevmək Türklərin ən bariz xüsusiyyətlərindən biri olmuşdur. Xaqanların mərkəzi İduk ötükən və Tanrı suyunun mənbəyi Tamağ uduk baş buna nümunə ola bilər. Dünyada Vətən sevgisinin və Vətənə bağlılığın ən yüksək səviyyədə olduğu millətin Türklər olduğu deyilərsə heç də yanılmarıq. İslamdan əvvəl də İslamı qəbul etdikdən sonra da bu özəllik Türkləri digər millətlərdən ayırmışdır. Türk din tarixində Yer-Sunun ən mühüm təmsilçisi dağlar sayılır. Dağlar müqəddəs adlarla adlandırılaraq (Xan Tanrı, Buztağata, İduk, Ata, Kuttağ və b) Göy Tanrıya yaxın müqəddəs məkanlar sayılmışdır. Türklərin bu tək Tanrı anlayışının çinlilərə də təsiri olmuşdur. Çinlilərin tək Tanrını ifadə etmək üçün istifadə etdikləri Tien sözünü Türklərdən götürdükləri qeyd olunur. Çinlilərin Tien-şan dedikləri Tanrı dağı Hsioung-nuların ən mühüm müqəddəs məkanlarından biri olmuşdur. Lap qədim zamanlarda Vu-huanların Qızıldağ dedikləri yer də müqəddəs sayılmaqdadır. Tabğaçlarda hər il xaqan at belində sübhə yaxın dönə-dönə müqəddəs dağa dırmanır və orada Göy Tanrıya qurban verərdi. Qədim Türk dinində təbiət güclərinə inam çərçivəsində Dağ kultu ilə yanaşı meşə və ağac kultuna da bağlılıq vardı. Həmçinin Türklərdə oda da xüsusi diqqət göstərilirdi. Türklər odda müqəddəs və təmizləyici bir gücün olduğuna inanırdılar. Oddakı bu müqəddəs və təmizləyici gücü altaylar və yakutlar od izi adlandırmışdır. Od kultunun bariz nümunəsini Türklər arasında geniş yayılmış xəstəliklərə, evlərə, tüstü verməkdə görmək mümkündür. Digər tərəfdən Türklərdəki od kultunun ailə ocağı kultu ilə yaxından bağlı olduğu üzə çıxır. Ailə ocağı kultu isə böyük ehtimalla atalar kultu ilə əlaqəlidir. Qədim Türklərdəki Yer-Su anlayışı içərisindəki ağac, od, su ilə yanaşı taorpağın da eyni kateqoriyaya daxil olunduğunu görürük. Həmçinin bəzi daş və qayalar da qədim Türk dini inancında müqəddəs sayılmaqdadır. Orxon Yenisey abidələrində Mavi göy ilə yağız yer kainatın iki əsas sahəsi hesab olunaraq bir-birini tamamlamaqdadır. Qurani-Kərimdə göylər və yer adlarının yanaşı çəkilməəsi də bu baxımdan çox önəmlidir. Digər tərəfdən Göy Tanrı inancı ilə müəyyən mənada göy müqəddəs sayılmış, bununla yanaşı iduk, yer-sub anlyaışı ilə Türklər yeri də müqəddəs saydıqlarını göstərir. Iduk sayılan yerlər mühafizə olunaraq orada nə ağaclar kəsilmiş, nə də ov ovlanmışdır. Qədim Türk inancları ilə İslam arasındakı yaxınlıq nəticə etibarı ilə İsalmı tanıdıqdan sonra Türklərin kütləvi halda İslam dinini qəbul etməsi ilə nəticələnmişdir. Türklər müəyyən vaxtlarda manilik, yəhudilik, xristianlıq, buddizm və başqa dinləri qəbul etmiş olsa da bu, İslamdan başqa heç vaxt kitləvi bir halda olmamışdır. Əcdadlar kultu da qədim Türk inanclarında mühüm yer tutur. Qədim Türklərdə əcdadlara təzim etmə və onlar üçün qurbanlar vermək mühüm yer tutur. Diqqəti cəlb edən digər bir xüsus da Türklərdə eyni mənada işlədilən aba və apa anlayışlarıdır. Eyni zamanda bu ifadələr həm də ata və baba mənalarındadır. XI əsrdə qıpçaq və altay Türkləri ona aba yakutlar isə əsə, əbə, əbugə demişdir ki, bular hamısı ata mənasındadır. Qədim Türk kitabələrində qiyamət anlayışı ilə bağlı yazılar çox deyildir. Görünür bu anlayışın formalaşmasında buddizm, xristianlq və İslam kimi dinlərin də qismən təsiri olmuşdur. Altaylar qiyamət gününə Kalkançı çak digər Türk xalqları isə Uluğ kün adını vermişdir. İbadətlərə gəlincə həm Çin mənbələri həm də göytürklər qədim Türklərdə fu-yun-se adındakı ibadətxanaların mövcudluğunu xəbər verir. Tüklərdəki çadırın həm də ibadət məkanı olduğunu qeyd etmək olar. Budan əlavə hunlar hər il mövsüm dəyşikliyi ilə əlaqədar bayram keçirirdilər. Türklərdə ən qədim ibadətlərdən biri də heyvanlardan qan axıdılaraq verilən qurbanlardır. Qurban üçün istifadə edilən kergek, kereh, kudayı Allahlıq, itik iyik, yağış və tapığ kimi sözlər qan axıdılaraq edilən qurban ibadətlərinin əhəmiyyətini və geniş yayıldığını göstərir. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi bəzən yalnış olaraq Türklərin milli dinini şamanizm adlandırırlar. Qədim Türk dinində dini ayinləri icra edən qamlar mühüm yer tuturlar. Ənənəvi Türk dinində əhəmiyyətli bir şəxs və figur olan qamlar vardır. Türklərdə ayin və mərasimlərə başçılıq edib, ruhlarla əlaqəsi olduğuna inanılan adamlara qam (monqollarda baksı) deyilir. Qam, şaman sözü ilə eyni mənanı ifadə edir. Türklər tərəfindən qam adı verilən bu nüfuzlu şəxslər bəzən də şaman adlandırılır. Şaman sözünün kökü barəsində müxtəlif fikirlər vardır. Bəzi tədqiqatçılar bu sözün tunqus dilindəki saman dan meydana gəldiyini irəli sürdükləri halda, bəziləri də ruhlarla dəstəklənmiş adam mənasını verən sanskrit dilindəki sramana dan (pali dilindəki samana) və ya da özündən çıxmış adam mənasındakı sibir mənşəli bir sözdən ortaya çıxdığını qeyd edirlər. İbtidai həyat tərzi sürən qəbilələrdə dini ayin və mərasimlərlə məşğul olan rahiblər və sehrbaz həkimlər vardır. Bundan əlavə özündən çıxaraq ruhlar aləmi ilə əlaqə yaratma səlahiyyətində olan adamlar da vardır. Bunlar şaman adlanır. Şaman həm dini, həm sehri, həm də mistik bir nüfuzu təmsil etməkdədir. Şaman sözünə istinad edilərək Türklərin keçmişdəki dini şamanizm kimi qeyd olunmuş olsa da bu səhvdir. Çünki şaman yalnız dinin bir nümayəndəsidir. Digər tərəfdən isə heç bir dində din xadiminə əsaslanaraq hər hansı bir dinə ad verlməmişdir. İbtidai həyat tərzi keçirən qəbilələrdə formalaşan fikrə görə şaman manaya (sehirli bir gücə) malikdir, ruhları idarə edə bilir. Şamanın sehrli olduğu qəbul edilən bir təbili vardır. Təbilin üstündə göyün və yerin şəkli olur. Mövcud inanca görə şaman bəzi ovsunlarla ruhları bu təbilin içinə girməyə məcbur edir. Bu vaxtı vəcdə gəlmək (coşmaq) üçün bəzi rəqslər edilir. Onun özündən çıxdıqdan sonra cənnətləri və cəhənnəmləri gəzdiyi qəbul olunur. O anda ulu ruhlardan bəzi biliklər əldə edilir. Asiyalılar arasında şamanın yüksək etibarını təmin edən, bu qeyri-adi biliklərdir. Bu mövqeyi əldə etmək üçün şaman, müəyyən qədər bədən tərbiyəsi ilə məşğul olur, yeməyi və ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10 51

52 içməyi də minmuma düşürür. Şaman sözündən şamanizm ortaya çıxmışdır. Buradan da aydın olur ki, yalnış olaraq Türklərin keçmişdəki dini inanclarına şamanizm deyilib. Əslində Türklərin şamanizm adında bir dinləri olmayıb. Türklərdə şaman sözü də yoxdur (Qam vardır). Qam məsləyi nəsildən nəsilə keçir, öyrənməklə əldə olunmur. Heç kim qam olmaq istəməz. Qam olmağa namizəd olan bir şəxs, yaşlı, təcrübəli bir qamın yanında yetişdirilir. Qamların böyük əksəriyyəti kişilərdən, çox nadir hallarda da qadınlardan olur. Kamların ayin üçün cübbəsi, nağarası və papağı olur. Şamanizmə gəldikdə şamanizm nə özünəməxsusluğu olan bir dindir, nə də ki, bir sehr formasıdır. Hər iki sahə ilə bağlı olan müxtəlif dini və dünyəvi görüşləri əhatə edən bir inac və metoddur. Bir metod olaraq şamanizm dəyişkən və fərqli formalarda Şimali və Orta Asiyada, eskimosların yaşadığı yerlərdə, Mərkəzi Afrika və Şimali Amerikadakı ibtidai qəbilələrdə qarşımıza çıxır. Bəzi tədqiqtçılar Sibirdəki şamanizmi psixopatoloji əlamətlər olaraq şərh edirlər. Hər bir dində olduğu kimi qədim Türk dini Tanrıçılıqda çox mühüm əxlaq normaları mövcuddur. Əxlaq baxımından yüksək xüsusiyyətlərə malik olan Türklər xoş niyyətin, humanizmin və sədaqətin təmsilçiləri olmuşdur. Daxildə, sözdə və əməldə düz olmaq Türklərin əsas xarakterk xüsusiyyətlərindəndir. Cinayət, zina, yalandan and içmə, aldatma, ikiüzlü olma, oğurluq etmə, adam öldürmə, ara qarışdırıb xəbərçilik etmə, eqoist olma onlarda olmayan və pis hesab edilən davranışlardandır. Döyüşdən qaçmaq da ən pis bir hərəkət sayılır və cəzası çox ağırdır. Nəticə olaraq qeyd etmək lazımdır ki, ənənəvi Türk dininə mənsub az sayda da olsa Türk xlaqları vardır. Dünyada yaşayan Türk xalqlarının sayı hal-hazırda 250 milyondan çoxdur. Bunların içində ənənəvi Türk dini inanışlarını davam etdirən Altay-Sibir Türklərinin (yakutlar, tuvalar, xakaslar, şorlar, altaylar) sayı təxminən mindir. Qaqauzların sayı isə min təşkil edir, dinləri xristianlıqdır, lakin bu mövcud xristianlıqdan müəyyən qədər fərqlənir. Xristianlardan fərqli inanc və ibadətlərə malikdir. Onlar qədim Türk dini ayinlərini yaşatmaqda və mədəni irsi xristianlqan üstün tutmaqdadırlar. Bunlardan başqa XVI əsrdə rusların hakimiyyəti altına düşmüş rus provoslav missionerlərinin vasitəsilə xristianlaşdırılmış çuvaşlar da vardır. Sayları bir milyondan çox olan çuvaşlar da, qaqauzlar kimi, Türk mədəniyyətinə aid bəzi xüsusiyyətlərlə İslama aid bəzi terminləri saxlayıblar. Onlarda xristianlıq səthi qalmış ənənəvi Türk dini inanışları öz canlılığını qoruyub saxlamışdır. Xəzər Türklərindən 4-5 minə qədəri yəhudiliyin kəraim məzhəbinə mənsubdur. Bunlar yalnız Tövratı qəbul edir, Talmudu qəbul etmir, özlərini yəhudilərdən başqa sayır və Türk olduqlarını vurğulayırlar. Türklərdən buddizmə bağlı olan çox az sayda bir kütlə vardır. Qalanların böyük əksəriyyəti müsəlmandır. İslamdan başqa dinləri din olaraq qəbul edən Türk xalqları cəmi 2% təşkil edir. İslamı din olaraq qəbul edənlər isə 98%-dir. Türklərin həyatında bu anlayış mühüm yür tutur: Türk İslamsız, İslam Türksüz olmaz. Beləliklə də, İslama çox yaxın olan ənənəvi Türk dini İslamla qaynayıb-qarışmışdır. Etrusk Türk bağı Müəllifi Firudin Ağasıoğlu (Cəlilov) olan, 2011-ci ildə Qismət mətbəəsində çap edilən Etrusk - Türk bağı kitabı 180 səhifədən ibarətdir. Dünya tarixində şumerlər və basklar kimi qohumu olmayan, bəlkə tapılmayan yalqız xalqlardan biri də etrusklardır. Miladdan öncə I minil boyu yaşamış bu xalqın xeyli yazı örnəkləri qalsa da, dili hələ 2000 il öncə ölü dillər sırasına girmişdir. Son 200 ildəsə minlərlə alim, uzman və həvəskar araşdırıcılar etruskların soykökünü tapmaq üçün etrusk dilini açmaq yolunu axtarır. Bu kitabda etruskların mənşəyi, tarixi, etnoqrafiyası, mifologiyası və dili haqqında məlumat verilir, etrusk-türk əlaqələrindən geniş, həm də ilk dəfə sistemli şəkildə bəhs olunur. Elmi-populyar üslubda olan bu kitab müəllifin son 30 ildə Türkologiya elminə gətirdiyi Türk etnosunun Ön Asiyada yaranması baxışı üzərində qurulmuş yeni Urmu nəzəriyyəsi əsasında yazılmışdır. Təkcə etruskların deyil, Türklərin də mənşəyinə aydınlıq gətirən etrusk-türk əlaqələrinə aid yeni bəlgələr oxucular üçün maraqlı olacaqdır. 52 ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10

53 Azərbaycanda milli məsələ: Həqiqətlər və müəmmalar Baxış Ələsgərov dosent Yaqub Səmədov tarix üzrə fəlsəfə doktoru Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunun Ağcabədi filialı 50-ci illərin ortalarında respublika rəhbərliyinin diqqət mərkəzində duran əsas məsələlərdən biri də "Azərbaycan tarixi"nin akademik nəşrinin başa çatdırılması və Azərbaycan Kommunist Partiyası tarixinin hazırlanması idi. "Azərbaycan tarixi" dərsliyinin hazırlanması ilə bağlı hələ 1949-cu ildə Azərbaycan KP-nin XVII qurultayında qərar qəbul edilmişdi. Bu qərara uyğun olaraq Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasmın Tarix İnstitutunun gərgin əməyi nəticəsində 1954-cü ilin sentyabr ayında iki cildlik "Azərbaycan tarixi"nin maketi buraxıldı. Kitabın maketi həmin dövrdə SSRİ-nin bütün elmi idarələrinə, tanınmış alimlərinə, partiya və sovet orqanlarına göndərildi. Lakin maketin 1954-cü ilin oktyabrına Moskvada təyin edilmiş müzakirəsi naməlum səbəblərdən təxirə salındı. Azərbaycan KP MK rəhbərliyinin müdaxiləsindən sonra 1955-ci ilin fevralında "Azərbaycan tarixi" haqqında məsələ üzrə Sov.İKP MKda geniş müzakirə keçirildi. Bütövlükdə kitab haqqında ciddi prinsipial etirazlar olmasa da Sov.İKP MK rəhbərliyi kitabdan Cənubi Azərbaycanla bağlı bölmələrin çıxarılmasının zəruriliyini bildirdi. Müşavirədə maketə baxılmaq üçün SSRİ Elmlər Akademiyasına göstəriş verildi. Akademiyanın müvafiq institutlarından və ölkənin digər elmi müəssisələrindən 1955-ci ilin yayında "Azərbaycan tarixi" kitabının maketinə 80-ə yaxın rəy gəlmişdi. Lakin 1956-cı ilin fevralında keçirilən XX qurultaydan sonra ideoloji sahədə vəziyyət xeyli dərəcədə dəyişildi. Repressiya olunanlara bəraət verilməsi XX əsrin əvvəllərindəki problemlərə və xüsusən də Sovet dövrünün bir sıra köklü məsələlərinə yenidən baxmağı tələb edirdi. Yaranmış vəziyyətlə əlaqədar 1956-cı ilin oktyabr ayının 18-də Azərbaycan KP MK bürosu məsələni müzakirəyə çıxarıb, "Azərbaycan tarixi" dərsliyinin hazırlanmasını sürətləndirmək məqsədilə kitabın müəllif və redaktorlarını bütün əlavə işlərdən azad etdi. Büroda "Azərbaycan tarixi"nin birinci cildinin əlyazmasının 1956-cı il 15 dekabrda, ikinci cildin əlyazmasının isə 1957-ci il 1 iyulda təhvil verilməsi üçün vaxt müəyyən olundu. Az sonra Tarix İnstitutunun direktoru Ə. Quliyevin təqdimatı əsasında XX qurultaydan sonra baş verən dəyişikliklərə uyğun olaraq "Azərbaycan tarixi"nin iki cilddə deyil, üç cilddə buraxılması haqqında razılığa gəlindi. Uzun müzakirələrdən sonra 1957-ci ilin fevralına qədər birinci cildin əlyazması Azərbaycan KP MK-nə təqdim edildi və həmin ilin sentyabrında akademiya nəşriyyatı əlyazma üzərində işə başladı. Lakin müəyyən səbəblər üzündən əlyazmanın yığılması yubadıldı, yalnız 1958-ci ilin yanvar ayının 3-də "Azərbaycan tarixi"nin birinci cildi yığıldı və həmin ildə kitab nəşr edildi. Bu yubanmanı İnstitutun direktoru Ə. Quliyev Cənubi Azərbaycan ərazisində daha erkən dövrdə yaşayan lulubilər və kutilər haqqında materialların kitabın mətninə daxil edilməsi, Azərbaycan xalqının formalaşması və Azərbaycan dilinin mənşəyi haqqında köklü məsələlərə aydınlıq gətirilməsi, üç cildliyə keçilməsi ilə bağlı kitabın elmi dövrləşməsi ilə izah edirdi. İşi sürətləndirmək məqsədilə İ. Mustafayev Azərbaycan KP MK-nın elm və məktəblər şöbəsinin müdiri N. Hacıyevə, habelə təbliğat və təşviqat şöbəsinin müdiri Ş. Qurbanova tapşırıq verdi ki, Azərbaycan tarixi və ayrıca olaraq Azərbaycan partiya təşkilatının tarixi ilə bağlı məsələləri Mərkəzi Komitənin büro iclasına hazırlasınlar. Bununla əlaqədar olaraq 21 dekabr 1957-ci ildə Tarix İnstitutunun direktoru Ə. Quliyev, 3 yanvar 1958-ci ildə Akademiyanın vitse-prezidenti Z. Xəlilov geniş arayışlar hazırlamışdılar. Görülən işlər barədə məlumat verdikdən sonra Ə. Quliyev qeyd edirdi ki, əvvəllər Azərbaycan tarixinin çox mühüm dövrləri haqqında monoqrafik əsərlər olmadığından Azərbaycan xalqının tarixi ilə bağlı əsaslandırılmış ümumiləşmələr aparılması işində çətinliklər var idi. İndi O. İsmizadənin Yaloylu təpə arxeoloji mədəniyyəti, İ. Dyakonovun qədim Midiya tarixi, Ə. Əlizadənin Azərbaycanın orta əsrlər tarixi üzrə monoqrafiyalarının nəşr edilməsi bu çətinliyi əsasən aradan qaldırıb. Eyni zamanda, o yazırdı ki, XX qurultaydan sonra müəllif kollektivi XIX-XX əsrlərin tarixi ilə bağlı ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10 53

54 bir sıra məsələləri yenidən işləməli olduğundan Azərbaycanda və respublikadan kənar arxivlərdə yeni araşdırmalar aparmalı, tarixi və memuar ədəbiyyatına yenidən baxmalı olub. Ə. Quliyev yazırdı: "Məlum olduğu kimi, "Azər - baycan tarixi"nin nəşr olunmuş maketində məlum səbəblərə görə Azərbaycan Kommunist Partiyasının görkəmli xadimləri N. Nərimanovun, S. M. Əfən - diyevin, H. Sultanovun, D. Bünyadzadənin, Q. Musa - bəyovun, Ə. Qarayevin, R. Axundovun və başqalarının inqilabi, partiya və dövlət fəaliyyətləri düzgün işıqlandırılmamış və ya tamamilə göstəril məmişdi. Ona görə ikinci və üçüncü cildlərin materiallarının hazırlanması prosesində bu xadimlərin həyat yolunun işıqlandırılmasına xüsusi diqqət yetiriləcəkdir". Bu arayışdan bir neçə gün sonra professor Ə. Quliyev Tarix İnstitutunun direktoru vəzifəsindən azad edildi və bu vəzifəyə akademik İ. Hüseynov təyin edildi. N. Hacıyev isə hazırladığı iki səhifəlik arayışda "Azərbaycan tarixi"nin yubanmasının bir səbəbini də redaksiya kollektivi üzvləri arasında uzun müddət davam edən mənasız mübahisələrlə izah edirdi. Toplanmış materiallar və hazırlanmış arayışlar əsasında 7 yanvar 1958-ci ildə Azərbaycan KP MK bürosu "Azərbaycan tarixi" üç cildliyinin nəşri ilə bağlı məsələni müzakirə edib Elmlər Akademiyasına tapşırdı ki, 1958-ci ildə birinci və ikinci cildlərin, 1959-cu ilin birinci rübündə isə üçüncü cildin nəşrini təmin etsin. Büronun qərarı ilə Mədəniyyət Nazirliyinə göstəriş verildi ki, "Azərbaycan tarixi"nin bütün cildlərinin vaxtında nəşrini başa çatdırılsın. Büronun qərarının üçüncü bəndində isə göstərilirdi: "Azərbaycan SSR-in orta məktəblərində Azərbaycan tarixinin tədrisinin zəruriliyini nəzərə alaraq Azərbaycan SSR Maarif Nazirliyinə və respublika Elmlər Akademiyasına tapşırılsın ki, Tarix İnstitutunun materialları əsasında orta məktəblər üçün Azərbaycan SSR tarixinin hazırlanması təklifini Azərbaycan KP MK-nın elm və məktəblər şöbəsinə çıxarsınlar". Bu bəndin davamı olaraq Azərbaycan KP MK bürosu 1 iyul 1958-ci ildə "Azərbaycan SSR-in ali və orta məktəblərində Azərbaycan tarixinin tədrisi haqqında" yeddi bənddən ibarət ayrıca qərar qəbul etdi. Qərarda Maarif Nazirliyinə tapşırılırdı ki, 1958/1959-cu tədris ilinin ikinci yarısından etibarən Azərbaycan tarixi 51 saat həcmində müstəqil fənn kimi respublika məktəblərinin IX- X siniflərində tədris edilsin. Onun ikinci bəndində Ə. Sumbatzadə, İ. Hüseynov və Z. İbrahimovdan ibarət müəllif kollektivinə tapşırılırdı ki, 15 noyabr 1958-ci ilə qədər illüstrasiya və xəritələrlə birlikdə orta məktəblər üçün çap vərəqi həcmində Azərbaycan tarixi üzrə dərs vəsaiti hazırlasınlar. Mədəniyyət və maarif nazirlərinə göstəriş verilirdi ki, 20 dekabr 1958-ci ilə kimi Azərbaycan və rus dilində olan məktəblər üçün dərs vəsaitinin nəşrini başa çatdırsınlar. Tarix İnstitutunun direktoru İ. Hüseynova, maarif naziri M. Məmmədova, ADU-nun rektoru Ş. Mehdiyevə həvalə olunurdu ki, 1958-ci ilin 15 sentyabrına qədər ali və orta məktəblər üçün Azərbaycan tarixinin proqramını tərtib etsinlər və 1960-cı ilə qədər Azərbaycan tarixi üzrə tədris xəritələrini hazırlayıb çap etdirsinlər. Başqa bir bənddə Azərbaycan KP MK-nın nəşriyyatına göstəriş verilirdi ki, Azərbaycan tarixi üzrə orta məktəb proqramlarının Azərbaycan və rus dillərində nəşrini 1958-ci ilin 1 noyabrına qədər başa çatdırsın. Azərbaycan rəhbərliyinin müdaxiləsi sayəsində SSRİ Ali Təhsil Nazirliyinin əmri ilə ADU-da Azərbaycan tarixi kafedrası artıq bərpa edildiyindən, qərarda APİ-də müvafiq kafedranın bərpası və respublikanın ali pedaqoji məktəblərində Azərbaycan tarixinin tədris edilməsi məsələsi qoyulurdu. Üç cildlik Azərbaycan tarixinin 1958-ci ildə birinci cildinin nəşr olunması, digər cildlərinin də əsasən hazır olması MK bürosunun qərarında nəzərdə tutulan işləri xeyli dərəcədə asanlaşdırırdı. Ümumilikdə 50-ci illərin sonlarında "Azərbaycan tarixi"nin akademik nəşrinin hazırlanması respublika tarix elminin böyük nailiyyəti idi. "Azərbaycan tarixi" ilə yanaşı 1958-ci ildə Sov.İKP MK yanında Marksizm-Leninizm İnstitutunun Azərbaycan filialı tərəfındən "Azərbaycan Kommunist Partiyasının tarixi" kitabının birinci cildi Azərbaycan və rus dillərində nəşr edildi. Kitab Moskvada böyük etirazla qarşılandı və mübahisələr Sov.İKP MK-ya, onun birinci katibi N. Xruşşova qədər gedib çıxdı. Məhz bu kitaba münasibətdə N. Xruşşov demişdi: Tənqidə tutmaq lazımdır. Bizim Moskvadakı tənqidçilərimiz hara baxırlar?... Kommunist də (Sov.İKP MK-nın jurnalı nəzərdə tutulur) məqalə çap edin və orada şil-küt eləyin". N. Xruşşovun bu kitaba münasibətdə belə hövsələdən çıxması nə ilə bağlı idi? Birincisi, Sovet hakimiyyəti qurulandan bəri birinci dəfə idi ki, Azərbaycanda sosialist və bolşevik hərəkatının tarixi belə fundamental formada azərbaycanlıların özləri tərəfindən yazılırdı. Kitabın redaktorları Marksizm-Leninizm İnstitutunun Azərbaycan filialının direktoru M. S. İsgəndərov, C. Quliyev, M. Qazıyev, H. Şahgəldiyev və V. Səmədov idilər. İkincisi, kitabda məşhur Stalin təliminin, ÜİK(b)P-nin X qurultayının qətnaməsinin əksinə olaraq, Azərbaycanda kapitalizmin inkişafı məsələsi bütövlükdə qoyulmuşdu. Stalin X qurultayda bu məsələni təhlil edərkən belə bir səhv nəticəyə gəlmişdi ki, sənaye Bakısını Azərbaycanın kənd rayonları ilə qarışdırmaq yanlışlıqdır. Bakı Azərbaycan deyil. O demişdi: "Azərbaycanın özünə gəldikdə isə, o, feodal-patriarxal münasibətlərdə ən geridə qalmış ölkədir. Ona görə bütövlükdə Azərbaycana mən ucqarların o qrupu kimi baxıram ki, həmin qrup kapitalizmi keçməyib". Üçüncüsü, Azərbaycanda kapitalizmin olub-olmamasına münasibət əslində millətin olub-olmamasına münasibət idi və Azərbaycan tarixçiləri Bakını Azərbaycanın içinə "qaytarmaqla", Azərbaycanın əyalətlərində kapitalizmin olmasını əsaslandırmaqla millətin olması məsələsini ortaya qoymuşdular. Dördüncüsü, XX -əsrin əvvəllərində Azərbaycanda gedən siyasi proseslərin ağırlıq mərkəzi "Hümmət" təşkilatının üzərinə keçirilmişdi və 50-ci illərin ortalarında bəraət almış N. Nərimanov siyasi hadisələrin mərkəzində dayanırdı. Beşincisi isə, həmin dövrdə bütün respublikaların kompartiyalarının 54 ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10

55 tarixi yalnız oçerklər formasında buraxıldığı halda, Azərbaycanda bu, "Azərbaycan Kommunist Partiyasının tarixi" adı ilə nəşr olunmuşdu. Moskvanı narahat edən ciddi məqamlardan biri də o idi ki, kitab nəşr olunmazdan əvvəl Sov.İKP MK yanında Marksizm-Leninizm İnstitutuna rəyə göndərilməmişdi. Eyni zamanda, qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan KP-nin 1958-ci ildə keçirilən XXII qurultayında kitaba yüksək qiymət verilmişdi. Ona görə də Sov.İKP MK-nın məsul işçilərinin fikrincə, məsələlərin belə qoyuluşu tarixçilərdən daha çox, İ. Mustafayevin günahı idi. Onlar belə hesab edirdilər ki, hələ 1956-cı ildə Azərbaycan KP-nin XXI qurultayındakı məruzəsində İ. Mustafayev Azərbaycanın keçmiş tarixini həddən artıq vəsf etdiyindən bu prosesə rəvac vermiş və bu da tarixi ədəbiyyata nüfuz etməyə başlamışdı. Hətta Sov.İKP MK Rəyasət Heyətinin (Siyasi Bürosunun) üzvü Nurəddin Mühiddinov bu məsələni belə izah edirdi ki, İ. Mustafayev qeyd edilən məruzəsində Bakı komissarlarını sadalayan zaman guya təsadüfən Nəriman Nərimanov və ya Məşədi Əzizbəyovu birinci yerə çıxarmış, Stepan Şaumyanı isə ikinci plana keçirmişdi: "Yoldaş Mustafayevin belə yanaşması bir sıra yetkin olmayan adamlara xalqın tarixini düşünülmüş formada təhrif etməyə qida vermişdi. İ. Mustafayev və onun xeyir-duası ilə bir sıra Azərbaycan tarixçiləri bunu niyə edirlər? Axı məlumdur ki, keçmiş nə qədər çox bəzədilsə, tarix nə qədər çox təhrif edilsə, xalq ona daha az inanacaq, tarix özü isə elm olmaqdan çıxacaq". Sov.İKP MK-nın şöbə müdiri V. Snastin daha açıq danışaraq bildirirdi ki, İ. Mustafayevin məlum çıxışından sonra bir neçə Bakı komissarı təbliğati məqalələrdə arxa plana keçirildi, portretlərin yeri dəyişməyə başladı: "MK-ya daxil olan çoxlu sayda məktublarda adamlar məsələlərin niyə belə işıqlandırıldığını soruşurlar". Kitabı müzakirə etmək, əslində isə Azərbaycan tarixçilərinə yerlərini göstərmək məqsədilə Sov.İKP MKnın tövsiyəsinə uyğun olaraq noyabr 1958-ci ildə Bakıda dörd günlük müşavirə keçirildi. Sov.İKP MK yanında Marksizm-Leninizm İnstitutunun direktor müavini, professor N. Şataqin başda olmaqla Mos - kvadan, Gürcüstandan, Ermənistandan, Dağıs tandan, Qazaxstandan, Türkmənistan və Tacikistandan Mark - sizm-leninizm İnstitutlarının filiallarının rəhbərlikləri və tanınmış mütəxəssisləri müşavirəyə dəvət edilmişdi. Respublika ali məktəblərinin Sov.İKP tarix kafedralarının əməkdaşları, Azərbaycanın bir sıra tanınmış alimləri də müşavirənin iştirakçıları idilər. Tədbiri giriş sözü ilə Azərbaycan KP MK katibi A. Bayramov açdı. Respublika partiya təşkilatının təbliğat və təşviqat şöbəsinin müdiri Ş. Qurbanov sona qədər müşavirədə iştirak etdi. İlk olaraq kitabın əsas müəlliflərindən və redaktorlarından biri olan Marksizm- Leninizm İnstitutunun Azərbaycan filialının direktoru M. İsgəndərov (Yazıda ikinci M. İsgəndərovdan söhbət gedir. Birincisi Azərbaycan KP MK katibi Məmməd Abdul oğlu İsgəndərov, ikincisi isə Marksizim-leninizim inistitutunun Azərbaycan filialının direktoru Məmməd Salman oğlu İsgəndərov idi) geniş məruzə ilə çıxış etdi. Kitabın əsas ideyaları bir daha onun tərəfındən müdafiə edildi. Əsas iddiaçılar adından P. N. Valuyev çıxış etdi. Lakin bu çıxış o qədər geniş idi ki, onu alternativ məruzə də adlandırmaq olar. İlk növbədə P. Valuyev ondan başladı ki, bir sıra köklü məsələlərə münasibətdə müəlliflər və redaktorlar köhnə səhvləri təkrar edirlər, bu da bir sıra səhv nəticələrə və mülahizələrə gətirib çıxarıb. Bu fikir əslində müzakirə edilən kitabı Bağırov-Beriya dövrü ilə əlaqələndirməyə yönəlmişdi. Digər tərəfdən, o, qeyd edirdi ki, Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsi qiymətləndirilərkən kitabda ciddi səhvlərə yol verilib. Onun fikrincə, kitabla tanış olan oxucu belə nəticə çıxara bilər ki, Azərbaycanda sosial-iqtisadi inkişafın səviyyəsi yüksək kapitalist inkişafı, sənaye kapitalizmi keçən ölkələrin inkişaf səviyyəsidir. P. Valuyev deyirdi: "Məsələ bundadır ki, bütün Azərbaycanın eyni vaxtda sənaye kapitalizmi inkişafını keçdiyini iddia edən müəlliflər həmin fikri əsaslandırmaq üçün buna müvafiq iqtisadi materialları ortaya qoya bilmirlər. Müəlliflərin bunu verməməsi təsadüfi deyil, çünki, sadəcə olaraq, belə materiallar yoxdur. Sonralar Azərbaycan tarixçiləri, ilk növbədə isə professor T. Vəliyev öz ciddi araşdırmasında əsaslan dırıl - mış formada təsdiq etdi ki, belə material var. Moskva və onun diktəsi ilə danışanlar (Sənədlərin araşdırılması göstərir ki, Valuyev xüsusi şəkildə hazırlaşdırılıb) niyə bu məsələnin üzərində belə möhkəm dayanmışdılar? Sov.İKP MK-nın şöbə müdiri V. Snastin deyirdi: "Biz açıq şəkildə göstərməliyik ki, hardan hansı yüksəkliyə, hansı nailiyyətlərə gəlib çıxmışıq. Məgər bu bizim üçün xoş deyil? Bu, tarixi həqiqətə uyğundur. Bakının sosialiqtisadi şəraitini bütün Azərbaycana yaymaq bizim nəyimizə gərəkdir? Keçmişin vəsf edilməsinə cəhd tarixçilərin əsərlərində geniş yayılıb. Orta məktəblər üçün hazırlanan Azərbaycan tarixindən belə təəssürat yaranır ki, Azərbaycan tarixi bu axının ruhunda inkişaf edib. Tarixi belə quraşdırmaq olmaz, bu bizim ideoloji işimizə məlum ziyanlar gətirir". Sov.İKP MK-nın bölmə müdiri Kuzin isə qeyd edirdi ki, akademik Ə. Sumbatzadənin, akademik İ. Hüseynovun, professor Z. İbrahimovun orta məktəblər üçün yazdığı kitabla yaxından tanış olduqda görünür ki, qədim dövr elə təsvir olunub, sanki bu, Azərbaycan xalqının mübarizəsindən daha çox padşahların, sərkərdələrin, döyüş meydanlarının tarixidir. "Azərbaycan Kommunist Partiyasının tarixi" kitabının əsas tənqidçilərindən olan P. Valuyev Azərbaycanda kapitalizmin olmaması barədə İ. Stalinin X qurultaydakı yekun sözü üzərində geniş dayandı və "Bakının Azərbaycanın bətnindən çıxmadığı, onun Nobel və digər kapitalistlər tərəfindən tikildiyi" barədə Stalinin müddəasını "faktoloji materiallarla" əsaslandırmağa çalışdı. O, X qurultay tərəfindən dəqiqləşdirilən Azərbaycanın böyük bir hissəsinin kapitalizm inkişaf yolu keçmədiyi barədə Stalin müddəasını Azərbaycanın sosial-iqtisadi səviyyəsi haqqında düzgün dəyərləndirmə hesab edirdi və Azərbaycan tarixçilərini X qurultayın qərarlarını təf - tiş etməkdə günahlandırırdı. ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10 55

56 P. Valuyevin fikrincə, Bakı fəhlə sinfinin tərkibi haqqında müəlliflərin fikri obyektiv reallıqları əks etdirmədiyi kimi, "Hümmət" məsələsində də onların nöqteyi-nəzəri doğru deyildir. Onların sözündən belə çıxır ki, "Hümmət" təşkilati baxımdan Bakı partiya təşkilatından ayrı, müstəqil bir partiya olub. O deyirdi: Müəlliflər Hümmət i bizə öz yerli qrupları, öz rayon komitələri, öz mərkəzi olan, şəhərlərdə və qəzalarda rəhbərliyi bunlar vasitəsilə həyata keçirən bir təşkilat kimi təsvir edirlər. Məsələnin belə işıqlandırılması prinsipial olaraq doğru deyildir. Müəlliflərin səhvi ondadır ki, onlar bu məsələni işıqlandırarkən problemin nəzəri tərəflərini anlamamışlar, başa düşməmişlər ki, "Hümmət" öz mövcudluğunun ilk illərində Bakı komitəsinin şöbəsi hüququnda, müsəlman proletariatı içərisində iş aparmaq üzrə şöbə olub, ayrı-ayrı hallarda isə digər partiyalarla münasibətlərdə o, taktiki mülahizələrlə formal olaraq müstəqil təşkilat kimi çıxış edib". Ən nəhayət, Valuyev kitabda N. Nərimanovun Azərbaycan Kommunist Partiyasını ancaq azərbaycanlı kommunistlərin bazasında qurmaq, "Hümmət i müstəqil Azərbaycan Kommunist Partiyası kimi tanıtmaq cəhdlərinin qoyuluşunu "siyasi cəhətdən düzgün olmayan millətçilik" kimi qiymətləndirirdi. P. Valuyevdən sonra söz ADU-nun gənc müəllimi, Moskvada mətbuat tarixi üzrə namizədlik dissertasiyası müdafiə edib Bakıya yeni qayıtmış Şirməmməd Hüseynova verildi. O dedi: "Partiya Tarixi İnstitutu tərəfindən yaradılmış Azərbaycan Kommunist Partiyasının tarixinə, onu yaradan kollektivə Valuyevin indiki çıxışından sonra mənim hörmətim, məhəbbətim daha da artdı. Ona görə ki, uzun zaman Azərbaycan Kommunist Partiyasının tarixini yazmaq elə əllərə, elə adamlara tapşırılırdı ki, onlar Azərbaycana bələd deyildilər... Onlar Azərbaycan dilində olan ədəbiyyatı, materialları yaxşı oxumağı bacarmadıqları üçün Azərbaycanın spesifik xüsusiyyəti ilə əlaqədar olan bir sıra məsələləri həll edə bilmirdilər... Kitabın ən yaxşı məziyyətlərindən biri də odur ki, burada "Hümmət" təşkilatının rolu doğrudan da əməlli-başlı, geniş surətdə əks etdirilmişdir". Ş. Hüseynovun fikrincə, kitabın digər mühüm cəhəti Azərbaycanda bolşevik hərəkatı ilə yanaşı, inqilabi demokratik hərəkatı da əhatə etməsi idi. O deyirdi: "Məlumdur ki, Azərbaycanın mütərəqqi yazıçıları, inqilabçı demokratları Azərbaycanın müstəqilliyi uğrunda... mübarizə aparırdılar". Kitabın əwəlində Azərbaycanın Rusiyaya birləşdirilməsinin mütərəqqi hadisə kimi dəyərləndirilməsinə toxunan Ş. Hüseynov deyirdi: "Lakin biz bununla yanaşı Azərbaycan xalqının bu birləşmədən sonra öz milli istiqlaliyyəti uğrunda mübarizədən əl çəkdiyini söyləyə bilmərik. Kitabda Azərbaycanın ya Rusiya, ya da İranla birləşdirilməsi məsələsi qoyulur. Bununla əlaqədar belə bir sual meydana çıxır ki, məgər 6-7 milyonluq bir xalqın, onun qabaqcıl adamlarının Azərbaycanın milli istiqlaliyyətini bərpa etmək fikri olmamışdırmı? " Nəhayət, Ş. Hüseynov öz çıxışında daha ciddi bir məsələyə toxunurdu. Bu, Azərbaycanın birləşdirilməsi məsələsi idi. O deyirdi: "Kitabda Cənubi Azərbaycanla Şimali Azərbaycan arasındakı inqilabi əlaqələrdən danışılmışdır. Ancaq bu məsələnin əsas məğzi - Azərbaycanın birləşdirilməsi uğrundakı mübarizə mə - sələsi, məncə, kölgədə buraxılmışdır. Bu məsələni ciddi şəkildə qoymaq lazımdır". Ş. Hüseynovun bu çıxışının sədası Moskvaya da gedib çıxmışdı. Sov.İKP MK-da Bakıda keçirilən müşavirənin stenoqramı ilə tanışlıqdan sonra təbliğat və təşviqat şöbəsinin müdiri V. Snastin göstərirdi: "ADU-nun müəllimi Ş. Hüseynov məsələyə belə yanaşır ki, kitabda Azərbaycanın ya Rusiyaya, və İrana birləşdirilməsi məsələsi qoyulur, məgər Azərbaycanın öz müstəqil inkişaf yolu olmayıb? Məsələni belə formada qoymaq lazım idimi? Bəyəm fəhlə sinfi məsələləri belə həll edir, bəyəm bolşeviklər bu məsələləri belə həll edirdilər? Yoldaş Ş. Hüseynov isə məsələni belə nalayiq formada qoyur". Müşavirənin ikinci günü çıxış edən Marksizm-Leninizm İnstitutunun Türkmənistan filialının direktor müavini A. Roslyakov bir sıra maraqlı məqamlara toxundu. O, qeyd etdi ki, "Hümmət ə münasibət məsələsi ancaq nəzəri maraqlar baxımındah deyil, ümumilikdə müstəmləkə və yarımmüstəmləkə ölkələrində partiya qüvvələrinin təcrübəsi nöqteyi-nəzərindən böyük əhəmiyyətə malikdir. "Hümmət" təşkilatı haqqında məsələ yalnız Azərbaycan miqyasında məsələ olmadığından, o ciddi şəkildə düşünülməli və düzgün həll edilməlidir. N. Nərimanovun "Hümmət dəki roluna toxunan A. Roslyakov deyirdi: "Hümmət in lideri N. Nərimanov 1920-ci ildə V. İ. Leninə məktubunda onun fəaliyyətinin əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirilməsini arzulayaraq təsdiq edirdi ki, Şərqin gələcəyi hümmətçilərin əlindədir. A. Roslyakov da qeyd edirdi ki, kitabı oxuyanda belə səhv təəssürat yaranır ki, Azərbaycan Kompartiyası "Hümmət in bazasında formalaşıb. Bunu o, redaktorların müəlliflərə liberal yanaşması ilə izah edirdi ci ilin birinci yarısında baş verən hadisələrə toxunan A. Roslyakov bildirirdi: "Milli məsələ ilə bağlı həmin vaxt hansı səhvlərin buraxıldığı oxucu üçün tamamilə aydın deyil. Ümumiyyətlə, burada nə isə aydın deyil, görünür, daşnaklara münasibətdə aydınlıq yoxdur. Mən bizim Orta Asiyada baş verənlər əsasında bu barədə təxmin edə bilərəm ki, o zaman Bakıya kömək adı altında Bakı Xalq Komissarları Sovetinin xahişi ilə 1918-ci ilin birinci yarısında daşnaklardan ibarət erməni drujinları yaradıldı". Dağıstandan Q. Osmanov, Qazaxıstandan S. Beysembayev, Tacikistandan M. Mirmulayev və digərləri əsasən Moskvanın rəyinə uyğun çıxış etdilər. Məsələn, M. Mirmulayev kitabın niyə bütün respublikalarda olduğu kimi oçerklər deyil, Azərbaycan Kompartiyasının tarixi araşdırması ilə, "Hümmət in və N.Nərimanovun rolunun şişirdilməsini və bu yanaşma ilə razı olmadığını bildirirdi. O, kitabın 29-cu səhifəsində N. Nərimanovun adının on bir dəfə çəkilməsini misal gətirərək əsərdə şəxsiyyətə pərəstiş izləri axtarırdı. Bütün bunlar göstərir ki, bolşeviklərin digər respublikalara qarşı müstəmləkəçilik siyasəti çox amansız və qəddar bir şəkildə təzahür eetmişdir. 56 ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10

57 Küresel krizin Türkiye ye etkileri prof. dr. Hasan Selcuk Türkiye Cümhuriyyeti Marmara Universitesi, rektör yardımcısı Dış kredileri ödemedeki sorunlar: Hem bankalar hem de şirketler, bilançosu hasarlı hale gelen yurtdışı bankalardan geçmişte önemli miktarda kredi kullanmışlardır. Bu kanalın işlerliğini yitirmesi ile daralan kredi hacmi, şirketleri ve bankaları bilanço küçültmeye zorlamaktadır. Küresel kredi daralması, yüksek kaldıraç oranları ile çalışan ve geçtiğimiz dönemde Türkiye ye önemli miktarda fon akımı sağlayan hedge fonları ve özel yatırım fonlarını da (private equity) olumsuz etkilemiştir. Önümüzdeki dönemde doğrudan yabancı yatırım sermayesi girişlerinde de azalma beklemek gerekir. Son açıklanan ödemeler dengesi verileri, dış kaynak kanalındaki tıkanmayı açık bir biçimde göstermektedir. Yurtiçi kredileri ödemedeki sorunlar: Dış kaynak kanalındaki tıkanıklık, küresel belirsizlikler ve ekonomiye duyulan güvenin düşmesi, yerleşik bankaların açtıkları kredi miktarını azaltmalarına neden olmaktadır. Bu ortamda, özellikle vadeli çek kullanımındaki azalma nedeniyle, ekonomideki tedarik zincirleri olumsuz etkilenmektedir. Tedarik zincirlerindeki bozulma, KOBİ lerin performansına domino etkisi biçiminde olumsuz şekilde yansımaktadır. Aynı zamanda, ticari kredilerdeki daralma, KOBİ ler, esnaf ve çalışanlar tarafından ağır şekilde hissedilmektedir. Güven kanalı: Tüketici ve yatırımcı güvenindeki azalmanın ilk üç kanalda oynadığı rol açıktır. Bu üç kanaldan gelen olumsuz etkiler, bir dönem sonra ekonomiye duyulan güveni daha da azaltmaktadır. Burada ele alınan kanalların dinamik etkileşim içinde oldukları unutulmamalıdır. Bu özellik, büyüme ve istihdam üzerindeki olumsuz etkilerin ilk bakışta beklenenden daha derin olmasını beraberinde getirmektedir. Önlem alınmadığında, bu olumsuz girdabın kısa vadede şiddetleneceği açıktır. Bu çerçevede, başlangıçta sağlam olan bankacılık sektörünün (özellikle geri dönmeyen krediler nedeniyle) süreç içerisinde gelişmelerde olumsuz etkilenme olasılığı dikkate alınmalıdır Yukarıda kısaca özetlenen küresel krizin Türkiye üzerindeki olumsuz etkileri, ancak 2008 sonlarına doğru, diğer bir ifadeyle çoğu ülkede krize karşı önemli önlemler açıklanıp uygulamaya konulduktan sonra, politika yapıcılar tarafından algılanmış ve kabul görmüştür. Bunun bir sonucu olarak, politika yapıcılar belirgin bir gecikmeyle bazı önlemler almışlardır. Ancak, alınan önlemlerin ihtiyaç duyulanlarla çok az örtüşmesi, örtüşenlerin de bütüncül bir paket kapsamında değil de aralıklarla uygulamaya konulması ve önlemler hakkında kamuoyuyla iletişimin yetersizliği, bu önlemlerin arzulanan sonuçları üretmesini sınırlamaktadır. Küresel kriz, tüm dünya ile ticari ve finansal bağları bulunan Türkiye ekonomisini de olumsuz yönde etkilemiştir. Gerek dış talep gerekse iç talepteki gerilemeye bağlı olarak Türkiye ekonomisinde üretim, ihracat ve işsizlik göstergeleri olumsuz yönde etkilenmiştir. Küresel krizin etkilerini hafifletmek amacıyla gerek Hükümet gerekse Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından alınan önlemler aşağıda özetlenmektedir. Likidite Destekleri Bankaların birbirlerinden ABD Doları ve Euro üzerinden döviz borç alıp vermelerine olanak sağlanması amacıyla, Merkez Bankası kendi nezdindeki Döviz Depo Piyasasında aracılık faaliyetlerine 9 Ekim 2008 tarihinde yeniden başlamıştır. Ayrıca, bankaların bilanço büyüklükleri dikkate alınarak Döviz ve Efektif Piyasaları işlem yapma limitleri 14 Ekim 2008 tarihinde 5,4 milyar ABD Dolarına, 23 Ekim 2008 tarihinde ise 10,8 milyar ABD Dolarına yükseltilmiştir. Elxan Valiyev Azerbaycan Devlet Ekonomi Universitesinin araşdırma görevlisi Merkez Bankası nca yapılan döviz alım ihalelerine 16 Ekim 2008 tarihi itibariyle ara verilmiş, döviz fiyatlarındaki oynaklığı önlemek amacıyla 10 Mart 2009 tarihinde döviz satım ihalelerine başlanmıştır. İhalelerde satımı yapılacak döviz tutarı 50 milyon ABD doları olarak belirlenmiştir. Bankalararası döviz piyasasında döviz likiditesi akışının artırılmasını sağlayarak finansal sistemdeki akışkanlığı ve kredi piyasalarının etkin çalışmasını desteklemek amacıyla, Bankaların, Döviz ve Efektif Piyasaları ile Döviz Depo Piyasası nda kendilerine tanınan borçlanma limitleri çerçevesinde ABD Doları ve Euro cinsinden Merkez Bankası ndan alabilecekleri döviz depolarının vadesi 1 haftadan 3 aya yükseltilmiş, buna paralel olarak bankaların söz konusu piyasada kendi aralarında gerçekleştirdikleri işlemlerin vadesi 3 aya kadar uzatılmış, Merkez Bankası taraflı işlemlerde ABD Doları ve Euro için yüzde 10 olan borç verme faiz oranları kademeli olarak düşürülerek sırasıyla yüzde 5,5 ve yüzde 6,5 olarak belirlenmiştir. Yüzde 11 olan yabancı para zorunlu karşılık oranı 2 puan azaltılarak yüzde 9 düzeyine indirilmiştir. Yabancı para zorunlu karşılık oranında yapılan bu indirimle bankacılık sistemine yaklaşık 2,5 milyar ABD Doları ek döviz likiditesi sağlanmıştır. Türk Lirası mevduatı ve kredileri teşvik etmek amacıyla yabancı para zorunlu karşılıklara faiz ödenmesi uygulamasına son verilmiş, Türk parası zorunlu karşılıkların faiz oranı ise artırılmıştır. Bu çerçevede, Türk parası zorunlu karşılıklara ödenen faiz oranı Merkez Bankası gecelik borçlanma faiz oranının yüzde 75 i seviyesinden 80 i seviyesine çıkarılmıştır. Bankacılık sektörünün özkaynak yapısını daha da güçlendirmek amacıyla bankaların kar dağıtımına sınırlama getirilmiş ve bankaların kar dağıtabilmesi BDDK onayına bağlanmıştır. Finansman Destekleri İç piyasadaki yatırımcı tabanını genişletmek amacıyla tarihinde Gelire Endeksli Senet (GES) ihracı gerçekleştirilmiştir. Söz konusu senetlerin getirileri, Kamu İktisadi Teşebbüsü statüsündeki Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO), Devlet Malzeme Ofisi (DMO), Devlet Hava Meydanları İşletmeleri (DHMİ) ve Kıyı Emniyeti Genel Müdürlüğünden (KIYEM) bütçeye aktarılan hasılat paylarına endekslidir. Mevduat garantisinin kapsamını genişletme ve sınırını artırma konusunda Bakanlar Kurulu na Yetki verilmiştir. Diğer Gelir İdaresi Başkanlığı tarafından kayıtdışı strateji eylem planı hazırlanmış olup yürürlüğe konulmuştur. Ecrimisil hesaplamasına ilişkin sorunları gidermeye yönelik düzenleme yapılmıştır. Yetkili Gümrük Antreposu kurulması ve buraların gümrük hattı dışında kabul edilmesine yönelik yasal düzenleme yapılmıştır. Ar-Ge Şirketlerinin de Ar-Ge teşviğinden yararlanmasının sağlanması amacıyla, Ar-Ge merkezi kuracak firmaların ayrıca üretim faaliyetinde bulunma koşulu olmadığına ilişkin Yönetmelik hazırlanmıştır. Gümrük Müsteşarlığı nın tarihinde yaptığı düzenlemeyle, Çin den yapılan vasıflı çelik ithalatında gümrük vergisinden muaf ürünlere vergi getirilmiş, mevcut vergi oranları ise yükseltilmiştir. Hakediş ödemelerinin sosyal güvenlik borçları nedeniyle geciktirilmemesini sağlamak için borç sorgulamasının sadece hakedişin ödeneceği iş kapsamıyla sınırlı tutulması amacıyla borç uygulaması, Türkiye geneli yerine işyeri dosyasının bulunduğu ünite ile sınırlandırılmıştır. ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10 57

58 К Истории города Дербента XIX века Гаджи Гасанов, зав. отделом «Новая история Азербайджана» Института истории им. А.А.Бакиханова НАН Азербайджана Испокон веков г. Дербент, являвшийся северными воротами Азербайджана, играл огромную роль в социально-экономической, общественно-политической и культурной жизни не только региона, но и многих сопредельных стран. Правители многих азербайджанских государств Кавказской Албании, Ширван-шахов, Саджидов, Саларидов, Елханидов, Сефевидов и др., а также различные государст-ва, завоевавшие наши земли в различные периоды истории сасаниды, арабы, монголы и другие, хорошо понимая стратегическую важность месторасположения Дербента, уделя-ли особое внимание укреплению, развитию этой неприступной крепости, многовекторной цитадели. Любой правитель, каждый завоеватель хорошо понимал, что, не захватив Дер-бента, на закрепившийся здесь удержаться во всем Азербайджане в частности и во всем Южном Кавказе не возможно. Почти тоже самое произошло в начале XIX столетия, когда экспедиция кровавого генерала П.Д.Цицианова (Джиджианашвили) потерпела крах у стен Бакинской крепости в феврале 1806 года и генерал сам был убит, а русские войска должны были удержаться на острове Сары на Каспийском море. После этой военной неудачи очередная российская кампания по захвату азербайджанских земель начинается именно с взятием г. Дербента. Хотя до этого войска российской империи дважды в 1775, гг. занимали этот город, но оба раза эти попытки завладеть этим стратегически важнейшим пунктом за-вершились неудачей. Но на этот раз этот город Кубинского ханства перешел в руки Российской импе-рии. Чуть позже осенью того же 1806 года была оккупирована вся территория кубин-ского ханства (хотя его последний правитель Шейхали хан до конца жизни с оружием в руках вместе с другими своими кавказскими соратниками воевал против завоевателей) и на месте ликвидированного ханства была создана одноименная провинция. По мнению составителя «Энциклопедии города Дербента» формирование Дер-бентской провинции была завершена в 1812 году [1, 167]. А до этого часть дербентских земель входила в состав Кубинской провинции. Комендант Дербентской провинции, поз-же переименованная в военный округ, подчинялся Дагестанскому военноокружному начальнику. После ликвидации комендантской системы управления в 1840 году, как и многие другие азербайджанские земли, г. Дербент, а также окружающий регион был включен в состав Каспийской области. Дербентский уезд составлял самую северо-восточной части этой области, где он оставался до очередного привычного для того времени, «приступа» российской территориально-административной чехарды. В 1846 году город Дербент ста-новится центром одной из 4-х губерний созданный в Южном Кавказе. Но и такое разделе-ние существовало совсем недолго: в 1860 году царское правительство, которое никогда не считалась ни с историческими традициями, ни с территориальнонациональными гра-ницами, ликвидировал эту губернии. Город Дербент и другие окружающие азербайджан-ские земли оказались в составе Дагестанской области. Такое положение продолжалось вплоть до ликвидации царского колониального режима в 1917 году. Самые первые официальные российские статистические сведения доказывают, что Дербент являлся настоящим азербайджанским городом. Согласно этим данным в 1810 го-ду «в Дербенте считалось жителей мусульман 1947 г. (человек Г.Г.), 56 армян и 166 евреев» «По исчислению коменданта в 1824 году оказалось мусульман 5407 м., 4970 ж., армян 136 м., 103 ж., евреев 230 м., 214 ж., и того 5773 м., 5287 ж. Всего же душ. (Как видно здесь приводится определение «мусульман», под котором могли подра-зумеваться не только азербайджанский турок, но и любой кавказский мусульманин; но буквально следующее предложение все расставляет на свои места: в Южном Кавказе та-тарами называли, как правило, азербайджанских турков; с другой стороны шиитами, - а дербентские мусульмане почти полностью были шиитами Г.Г.). По камеральному опи-санию 1832 году в Дербенте с форштадтом и деревне Сабнова (Сабуноба? Г.Г.) было домов 1795, душ м.п.: армян 142, татар 4741, евреев 256, всего 5439 из общего число домов армянских 130 (т.е. 0,7-0,8 % Г.Г.), еврейских 50» [2, 241]. По камеральному описанию 1859 году в городе считалось 6686 м., 6784 ж. всего д. об. п. [2, 241]. В первой половине XIX веке здесь действовали 15 мечетей. Даже в начале ХХ столетия все ворота как в северном (Джарчы Гапы, Гырхлар гапы и Дубар гапы), так и в южном (Гала гапы, Баят гапы, Орта гапы, Енги гапы и Дубар гапы) стенах носили чисто азербайджанские названия [2, 299]. Тоже самое можно гово-рить о названиях городских кварталов махаллов (в русских источниках это название ис-кажено в «магал». На самом деле «магал» - округ, а махалла (мящялля) - квартал). Козуб-ский писал: «Потомки всех этих племен, говорящие на адербайджанском (азербайджан-ском Г.Г) языке, но исповедующие шиитское учение (а на Кавказе шиизм распространен почти исключительно среди азербайджанцев 58 ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10

59 Г.Г.) составляло главную массу населения Дербента; их часто неправильно называют персиянами, с которыми в действительности они имеют общего только религию (яснее не скажешь! Г.Г.)». Искони живя в верхней части, татарское (азербайджанское Г.Г.) население до сих пор, по традиции, делится на 9 магалов (махаллов Г.Г.) носящих особые названия: I магал, Чар тепе (четыре холма), а может быть и от слова «джар» - «джарчы» - глашатай, глашатайский Г.Г.); II м. Микри (Мехри? Г.Г.); III м. Боят уджары: IV м. Генкуча (широкая улица Г.Г.); V м. Пеинник башы (Сорное (на самом деле «Верхнемусорное Г.Г.» место)); VI м., Базар или Хан куча (ханская улица); VII м. Урта (орта, срединная Г.Г.) тепе; VIII, Боят капы; IХ м., Джар-чы» [2, 305]. Демографическое положение, а точнее национальный состав населении г. Дербента и в конце XIX века был почти таким же. Например, согласно данным посемейных спи-сков населения Закавказского края, составленным в 1886 году в городе, где проживало всего душ об. (6489 м ж.) объединившись в 2617 домах «адербайджанских татаров» (определение и язык источника сохранены Г.Г.) было 1967 домов м. и 3814 ж. [4, 24, 25], всего 8697 душ об. п., то есть более 75%. Второе место по удельному весу занимали евреи. Их было 1830 д. об. п. Скорее всего они в основном были горские евреи, то есть таты. Как видим, в силу различных факторов, удельный вес азербайджанцев среди всех дербентцев немного сократилось. Но, несмотря на это они все ещё остаются преобладающей этнической массой в городе. Теперь обратимся данным чуть ни самого достоверного статистического источника по народонаселению Российской империи за XIX век. Эта первая всеобщая перепись на-селения империи, проведенной 15 января 1897 года. Материалы этой переписи по Даге-станскому областью собраны и изданы 62-м томе этого ценнейшего издания (СПб, 1905). Так, в 1897 году в г. Дербент, который являлся центром Кайтаго-Табасаранского округа Дагестанской области проживало всего д. об. п. Из них 9767 человек говорили на «татарском (адербайджанском)» (язык источника сохранен Г.Г.) языке [3, 2-3]. Опять же удельный весь, азербайджанцев колеблется в районе 70%. Таким образом, несмотря на все усилия колониальных властей, проводимой анти-народной национальной политики царизма г. Дербент и в XIX веке был и оставался азербайджанским городом. Азербай-джанские турки вместе с представителями других даге-станских народов переселившиеся сюда жили и творили во имя всех кавказцев, творили общую историю этих народов. Они были и есть автохтонами этого древнего города, горо-да славной, героической истории азербайджанских турков и других народов этого края. Список использованных источников: 1. Гусейнов Г. Энциклопедия города Дербента. М., История города Дербента. Сост. Е.И.Козубский. Темир-Хан-Шура, Первая всеобщая перепись населения Российской империи 1897 года. Т. LXII. Да-гестанская область. СПб., Свод статистических данных извлеченных из посемейных списков населения За-кавказья. Тифлис, Oxumağa dəyər Sun-szı (Sunnu) e.ə.vi-v əsrlərdə yaşamış Çin sərkərdəsi və hərbi nəzəriyyəçisidir. E.ə cı illərdə bir sıra uğurlu hərbi yürüşlərə rəhbərlik etmiş, müharibə ilə siyasətin əlaqəsi, qələbənin şərtləri, taktika və strategiyaya dair traktat yazmış-dır. O, burada düşmən dövləti məhv etək üçün çinlilərə aşağıdakı tövsiyyələri vermişdir: 1. Düşmən hesab etdiyiniz ölkədə nə yaxşı şey varsa çürütməyə, gözdən salmağa çalışın. 2. Düşmən ölkənin ən hörmətli şəxslərini cinayətə sövq edin. 3. Alçaq və ləkəli admların rəhbər vəzifələrə təyin olunmasına nail olun. 4. Dövlətin rəhbərlərini nüfuzdan salın və lazım gələn anda ifşa edin. 5. Bu məqsədlərinizə çatmaq üçün ən rəzil və əclaf admlarla əmkdaşlıq etməkdən çəkinməyin. 6. Düşmən ölkənin vətəndaşları arasında hər vəchlə mübahisələri qızışdırın və toqquşmalar yaradın. 7. Cavanları qocaların üzərinə qaldırın. 8. Bütün mümkün üsullarla hökumətin işinə mane olun. 9. Bacardığınız qədər, düşmən ordusunun normal təchizatına maneələr yaradın və ordu daxilində nizam-intizamın pozulmasına nail olun. 10. Düşmən əsgərlərinin (gənclərinin) iradəsini musiqi və mahnılarla (əyləncələrlə) ram edin. 11. Əlinizdən gələni edin ki, düşmənləriniz öz tanrılarını unudub, adətlərinə nifrət etsinlər. 12. İçinzdən əxlaqsız qadınları seçib, onların içinə göndərin ki, çürümə prosesini başa çatdırsınlar. 13. Tərəfdaş tapmaq və məlumat əldə etmək üçün səxavətlə vəd, pul və hədiyyələr paylayın. Əla nəticələr verdiyi üçün, bu işdə qənaət etməyin. ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10 59

60 Azərbaycanlı və gürcü alimlərin iştirakı ilə beynəlxalq konfrans keçirilib Müasir İnkişaf İctimai Birliyi, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) İnsan Hüquqları İnstitutu (İHİ), Azərbaycan Jurnalist Qadınlar Assosiasiyası, Gürcüstan Gənclərinə Yardım və Maarifləndirmə Dərnəyinin təşkilatçılığı ilə 21 aprel 2011-ci ildə Qafqaz evi və ermənilər adlı konfrans keçirilib. Tədbirə Trend Agentliyi informasiya dəstəyi verib. Tədbir başlayan zaman AMEA İHİ-nin mərhum direktoru, professor Rövşən Mustafayevin xatirəsi bir dəqiqəlik sükutla yad edilmişdir. Konfransda çıxış edən Azərbaycan Jurnalist Qadınlar Assosiasiyasının sədri Sevil Yusifova bildirib ki, Qafqaz burada yaşayan bütün xalqların birgə evidir və bu xalqların tarixi, ədəbiyyatı, mətbəxi, ənənələri bir-birinə çox oxşardır: Qafqazda sabitliyə mane olan 1828-ci ildən tarixi Azərbaycan torpaqlarına köçürülən ermənilərdir. AMEA İnsan Hüquqları İnsti-tutunun direktoru, millət vəkili Aytən Mustafayeva konfransın açılışında deyib ki, Gürcüstan və Azərbaycan ictimaiyyəti Qafqazda tarix boyu həyata keçirilən erməni işğalı faktlarının aşkara çıxarılmasında birgə işləməlidirlər. Onun sözlərinə görə, Azərbaycan və Gürcüstan alimləri belə faktlarla siyasətçiləri təmin etməlidirlər. Müasir İnkişaf İctimai Birliyinin İdarə Heyətinin sədri Mübariz Aşırlı hər iki tərəfdə olan materiallar, faktlar əsasında Azərbaycan və Gürcüstanın elm adamlarının birgə işləməklə bərabər ermənilərin qondarma iddialarını dünya ictimaiyyətinə çatdırmalı olduqlarını dedi: Onların törətdikləri insanlığa sığmayan əməllər bütün dünya ictimaiyyətinin diqqətinə çatdırılmalıdır. Gürcüstan Gənclərinə Dəstək və Marifləndirmə Dərnəyinin sədri Musa Hacıyevin çıxışından sonra, tarix elmləri doktoru, Suxumi Dövlət Universitetinin professoru Quram Marxuliya məruzə edib: Ermənilər əsrlər boyu öz "dövlətçiliklərinin" yeni tarixini uydurublar. Tarixdə Gürcüstanın ermənilərlə 18 müharibəsi qeydə alınıb. Ermənilər bütün dövrlərdə ticarət və casusluqla məşğul olublar. Ermənilər müxtəlif dövrlərdə Qafqaz dövlətlərini işğal etmək istəyən farsların, rusların və başqalarının xeyrinə casusluq ediblər. Gürcü alim məruzəsində ermənilərin Gürcüstan ərazisində terrorçuluq, işğalçılıq hərəkətləri ilə bağlı tarixi faktlar göstərib. Bakı Dövlət Universitetinin dosenti, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Kərəm Məmmədov Erməni millətçilərinin XX yüzilliyin I rübündə Cənubi Qafqazda yerli xalqlara qarşı törətdiyi soyqırımlar mövzusunda məruzə edib. Suxumi Dövlət Universitetinin professor Kaxaber Pipiyanın məruzəsindən sonra, professor Şahlar Əsgərov informasiya müharibəsinə fikir verməyin zəruri olduğunu diqqətə çatdırıb. Konfransda "Ermənistan-Gürcüstan: dostluğun pərdəarxası tərəfləri" adlı məruzə ilə çıxış edən Suxumi Dövlət Universiteti professoru, tarix elmləri doktoru Nodar Berulava bildirib: "Tarixdəki bütün misallar ermənilərin müxtəlif dövrlərdə Gürcüstana ərazi iddialarının olduğundan xəbər verir. Ermənistan heç zaman dəqiq sərhədlərə malik olmayıb. Bu da bu etnosun dövlətçilik haqqında tarixinin uydurma olduğundan xəbər verir. Qafqazın digər xalqları ilə müqayisədə, digər ərazilərdən bura köçürülən ermənilərin qarşısında daim özözünü eyniləşdirmək məqsədi durub". Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Strateji Araşdırmalar Mərkəzinin təmsilçisi Gündüz Şabanov, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutunun əməkdaşı Aydın Əlizadə, tarixçilər Aydın Allahverdiyev, Taleh Cəfərov, yazıçı Aygün Həsənoğlu da çıxış edərək Qafqaz Evi ideyası, bu ideyanın reallaşması yolları, onun baş tutmasında əsas problemə çevrilmiş ermənilərlə bağlı durum, hayların tarix boyu Türklərə və gürcülərə qarşı törətdikləri soyqırımlardan danışıblar. Sonda bu cür tədbirlərin gələcəkdə də keçirilməsi qərarlaşdırılıb. QEYD: Məlumat üçün bildirək ki, gürcü alimləri Quram Marixulya, Nodar Berulava, Kaxaber Pipiya 20 aprel 2011-ci il tarixdə Quba rayonuna səfər edərək buradakı kütləvi məzarlığı ziyarət etmiş və gül dəstələri qoymuşlar. Onlar burada gördükləri təəssüratlar və ümumiyyətlə ermənilərin törətdikləri vəhşiliklərlə bağlı Azərbaycan televiziyalarına müsahibə vermişlər. 60 ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10

61 Tarix dərsliklərinin hazırlanmasında Müasir İnkişaf İctimai Birliyinin nümayəndələri də iştirak edəcək Müasir İnkişaf İctimai Birliyi Azərbaycan Repsublikasının Prezident yanında QHT-lərə Dövlət Dəstəyi Şurasının maliyyə yardımı ilə həyata keçirdiyi Azərbaycan tarixi dərsliklərinin monitorinqi layihəsi çərçivəsində 13 may 2011-ci ildə tədbir gerçəkləşdirib. Tədbirdə 5 və 6-cı sinif tarix dərsliklərinin monitorinqinin nəticələri diqqətə çatdırılıb. İctimai Birliyin İdarə Heyətinin sədri Mübariz Aşırlı qeyd etdi ki, bundan sonra layihə çərçivəsində iki tədbir nəzərdə tutulur ki, onların birində 7-ci sinif, digərində isə 8- ci sinif dərslikləri ilə bağlı aparılan araşdırmaların nəticələri müzakirə predmetinə çeviriləcək: "Tarix millətin milli şüurunun formalaşmasında, onun dövlətçilik təfəkkürünün inkişafında mühüm rol oynayır. Keçmişini bilməyən millət gələcəyini qura bilməz. Bu səbəbdən də "Müasir İnkişaf" İctimai Birliyi olaraq fəaliyyətimiz boyunca tariximizlə bağlı məsələlərə, onun cəmiyyətimizə, xüsusilə gənclərimizə düzgün çatdırılmasına daim böyük diqqət ayırmışıq". M..Aşırlı söylədi ki, həm ekspertlərin, həm ictimaiyyətin, həm də jurnalistlərin iştirakı ilə keçirilən müzakirələrdə səsləndirilən təkliflər də ümumiləşdirilərək vahid bir sənəd halında müvafiq qurumlara göndəriləcək. Eyni zamanda bu məsələlərlə bağlı vaxtaşırı olaraq KİV-in imkanlarından istifadə edərək ictimai rəyin diqqətini bu sahəyə yönəltməyə çalışacağıq. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Tarix İnistitunun direktoru, millət vəkili Yaqub Mahmudov, Təhsil Nazirliyinin Dərslik və nəşriyyat şöbəsinin müdiri Faiq Şahbazov, Şərq qəzetinin baş redaktoru Akif Aşırlı, Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyinin başqanı Əkbər Qoşalı, bir sıra dərslik müəllifləri və tarix müəllimlərinin iştirakı ilə keçirilən tədbirdə layihənin eksperti Taryel Faziloğlu monitorinqin nəticələrini diqqətə çatdırdı. Ekspert vurğuladı ki, üz səhifədə olan xəritə heç də Azərbaycan tarixini əks etdirmir. Kitada bəzi tarixi şəxsiyyətlərlə bağlı, Azərbaycan tarixində dönüş yaratmış insanlarla bağlı heç nə yazılmayıb. Midiya dövləti, Qaraqoyunlu dövləti barədə məlumatlar yoxdur. Daha sonra Səttərxan milil azadlıq hərəkatının rəhbəri kimi qələmə verilir. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, Səttərxanın başlatdığı proses milli- azadlıq hərəkatı yox, sadəcə burjua inqilabı idi. T.Faziloğlu 31 mart soyqırımı ilə bağlı kitabda əksini tapan məqamlara da iradını bildirdi. Burda elə göstərilir ki, sanki ermənilərə azərbaycanlılar heç bir müqavimət göstərməyib. Lakin belə olmayıb. Millətimizi qırarkən düşmənlərə müqavimət göstərilib, qırğının qarşını almağa çalışıblar, lakin müqavimət yetərli olmayıb. Bundan başqa ikinci dünya müharibəsindən 90-cı illərə qədər sanki Azərbaycanda heç nə olmayıb. Kitabda bu dövrlə bağlı demək olar ki, heç bir qeyd yoxdur. T.Faziloğlu növbəti iradını səsləndirdi. O vurğuladı ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradıcısı Məmməd Əmin Rəsulzadənin adı dərslikdə iki dəfə çəkiləsə də, Şamuyanın adı üç dəfə çəkilir. AXC-nin digər qurucuları barədə isə məlumat yoxdur. Fikrini davam etdirən T.Faziloğlu daha sonra qeyd etdi ki, müəllifin kitabda millətimizin düşmənlərini ümumilikdə qaradonlu kafirlər adlandırması ilə razılaşmır. Yaxşı olardı ki, düşmənlər konkret adları ilə qeyd edilərdi. 6-cı sinif dərsliyinə keçid alan layihənin koordinatoru bu kitabda balansın pozulduğunu ifadə etdi. Elə mövzular var ki, ona on səhifədən çox ayrılıb, lakin eləsi də var ki, cəmi bir-iki səhifə ayrılıb. Şəkillər bərbad vəziyyətdədir, xəritələr yaxşı işlənilməyib. Düşünürəm ki, dərliklər yazılarkən, əsasən, xronologiyaya üstünlük verilməməli, fikir formalaşdırmalıdır. Şagird tarix kitabını oxuyanda onda milləti, dövləti haqqında fərəh hissi oyanmalıdır. Dərsliklərlə bağlı səsləndirilən fikirlərə münasibət bildirən müəllif Y.Mahmudov əvvəlcə belə bir təşəbbüs üçün təşkilatçılara minnətdarlığını çatdırdı və layihəni təqdir etdi. Konkret irqadlara gəlincə isə millət vəkili də öncə Ata yurdu nun ön səhifəsindən başladı. Kitabın üz qabığındakı şəkildə hər bir şagirddə Azərbaycanın əvvlki ərazisi və indi ondan nə qaldığı barədə təəsürat formalaşır. Qeyd edim ki, həmin xəritəyə görə, İrandan Azərbaycana 69 nota verilib. Deyirsiniz Səttərxan milli azadlıq hərəkatının rəhbəri olmayıb. Deyəsən onun satılmasında erməni əlinin olduğunu bilmirsiniz. Səttərxanın da, Xiyabani də əvvəlcə İranda demokratiyanın əldə olunması üçün çalışıblar, sonra hərəkat yaradaraq Cənubi Azərbaycanı ayırmağa çalışıblar. Bizim sferamız belə müəyyənləşib: Azərbarbaycandan çıxırıq Türk Dünyasına, oradan İslam Dünyasına, oradan isə bəşəriyyətə. Y.Mahmudov inkişaf etmiş dövlətlərlə Azərbaycanın tədris metodunu müqayisə etməyin ədaləti olmadığını da diqqətə çatdırdı. Biz təhsil naziri ilə birlikdə bir çox dövlətlərin orta və ali məkitəblərində olmuşuq. Məsələn ABŞ-da tutaq ki, şagirdə A hərfini öyrədirlər. Həmin hərfi izah etimək üçün uşağın əlinin altında onlarla vəsait olur. Nə bilim həmin hərf formasında şəkillər, taxtadan formalar və s. Lakin bizdə bunlar hələ yoxdur. Ona görə də biz dərsliklərin mətnini, məzmununu azalda bilmərik. Yəni əlavə vəsaitlər olmadığından şagirdlərin dərsləri yaxşı qavramaları üçün mətnə üstünlük verməyə məcburuq. Təhsil Nazirliyinin təmsilçisi F.Şahbazov isə vurğuladı ki, hər il bu zaman dərsliklər çapa hazırlanır: Lakin öncə ölkənin qabaqcıl müəllimləri tərəfindən oxuynur, öyrənilir, təkliflər, qeydlər nəzərə alınır. Şöbə müdiri layihə müəlliflərini həmin prosesdə iştirak etməyə dəvət etdi. Faiq Şahbazov səsləndirilən ittihamlarla razılaşmadığını söylədi. Onun sözlərinə görə, hazırda tədris olunan bir sıra dərsliklərin Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra ilk nümunələr olduğu nəzərə alınmalıdır. Artıq dördüncü ildir ki, kurrikulium sistemi ilə dərsliklərin çapına başlamışıq. Yeni dərsliklərin hazırlanması ilə bağlı elan vermişik. Yəni getdikcə dərsliklərimiz daha mükəmməl formaya salınır. Daha sonra bu istiqamətdə müzakirələr davam etdirilib. ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10 61

62 Türk-İslam Araşdırma Mərkəzinin keçirdiyi tədbirlər Mediada ideoloji mübarizə müzakirə edildi 15 yanvar 2011-ci ildə Müasir İnkişaf İctimai Birliyinin Türk-İslam Araşdıma Mərkəzinin təşkilatçılığı ilə İdeoloji mübarizədə Kütləvi İnformasi Vasitələrinin rolu mövzusu müzakirə edilib. Tədbirin məruzəçisi Oğuz Müstəqil Araşdırmaçılar Qrupunun sədri, Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi Vüqar Zifəroğlu olub. Tədbirdə eyni zamanda Oğuz Müstəqil Araşdırmaçılar Qrupunun İdarə Heyətinin üzvü Ceyhun Bayramlı; Elmi Araşdırmalar İctimai Birliyinin sədri Aygün Həsənoğlu; professor Şahlar Əsgərov; Müasir İnkişaf İctimai Birliyinin İdarə Heyətinin sədri Mübariz Aşırlı; Müasir İnkişaf İctimai Birliyinin İdarə Heyətinin sədr müavini Taryel Faziloğlu; Milli Tərəqqi Uğrunda İctimai Koalisiyanın icraçı katibi Fərman Salmanlı, Oğuz Müstəqil Araşdırmaçılar Qrupunun İdarə Heyətinin üzvü Anar Turan, Qarabağ müharibəsi veteranı Sarvan Abbasov, Müasir İnkişaf İctimai Birliyinin üzvü Səfər İbrahim, tələbə Asim Kazımlı iştirak və çıxış ediblər. Sonda bu cür tədbirlərin davamlı şəkildə keçirilməsi qərarlaşdırılıb. İslam dinindəki cərəyanlar və onun Azərbaycana təsiri müzakirə edildi 12 mart 2011-ci il tarixdə Müasir İnkişaf İctimai Birliyinin Türk-İslam Araşdırma Mərkəzinin təşkilatçılığı ilə İslam dinində müxtəlif cərəyanlar və onun Azərbaycan cəmiyyətinə təsiri mövzusunda müzakirəsi keçirilib. Tədbirin məruzəçisi, Bakı Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsinin müəllimi, dinşünas alim Saleh Kazımov olub. Tədbirdə Müasir İnkişaf İctimai Birliyinin İdarə Heyətinin üzvü, hüquqşunas Aqşin Atalızadə; Qlobal İnteqrasiya və Dialoq Mərkəzinin sədri, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Fəlsəfə, Hüquq və Sosiologiya İnstitutunun elmi işçisi Yasəmən Qaraqoyunlu; professor Şahlar Əsgərov; Azərbaycan Jurnalist Qadınlar Assosiasiyasının sədri Sevil Yusifova; Müasir İnkişaf İctimai Birliyinin İdarə Heyətinin sədr müavini Taryel Faziloğlu; Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutunun böyük elmi işçisi Aydın Əlizadə; sosioloq Əhməd Qəşəmoğlu; Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Strateji Araşdırma Mərkəzinin əməkdaşı Zülfiyyə Vəliyeva; Oğuz Müstəqil Araşdırmaçılar Qrupunun İdarə Heyətinin üzvü Taleh Cəfərov; Oğuz Müstəqil Araşdırmaçılar Qrupunun İdarə Heyətinin üzvü Ceyhun Bayramlı; Oğuz Müstəqil Araşdırmaçılar Qrupunun sədri Vüqar Zifəroğlu; Oğuz Müstəqil Araşdırmaçılar Qrupunun İdarə Heyətinin üzvü Anar Turan, Milli Tərəqqi Uğrunda İctimai Koalisiyanın icraçı katibi Fərman Salmanlı, Qarabağ müharibəsi veteranı Sarvan Abbasov, Müasir İnkişaf İctimai Birliyinin üzvləri Səfər İbrahim və Sahil Abbasov, tələbə-gənclər Asim Kazımlı, Etibar Muradov, Miras İctimai Birliyinin İdarə Heyətinin üzvü Toğrul Muxtarov iştirak və çıxış ediblər. Sonda səslənən təkliflər sistemləşdirilib və bu cür tədbirlərin davamlı şəkildə keçirilməsi qərarlaşdırılıb. Modernizm və çağdaş Azərbaycan cəmiyyəti müzakirə edildi 7 may 2011-ci il tarixdə Müasir İnkişaf İctimai Birliyinin Türk-İslam Araşdırma Mərkəzinin təşkilatçılığıyla Modernizm və çağdaş Azərbaycan cəmiyyəti mövzusunda müzakirəsi keçirilib. Tədbirin məruzəçisi Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutunun böyük elmi işçisi, fəlsəfə elmləri doktoru Aydın Əlizadə olub. Tədbirdə Qadın Liderliyi İctimai Birliyinin sədri, Azərbaycan Demokratik İslahatlar Partiyasının mətbuat xidmətinin rəhbəri Ülkər Abdullayeva; Oğuz Müstəqil Araşdırmaçılar Qrupunun İdarə Heyətinin üzvü Ceyhun Bayramlı; Qlobal İnteqrasiya və Dialoq Mərkəzinin sədri, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Fəlsəfə, Hüquq və Sosiologiya İnstitutunun elmi işçisi Yasəmən Qaraqoyunlu; Azərbaycan İdrakının İnkişafı İctimai Birliyinin sədri Adil Şamilov; tarixçi Şamil Kərimov; fəlsəfə doktoru Zəkulla Bayramlı; Müasir İnkişaf İctimai Birliyinin İdarə Heyətinin sədri Mübariz Aşırlı; Türk Eli jurnalının redaktoru Gülnar Əhməd; journalist Əlisəfa Mehdiyev; Oğuz Müstəqil Araşdırmaçılar Qrupunun İdarə Heyətinin üzvü Anar Turan; Müasir İnkişaf İctimai Birliyinin İdarə Heyətinin sədr müavini Taryel Faziloğlu iştirak və çıxış ediblər. Sonda bu cür tədbirlərin davamlı şəkildə keçirilməsi qərarlaşdırılıb. 62 ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10

63 Yalansız yaşamaq! Aleksandr Soljenitsın Yalansız yaşamaq. Bütün bunlarda heç də onlar günahkar deyil, hər şeydə biz özümüz günahkarıq! Vaxt vardı cınqırımızı da çıxara bilmirdik. İndi artıq samizdat yazıb-oxuyuruq, institutların dəhlizlərinə yığışıb ürəyimizi boşaldırıq: Gör nə oyundan çıxırlar, gör bizi hara sürükləyirlər?!. Xarabalıq və yoxsulluq içində yerə-göyə sığmayan lovğalıq, vəhşi rejimlərin harda gəldi möhkəmləndirilməsi, vətəndaş müharibələrinin qızışdırılması Kefləri istəsə, bizi öz əlimizlə (öz vəsaitimizlə) bəsləyib böyütdüyümüz Mao Tszedunun üstünə də göndərə bilərlər və gedərik çarəmiz nədir? Kimi istəsələr həbs eləyirlər, sağsalamat adamları dəlixanaya salırlar. İstədikləri oyunu çıxarırlar, bizsə acizik, gücsüzük. Axırımız çatıb, mənəvi ölüm artıq bizi yaxalayıb və fiziki ölüm də qapımızın ağzını kəsdirib: özümüzü də, övlad-uşağımızı da külə döndərməyə hazırdır, bizsə əvvəlki kimi hürkək-hürkək qımışır və dodaqaltı mızıldanırıq: Necə mane ola bilərik? Bizdə o zor hanı?. Adamlığımızı o dərəcədə itirmişik ki, bütün prinsipləri, mənəviyyatımızı, atababalarımızın bütün elədiklərini, nəvələrimizin eləyə biləcəklərinin hamısını bir qarın çörəyə qurban veririk təki köhnə nizam pozulmasın, vücudumuza xətər toxunmasın. Bizdə nə qətiyyət, nə qürur, nə də ürək yanğısı qalıb. Biz bütün bəşəriyyətin axırına çıxa biləcək atom ölümündən və üçüncü dünya müharibəsindən də qorxmuruq (bəlkə dəlmə-deşikdə yer tapıb gizlənə bildik?); biz yalnız cəsarətli vətəndaş addımı atmaqdan qorxuruq. Təki sürüdən ayrılmayaq, təkbaşına bir addım atmayaq birdən bir parça çörəyimizi itirərik, qazdan, isti sudan, Moskva qeydiyyatından əlimiz çıxar. Siyasi dərnəklərdə beynimizə möhkəm yeridiblər ki, ömür boyu sabit və rahat yaşamaq gərəkdir: mühitdən, sosial şəraitdən qaça bilməzsən, varlıq şüuru müəyyən eləyir, yəni bizlik bir iş yoxdur, biz heç nə eləyə bilmərik. Ancaq biz hər şey eləyə bilərik! Yalandan özümüzə toxtaqlıq veririk. Bütün bunlarda heç də onlar günahkar deyil, hər şeydə biz özümüz günahkarıq! Deyə bilərsiniz ki, axı həqiqətən, çıxış yolu yoxdur! Ağzımızı tıxayıblar, nə bizə qulaq asan var, nə bizdən söz soruşan. Onları necə məcbur eləyək ki, bizə qulaq assınlar? Onları öz fikrindən döndərmək, doğrudan da, mümkün deyil. Yaxşı olar ki, onları yenidən seçək! Ancaq bizim ölkədə heç vaxt heç kəs yenidən seçilmir! Qərbdə adamlar tətillər, etiraz nümayişləri keçirirlər, ancaq biz o qədər başıqapazlı olmuşuq ki, belə şeylərdən qorxuruq: necə yəni işdən boyun qaçırasan, necə yəni küçələrə töküləsən? Müsibətlərlə dolu son əsr rus tarixinin dönə-dönə sınaqdan çıxardığı fəlakətli (üstəlik, həqiqətən də bizə xidmət eləməyən) yollarla getmək lazım deyil! Bir vaxt əkilən o toxumun boy verib artdığı indiki dövrdə terrorla, qanlı üsyan və vətəndaş müharibəsi ilə ölkəni ədalətli və xoşbəxt eləmək istəyən o özündənrazı cavanların necə azdıqlarını, nə boyda səhvə yol verdiklərini hamı aydın görür. Yox, sağ olun, maarifçi atalar! İndi görürük ki, çirkin metodlar çirkin də nəticələr doğurur. Qoy əllərimiz qana bulaşmasın! Bəlkə dairə qapanıb? Doğrudanmı çıxış yolu yoxdur? Bizə ancaq oturub gözləməkmi qalır? Birdən nəsə öz-özünə baş verdi?.. Lakin biz gecə-gündüz indiki yaşayışımızı tərifləyib daha da möhkəmləndirəcəyiksə, heç olmasa, onun ən yaralı yerindən (yalandan!) qaçmayacağıqsa, yalan heç vaxt öz-özünə bizdən əl çəkməyəcək. Zorakılıq adamların dinc həyatına soxulanda lovğalovğa, qırmızı-qırmızı bayraq qaldırır: Mən zorakılığam! Dağılın, çəkilin əzərəm!. Ancaq zorakılıq tez qocalır, o, özünə uzun müddət güvənə bilmir, özünü yaşatmaqdan, yaxşı görünməkdən, gözə kül üfürməkdən ötrü əlüstü yalanı köməyə çağırır. Çünki zorakılıq yalandan başqa heç nəyin arxasında gizlənə bilmir, yalansa yalnız zorun hesabına yaşayır. Zorakılıq bizə qarşı çox vaxt açıq hücuma keçmir. O, ТЦРК EЛИ / İYUN-2011, No:10 63