SERTLİK ÖLÇME CİHAZLARI KALİBRASYONU

Transkript

1 SRTLİK ÖLÇM CİAZLARI KALİBRASYONU Meti BULUT BMS Blt Makia Saayi ve Ticaret Ltd. Şti. İkitelli Orgaize Saayi Bölgesi Dolapdere Saayi Sitesi Ada-4 No: 7-9 Başakşehir / İSTANBUL Tel : / 25 Faks : Web : -mail: bms@bltmak.com Özgeçmiş: Meti Blt, 1978, YTÜ mez Mak. Müh. olp, yrdmzda, sertlik ölçme cihazıı ilk defa 1985 de, dizay etmiş ve üretmiştir arası, özel firmalarda kalite kotrol sormls olarak çalıştıkta sora, arasıda çalıştığı özel bir firmada, sertlik ölçme cihazları üretimie ( hem kedi dizayı ola, hem de Wolpert / Almaya lisas ile sertlik ölçme cihazları ) devam etmiştir da krdğ, BMS BULUT MAKİNA ş aa kadar, birçok tip sertlik ölçme cihazlarıı üretmiş olp, sektörüde bir ad olmştr. Firma büyeside yapıla AR-G çalışmaları ile değişik tiplerde sertlik ölçme cihazıı, araştırma, geliştirme, üretimi, satışı yapılmış olp, ş aa kadar üretile, de fazla cihaz yerli ve yabacı piyasalarda sorsz çalışmaktadır

2 İçidekiler 1. ROCKWLL SRTLİK ÖLÇM CİAZI KALİBRASYONU Giriş: Kapsam: Taımlar: KALİBRASYON ÖNCSİ GRKN AZIRLIKLAR: Ortam: Cihaz: KALİBRASYON İŞLMİ ANINDA TST SÜRCİNİN DOĞRU UYGULANMASI: DOLAYLI V DOLAYSIZ UYGULAMALARIN UYGULANMA ŞARTLARI: DOLAYSIZ DOĞRULAMA DOLAYLI DOĞRULAMA: KALİBRASYON RAPORLARI ARASINDAKİ SÜRLR: ÖLÇÜM BLİRSİZLİĞİ: BRINLL SRTLİK ÖLÇM CİAZI KALİBRASYONU Giriş: Kapsam: Taımlar: Ortam: KALİBRASYON İŞLMİNİN UYGULANMASI: DOLAYSIZ DOĞRULAMA DOLAYLI DOĞRULAMA: KALİBRASYON RAPORLARI ARASINDAKİ SÜRLR: ÖLÇÜM BLİRSİZLİĞİ: VICKRS SRTLİK ÖLÇM CİAZI KALİBRASYONU Giriş: Kapsam: Taımlar: Ortam: KALİBRASYON İŞLMİNİN UYGULANMASI: DOLAYSIZ DOĞRULAMA DOLAYLI DOĞRULAMA: DOĞRULAMA SIKLIĞI: ÖLÇÜM BLİRSİZLİĞİ: KAYNAKÇA... 18

3 1. ROCKWLL SRTLİK ÖLÇM CİAZI KALİBRASYONU Giriş: B rehber doküma, Rockwell sertlik ölçme cihazıı kalibrasyo içi gerekli ortam, teçhizat ve tekik bilgileri içerir Kapsam: B doküma, Rockwell sertlik ölçme cihazlarıı kalibrasyolarıda dikkat edilmesi gerekli ola koları içerir Taımlar: Rockwell Sertlik ölçme değeri: Ö yük ve toplam yükü yglaarak, 120º elmas koi ç veya değişik çaplardaki (1/16,1/8,1/4,1/2 ) bilya çlar kllaılarak, test malzemesi üzeride olşa dalma deriliğii mikro ciside boytsal olarak ölçme metoddr. Ölçme saati: Cihazı üzeride sabitlemiş, ölçüm değerlerii Rockwell değerie tekabülüü aalog veya dijital olarak gösterir. Ölçme c: lmas koi veya çeşitli çaplardaki bilya çlar Ölçüm aralığı: Değişik Rockwell metodlarıa göre ölçülebilecek ölçme değerleri aralıkları Çözüürlük: Aalog veya dijital cihazlardaki e küçük bölütü değeridir. 1.2 KALİBRASYON ÖNCSİ GRKN AZIRLIKLAR: Ortam: -Ortam sıcaklığı 23 ±5 C olarak sağlamalıdır. B değerleri dışıda bir doğrlama yapma zorllğ olrsa, b doğrlama raporda belirtilmelidir. -Kalibrasyo ortamıa yakılarıda darbe ( eksatrik pres, friksiyo presler gibi) vibrasyo, aşırı tozl, yağlı, kirli ve sesli bir ortam olmamalıdır Cihaz: -Cihaz, yg bir masa üzeride tesbitlemiş olmalıdır. Ölçüm tablası üzerie, bir s terazisi koyarak, cihazı yere göre düzgülüğü ayarlamalıdır.(b işlem, yükleri, hidrolik, motorl veya load cell yardımıyla yglaa cihazlarda, yükleri yglaması aıda çok öemli olmasıa rağme, yükleri yay baskısı ile ygladığı cihazlarda daha az öemlidir.) -Ölçme c yerleştirildiği cihaz ölçme mili delik çapı ile ölçme c çapı arasıdaki boşlk fazla olmamalıdır. Ayrıca, ölçme c, ölçme milie otrdğ yüzey düzgü, paralel ve temiz olmalıdır. -Aa mil kova boşlğ ve kama boşlğ kotrol edilmelidir. Ayrıca aa mil som boşlğ da kabl edilebilir sıırlarda olmalıdır. -Ölçme tablasıı aa mile gire çapı boşlk tolerası, hem tablaı hem de aa mili birbirlerie değe yüzeylerii yüzey pürüzlülükleri ve düzlemsellik yglğ kesilikle sağlamalıdır. Ölçme tablasıı, yüzey pürüzlülüğü ve düzlemselliği de çok öemli olp kesilikle sağlamalıdır. - Yük yglama sistemi kotrol edilmeli, yükleri düzgü olarak belirlee zamada imesii sağladığıda emi olmalıdır.(bkz. test süreci) -Ölçme saati pozisyo yg olmalı ve düzgü çalışmalıdır. -Referas test bloğda toz, yağ, mıkatıslama vb. olmamalı, blok yüzeyleri etil alkolle temizleip krlamalıdır. Test yüzeylerie çıplak elle değmemelidir. Ölçme bölgesi, öcede yapıla izlere göre yg seçilerek, cihazı test tablasıa mtazam yerleştirilmelidir. 3

4 1.3 KALİBRASYON İŞLMİ ANINDA TST SÜRCİNİN DOĞRU UYGULANMASI: Rockwell Test soc direk etkilemeside dolayı, aşağıda belirtile 7 hss kalibrasyo süresice sağlaması gerekir. 1)Sertlik ölçme c test bloğa değme hızı: Aşırı yglaa değme hızı, ö yük değerii artmasıa veya c kırılmasıa ede olr. Dolayısıyla sertlik değerii değişmesie ede olabilir. B hız 1 mm/s. yi geçmemelidir. 2)Ö yük yglama hızı: Uc test bloğa değdiği oktada, ö yükü komple ygladığı aa kadarki hız olp, b zamaı z olması, malzeme sürüme davraışıı değişmesie ve sertliğe etkimesie ede olr. ızı yglamasıı kesitisiz ve darbesiz olması gerekir. 3)Ö yükleme zamaı: Testler, malzemei plastik akmasıda dolayı, ö yükleme aıda c deplasmaıı devam ettiğii ispatlamıştır.0 ila 6,5 s. arasıdaki zamalarda, 25,45 ve 63 RC referas bloklarıda yapıla testlerde, 63 RC de 1-5,5 s. arasıda hiçbir değer değişimi olmamış sadece, 0-1 s. arasıda 0,05 RC değer değişimi gözlemiştir.45 RC de ise 1,5 ila 5,5 s. arasıda bir değer değişimi olmamış,0-1,5 s arasıda ise 0,15 RC değişim gözlemiştir. Ba rağme,25 RC de ise, b değişimi bütü zama dilimleride oldğ, hatta 0-1,5 s. arasıda ise, 0,40 RC ye kadar çıktığı gözlemiştir. Bda, geel olarak, düşük sertliği, daha fazla düktilite veya plastik deformasyo işaret etmeside dolayıdır. Düşük sertliklerde, ö yükleme zamaıı etkisii daha fazla oldğ tesbit edilmiştir. Soç olarak bütü değerlerde, b zamaı 3 s.yi geçmemesi tavsiye edilir. 4)k yük yglama hızı: Ö yüke eklee ek yük (aa yük) yglamasıdaki yglama hızıı sertlik değerie etkisii oldğ ispatlamıştır. Öreği, 50 RC değerideki bir referas test bloğda, 10 ila 70 µm/s hızlar arasıda yapıla değerlerde alıa soçlar da aşırı bir sapma olmamasıa rağme,10 µm/s hızı altıdaki hızlarda, değerler sapmasıı artışıa ede oldğ gözlemiştir. ızı artması değerleri daha sabit olmasıı sağlar. k yükü iişii 3-7 s. arasıda olması tavsiye edilir. 5)Toplam yükü bekleme zamaı: Toplam yük bekleme zamaı, toplam yükü hepsii ygladığı zamadır. Testler, c peetrasyo, b zama içide devam ettiğii göstermiştir. RC ve RB testleride alıa soçlar, aa yükü komple yglamasıda sora 5 s. sora sürüme davraışıı işaret eder. 3) de alatıldığı üzere kısa ö yük bekleme zamaıda oldğ gibi, kısa toplam yük bekleme zamaı da sertlik değeride daha fazla değişime ede olr. 0-5 s. arasıda, 63,45 ve 25 RC referas bloklarıda yapıla testlerde, 63 RC de 1-5 s. arasıda sertlikte fazla bir değişim görülmemesie rağme,0,5 s. i altıda b değişim değeri 0,5 RC kadar olabilmektedir. 45 RC de, yie 1-5 s. arasıda sertlikte fazla bir değişim görülmemesie rağme,0,5 s. i altıda b değişim değeri 0,7 RC ye kadar artabilmektedir 25 RC de ise, b değişim, bütü zama dilimleride olmakta hatta 1 s. i altıda ise 1,1 RC ye kadar çıkmaktadır. B ayı zamada plastisitei de bir etkisidir. Yie ayı şartlarda 82, 62 ve 42 RB referas bloklarıda yapıla testlerde ise, 1-5 s. arasıda bütü bloklarda, sertlikte fazla bir değişim görülmemesie rağme, 0-1 s. arasıdaki sertlik değişimii, 82 RB de 0,5 RB; 62 RB de 1 RB; 42 RB de ise 1,3 RB oldğ gözlemiştir. Soç olarak, RC ve RB testide, toplam yük bekleme zamaıı azalması, bütü değerlerde, sertlik değerii artmasıa ede olmakta, b değer düşük sertlik değerleride çok daha fazla olmaktadır. Bda dolayı, toplam yük bekleme zamaıı, 3-5 s. arasıda olması tavsiye edilir. 6)k yükü kaldırılması: k yük kaldırılıca, elastik geri kazaım miktarı dolayısıyla c deplasmaı azdır. Ayrıca, 2) deki gibi, b etki açık olarak iceleememiştir. Ba rağme, çok yavaş hızlar, (bilhassa yüksek yüklerde) malzemei sürümesii devamıa ede olabileceği görülmüştür. 4

5 7)Recovery (geriye kazaım) bekleme zamaı: B zama, ek yükü tamame kaldırılıp, c ö yük pozisyoa döme zamaıdır. Rockwell değeri ölçümü, b zama aralığıda yapıldığı içi, değeri direkt etkiler. Yie,63,45 ve 25 RC referas bloklarıyla yapıla testlerde, ö yük ve toplam yük bekleme zamalarıa bezemeksizi, geriye kazaım bekleme zamaıı etkisi, yüksek sertlik değerleride daha fazla olmaktadır. 0-8 s. arasıda yapıla testlerde,3-8 s. arasıda 25 ve 45 RC bloklarda b değişim fazla görülmemesie rağme, 0-3 s. arasıda artmaktadır. 63 RC blokta ise değişim her zama aralığıda görülür. Soç olarak, geriye kazaım bekleme zamaı azaldıkça, bütü bloklarda geelde, değeri azalması söz kosdr. Tavsiye edile zama 3-5 s.dir. 8)Ö yükü kaldırılması: B test soca direk etkisi yoktr. 1.4 DOLAYLI V DOLAYSIZ UYGULAMALARIN UYGULANMA ŞARTLARI: 2 tip doğrlama yapılmalıdır Dolaysız doğrlama Dolaylı DOLAYSIZ DOĞRULAMA 1)Deey kvvetii kalibrasyo 2)Batıcı c doğrlaması 3)Ölçme cihazıı kalibrasyo 4)Deey çevrimii doğrlaması 1)Deey kvvetii kalibrasyo: N göre yg olarak sertifikaladırılmış yük kotrol cihazı (prove rig veya load cell ) test tablası üzerie yg olarak yerleştirilir. Ö yükleme, e az 3 komda ve 3 s yglaarak yapılır. Toplam yükü yglamasıda öceki ve kaldırılmasıda sora ölçüle ö yükü değeri, Fo ı tolerası ± %2 olmalıdır. Daha sora toplam yük, yglaır. er toplam yük içi 3 yglama yapılmalıdır. Toplam yük F tolerası bütü yükler içi ± %1 olmalıdır. 2)Batıcı çları doğrlaması: A)lmas koi ç: lmas koi ç, kesilikle akrediteli bir kalibrasyo laboratvarıda sertifikalı olmalı ve sertifikada aşağıda belirtile hsslar açıkça belirtilmelidir. lmas c doğrlaması içi bir dolaysız birde dolaylı doğrlama yapılmalıdır. a)dolaysız doğrlama: Test yüzeyleri yüzeyide elmas ç 0,3 mm deriliğe üfz etmesi içi, test yüzeyleri çok ice polisajla parlatılmalıdır. b)uc şeklii doğrlaması, e az 4 oktada, bir ekra üzerie düşürülerek, yg büyütme sağlaarak yapılmalıdır. c)lmas koi açısı 120 ± 0,35 olmalıdır. Uc koisii olştra, küresel ca bitişe çizgii doğrsallıkta sapması 0,40 mm miimm zlkta maksimm 0,002 olmalıdır. d)lmas koiği ekseleri ile batıcı ç ttcs eksei arasıdaki açı 0,5 yi geçmemelidir. B)Bilya çlar: Bilya çapları içi toleraslar: 1/16 (1,5875 mm) ,0035 mm 1/8 (3,175 mm ) ,004 mm Çelik bilyaları sertliği mi. 750V10, sert metal (Tgste Karbür) bilyaları sertliği ise 1500 V10 olmalıdır. 3)Derilik ölçme cihazıı kalibrasyo: Ölçme cihazı, c sertliğii arttığı yöde hareket ettirilmesi aıda e düşük ve e yüksek sertliklere karşılık ola derilikte, e az 3 yerde doğrlamalıdır Ölçme cihazıı doğrlamasıda kllaıla cihazı hassasiyeti e az 0,0002 mm olmalıdır. Ölçme cihazı, A-K skalalarıda ± 0,001 mm, ve T skalalarıda ± 0,0005 mm hassasiyetide, yai bütü skalalarda, ± 0,5 skala birimi hassasiyetide olmalıdır. Derilik ölçme cihazıı doğrlaması tavsiye edilmesie rağme, b işlem pratikte z, zor ve sertlik ölçme cihazlarıı da değişik dizayları yüzüde ğraştırıcı bir işlem oldğda, pratikte b işlem, referas bloklarla ve referas batıcı çlarla yapıla deeylerle modifiye edilmiş dolaylı bir doğrlama olarak yapılabilmektedir 5

6 1.4.2 DOLAYLI DOĞRULAMA: ISO N e göre kalibre edilmiş referas bloklarla yapılmalıdır. Cihazı ölçüm hatası aşağıdaki şekilde hesaplaır. Ölçüm hatası: ort- ort= Ölçüle 5 değeri ortalaması = Referas bloğ sertliği Tekrarlaabilirlik ise ölçüle 5 değer içideki bla e yüksek değerde bla e küçük değeri çıkarılması ile blr. Tekrarlaabilirlik=max-mi Sertlik ölçme metodlarıa göre, kalibrasyo yapıla cihazı maksimm hatası ve tekrarlaabilirliği aşağıdaki tabloda verilmiştir. Rockwell Sertlik Birimi Referas blokları sertlik aralığı Müsaade edile maksimm hata (Rockwell birimi) Deey makiasıı müsaade edile tekrarlaabilirliği A B 20 RA 75 RA ± 2 RA 75 RA 88 RA ± 1,5 RA 20 RB 45 RB ± 4 RB 45 RB 80 RB ± 3 RB 80 RB 100RB ± 2 RB 0,8 Rockwell Birimi 1,2 Rockwell birimi C 20 RC 70 RC ± 1,5 RC 0,8 Rockwell birimi D F G 40 RD 70 RD ± 2 RD 70 RD 77 RD ± 1,5 RD 70 R 90 R ± 2,5 R 90 R 100 R ± 2 R 60 RF 90 RF ± 3 RF 90 RF 100 RF ± 2 RF 30 RG 50 RG ± 6 RG 50 RG 75 RG ± 4,5 RG 75 RG 94 RG ± 3 RG 0,8 Rockwell birimi 1,2 Rockwell birimi 1,2 Rockwell birimi 1,2 Rockwell birimi 80 R 100 R ± 2 R 1,2 Rockwell birimi K 40 RK 60 RK ± 4 RK 60 RK 80 RK ± 3 RK 80 RK 100RK ± 2 RK 1,2 Rockwell birimi N ± 2 RN 1,2 Rockwell birimi T ± 3 RT 2,4 Rockwell birimi 6

7 Rockwell test mastarları (bütü ölçüm birimleri) 5 yıl ( * ) Rockwell elmas koi ç 5 yıl ( * ) Rockwell bilya ç ttcları ( 1/16",1/8",1/4",1/2") 5 yıl ( * ) Rockwell bilyalar (1/16",1/8",1/4",1/2") Limitsiz Dolaylı doğrlamada kllaıla kalibrasyo raporlarıı geçerlilik süresi: ( * ) B sadece tavsiye edile bir süredir. ğer test mastarıı ölçüm yüzeyi ygsa veya ölçme çlarıda bir hata yoksa b süre zatılabilir. Kalibrasyo yapılacak cihaz, doğrlaacak her Rockwell skalası içi e az 3 sertlik aralığıda referas bloklar kllaılarak yapılmalıdır. Aşağıdaki tabloda, ilgili test metod kalibrasyoda da kllaıla blokları değerleri gösterilmiştir. Test metod RA RB RC RD R Blok değeri Test Metod Blok değeri Test metod Blok değeri RA RF R30N RA RF RF 30N R30N RA RF R30N RB RG R45N RB RG RG 45N R45N RB RG R45N RC R R15T R RC R 15T R15T RC RK R15T RD RK RK R30T RD RK 30T R30T RD R15N R30T R 15N R15N R45T R R15N 45T R45T R45T KALİBRASYON RAPORLARI ARASINDAKİ SÜRLR: Dolaysız doğrlama aşağıdakilerde herhagi birii olması halide tekrarlamalıdır. 1)Makie mote edile bir yerde başka bir yere taşıması drmda 2)Dolaylı doğrlama soçları yeterli blmadığıda 3)12 ayda fazla bir süre içide dolaylı bir doğrlama yapılmamışsa 7

8 1.4.4 ÖLÇÜM BLİRSİZLİĞİ: Belirsizlik hesaplarıda, düyada kabl edile aa kıstaslar, (GUM=Gide to expressio of certaity i measremet.1995) de belirtilmiştir. Sertlik ölçmede 2 aa kıstasta bahsedilebilir. 1)A da belirtildiği gibi, dolaysız kalibrasyodaki aşağıda belirtile belirsizlik kayaklarıı tayii, -Yükleri kalibrasyo -İz ölçme sistemii kalibrasyo -Sertlik ölçme c değerledirilmesi -Test sürecii değerledirilmesi 2)ISO stadartları bölüm1 deki gibi, referas bloklarla dolaylı kalibrasyodaki aşağıdaki kayakları tayiidir. -Maksimm kabl edilebilir hataya göre stadart belirsizlik -Referas blok sertliklerii stadart belirsizliği -Sertlik ölçme cihazıı referas bloklarla ölçümüdeki stadart belirsizlik -Test parçası ölçümüdeki stadart belirsizlik -Ölçme sistemideki ölçüm taksimatıda gele stadart belirsizlik Avrpa Birliği (SMT) test cihazlarıdaki belirsizliği hesaplamak içi yaklaşık 2000 çalışmayı desteklemiştir. Bider ve Gabaer, Avrpa Birliğii COP projesii bir parçası olarak, CRM (Referas Sertlik Blokları ) ile yapıla dolaylı doğrlama esas ola belirsizlik hesaplamaları ile ilgili yayı yapmıştır. kli tabloda görüleceği üzere, ISO stadartlarıı basite idirgeerek, sertlik ölçme cihazıı sistematik hata bilgisi olmaksızı hatta maksimm kabl edilebilir hatada daha az olacağı kabl edilmiştir. Maksimm kabl edilebilir hata ( ) ı, sistematik hataı bilimesie gerek olmaksızı, belirsizlik katkısı olarak kllaılmıştır. U CRM x ms (M1) Formüller ve semboller ekli tabloda gösterilmiştir. So sütda ki örekler UNCRT raporda, MPA NRW referas blokları kllaılarak alımıştır. Alteratif olarak (M2) ile tabloda belirtile metod kllaılmıştır. U CRM x ms b (M2) (M1) ve (M2) metodları arasıdaki aa fark tabloda ayrıca gösterilmiştir. Birçok kere ( ) e öemli belirsizlik faktörü olmasıa rağme, ayrıca mı değerledirilmeli yoksa değiştirilmeli mi diye düşüülmüştür. İki metod arasıdaki aa fark, (M2) de, ( ) belirsizliğii (M1) de, referas blok değerii (CRM ) müşteri cihazıdaki ölçüle değeri ile blok kalibrasyo değerii arasıdaki fark ola b i ölçüle değeri ile yer değiştirmesiyle olmştr. U, bütü sertlik değerleride b ile düzeltilerek blmştr. 8

9 M1 2M1M2 3M1M2 4M1M2 Stadart belirsizlik ( maksimm kabl edilebilir hata=1 e göre) Sertifikalı referas mastarıı kalibrasyo sertifikasıda belirtile stadart belirsizlik ( e bakıız) Sertifikalı referas mastarı belirtile ortalama değeri ve stadart sapması Sertifikalı referas mastarla ölçümdeki sertlik ölçme cihazıı stadart belirsizliği CRM, X CRM 2.8, 2r Kabl edilebilir hata, 2 r ISO ye göre UCRM CRM U CRM, X 2 i i 1, S, s ( i ) 2 1 i 1 1 t s CRM ye göre i ISO , 5-4 maddesie göre =5 ve =68,3 içi t=1,.15 (öğreci faktörü) CRM 0, , ,28, X CRM 62,08 Tek ölçümler : (1) 62,4-62,6-62,8-62,8-62,6 62,64/ s 0,167 i (2) 62,4-62,6-63,0-63, 63,2 62,84/ s 0,33 i 1,15 0,17 0,09 5 5M1M2 Test parçası ölçümüdeki ortalama değer ve stadart sapma x x, S I i X x sx 1 x 1 ( x i i x) 2 i :5, test parçası üstüde 1 5 ölçüm 1 Tek değerler: 64,4 / 64,8 / 64,9 / 65,1 / 65,3 6M1M2 7M2 Test parçası ölçümüde stadart belirsizlik Ölçme cihazıı ölçüm taksimatı stadart belirsizliği x ms ms = t s x x t= 1,15 2 ms ms= 0, 2 RBW 3 x = 64,9 s x = 0,34 x = 1,15x0,34 0, ,2 ms = 0, M2 9M2 10M2 Sertlik ölçme cihazıı kalibrasyo değeride sapması b sapmasıı stadart sapması b i tayiideki stadart belirsizlik b b = X 2 ve 3 stepler CRM m m1 1 1 s bb b bi. sb m i 1 m 1 i 1 b b t s b m ( b b ) i 2 Ölçüm serisideki m =2 içi step 8 Step 9, m = 2 içi t = 1,84 b b 1 =62,64-62,08= 0, 56 b 2 = 62,84-62,08= 0,76 b = 0,66, s b = 0,141 1,84 0,14 0, M1 Geişletilmiş belirsizlik tayii U U CRM x 2 ms 1 de 7 ye kadar stepler U 1,07 0,28 0,09 0, U 2, 25RBW 12M1 Ölçüm soc X X x U 5 ve 11.stepler X ( 64,9 2,25) RBW ( M1) 13M2 Düzeltilmiş geişletilmiş belirsizliği tayii U U CRM x ms b 2 de 7 ve 10 a kadar stepler U 0,28 0,09 0,174 0,058 0, U 0, 78RBW 14M2 Düzeltilmiş ortalama değer ile ölçüm soc X X ( x b) U 5,8 ve 13. stepler X ( 64,2 0,78) RBW ( M2) 9

10 2 BRINLL SRTLİK ÖLÇM CİAZI KALİBRASYONU Giriş: B doküma TÜRKAK ta akredite olacak kalibrasyo laboratvarları Briell Sertlik Ölçme Cihazlarıı Kalibrasyo kosda rehber olarak kllaabilmeleri ve laboratvarlar arasıdaki farklılıkları gidermek amacı ile hazırlamıştır. B rehber doküma, Briell sertlik ölçme cihazıı kalibrasyo içi gerekli ortam, teçhizat ve tekik bilgileri içerir Kapsam: B doküma, Briell sertlik ölçme cihazlarıı kalibrasyolarıda dikkat edilmesi gerekli ola koları içerir Taımlar: Briell Sertlik ölçme değeri: Belirli çaptaki bilyaları ( 1;2,5;5;10 mm ), belirli malzemeler içi kvvet/çap oraları kllaarak deey kvvetii belli bir zama aralığıda test malzemesi üzeride olştrdğ izi çapıı optik olarak okması karşılığıda blr. Ölçme ekraı: Cihazı üzeride sabitlemiş veya portatif olarak kllaılabile optik mikroskop sistemi, Ölçme c: 1;2,5;5 ve 10 mm çaptaki bilya çlar Ölçüm aralığı: Değişik Briell metodlarıdaki ölçülebilecek ölçme değerleri aralıkları Çözüürlük: Aalog veya dijital cihazlardaki e küçük bölütü değeridir. Kalibrasyo öcesi sağlaması gerekli hazırlıklar: Ortam: -Ortam sıcaklığı 23 ± 5 C olarak sağlamalıdır. B değerleri dışıda bir doğrlama yapma zorllğ olrsa, b doğrlama raporda belirtilmelidir. -Kalibrasyo ortamıa yakılarıda darbe ( eksatrik pres, friksiyo presler gibi) vibrasyo, aşırı tozl, yağlı, kirli ve sesli bir ortam olmamalıdır. b)cihaz: -Cihaz, yg bir masa üzeride tesbitlemiş olmalıdır. Ölçüm tablası üzerie, bir s terazisi koyarak, cihazı yere göre düzgülüğü ayarlamalıdır. (b işlem, yükleri, hidrolik veya motorla yglaa cihazlarda, yükleri yglaması aıda çok öemli olmasıa rağme, yükleri yay baskısı ile ygladığı cihazlarda daha az öemlidir.) -Ölçme c yerleştirildiği cihaz ölçme mili delik çapı ile ölçme c çapı arasıdaki boşlk fazla olmamalıdır. Ayrıca, ölçme c, ölçme milie otrdğ yüzey düzgü, paralel ve temiz olmalıdır. -Aa mil kova boşlğ ve kama boşlğ kotrol edilmelidir. Ayrıca aa mil som boşlğ fazla olmamalıdır. -Ölçme tablasıı aa mile gire çapı boşlk tolerası, hem tablaı hem de aa mili birbirlerie değe yüzeylerii yüzey pürüzlülük ve düzlemsellik yglğ kesilikle sağlamalıdır. Ölçme tablasıı, yüzey pürüzlülüğü ve düzlemselliği de çok öemli olp kesilikle sağlamalıdır. -Yük yglama sistemi kotrol edilmeli, yükleri düzgü olarak belirlee zamada imesi sağladığıda emi olmalıdır. -Optik mikroskop sistemii foksiyoel olarak düzgü çalıştığı kotrol edilmelidir 2.2 KALİBRASYON İŞLMİNİN UYGULANMASI: 2 tip doğrlama yapılmalıdır. A)Dolaysız doğrlama B)Dolaylı 10

11 2.2.1 DOLAYSIZ DOĞRULAMA 1)Deey kvvetii kalibrasyo 2)Batıcı ç doğrlaması 3)Ölçme cihazıı kalibrasyo 4)Deey çevrimii doğrlaması 1)Deey kvvetii doğrlaması ISO 376 Sııf 1 göre yg olarak sertifikaladırılmış yük kotrol cihazı,(prove rig veya Load cell ) test tablası üzerie yg olarak yerleştirilir. er yük içi 3 yglama yapılmalıdır. Yük(F)tolerası bütü yükler içi ± %1 olmalıdır. Test yüküü yglamaya başladığı ada, test yüküü tamame ygladığı aa kadar geçe süre 2-8 s arasıda olmalıdır. Yükü tamame ygladığı zamada itibare, s beklemelidir. 2)Batıcı çları doğrlaması: Bilya çlar aşağıdaki özellikleri, kalibrasyo sertifikası ile teyit ede akredite bir laboratvarda temi edilmelidir. Bilya çapları içi toleraslar: 10 mm ,005 mm 5 mm ,004 mm 2,5 mm ,003 mm 1 mm ,003 mm Sert metal(tgste Karbür) bilyaları sertliği mi.1500 V10 olmalıdır. Kimyasal özellikleri ise, yoğlk 14,8 g/cm3 ± 0,2 g/cm3, % 5-7 Co, %2 maks. diğer karbürler ve gerisi Wolfram Carbür olmalıdır. Dolaylı kalibrasyoda kllaıla kalibrasyo raporlarıı geçerlilik süresi: Kalibrasyo yapa kişii aşağıdaki tabloya dikkat etmesi gerekir. Briell Test Mastarları (bütü değerler) 5 yıl (*) Bilya ç ttcları (1;2,5;5 ve 10 mm) 5 yıl (*) Bilyalar (1;2,5;5 ve 10 mm ) Limitsiz ( * ) B sadece tavsiye edile bir süredir. ğer test mastarıı ölçüm yüzeyi ygsa veya ölçme çlarıda bir hata yoksa b süre zatılabilir. 3)Ölçme cihazıı doğrlaması: Ölçme cihazıı doğrlaması, akredite bir laboratvarda alımış sertifikalı stage mikrometre ile yapılmalıdır. Mikrometrei mi. 5 çizgi arası her bir ölçüm aralığıda doğrlamalı ve maksimm hata %0,5 i geçmemelidir DOLAYLI DOĞRULAMA: N e göre kalibre edilmiş referas bloklarla yapılmalıdır. Referas test bloğda toz, yağ, mıkatıslama vb. olmamalı, blok yüzeyleri etil alkolle temizleip krlamalıdır. Test yüzeylerie çıplak elle değmemelidir. Ölçme bölgesi, öcede yapıla izlere göre yg seçilerek, cihazı test tablasıa mtazam yerleştirilmelidir. Cihazı kalibrasyoda, her bir test yüküde, aşağıdaki tablo esas alıarak mi. 2 referas blok kllaılmalıdır. er izi çapı birbirie dik iki yöde ölçülerek, aritmetik ortalaması ölçüm değerie esas alımalıdır. Referas blok aralık değerleri 200 BW 300 BW BW er referas blok üzeride, N ISO e göre beş iz yapılarak çapları ölçülür. 11

12 Cihazı ölçüm hatası aşağıdaki şekilde hesaplaır. Ölçüm hatası: ort- ort= Ölçüle 5 Briell sertlik değerii ortalaması ort= (Brada 1,2,3,4 ve 5 değerleri d1,d2,d3,d4 ve d5 iz çapı değerlerie karşılık gele Briell sertlik değerleridir.) = Referas bloğ sertliği Tekrarlaabilirlik: Ölçüle 5 iz çap değeri (d) içideki, bla e yüksek değerde e küçük değeri çıkarılması ile blr. Tekrarlaabilirlik=dmax-dmi Sertlik ölçme metodlarıa göre, kalibrasyo yapıla cihazı maksimm hatası ve tekrarlaabilirliği aşağıdaki tabloda verilmiştir. Deey cihazıı kabl edilebilir tekrarlaabilirliği (mm) maks. Referas blok sertliği (BW) 125 0,030 dort BW 225 0,025 dort 2, ,020 dort 2 Deey cihazıı kabl edilebilir hatası (% ) 2.3 KALİBRASYON RAPORLARI ARASINDAKİ SÜRLR: Dolaysız doğrlama aşağıdakilerde herhagi birii olması halide tekrarlamalıdır. 1)Makie mote edile bir yerde başka bir yere taşıması drmda 2)Dolaylı doğrlama soçları yeterli blmadığıda 3)12 ayda fazla bir süre içide dolaylı bir doğrlama yapılmamışsa ÖLÇÜM BLİRSİZLİĞİ: Belirsizlik hesaplarıda, düyada kabl edile aa kıstaslar, (GUM=Gide to expressio of certaity i measremet.1995) de belirtilmiştir. Sertlik ölçmede 2 aa kıstasta bahsedilebilir. 1)A da belirtildiği gibi, dolaysız kalibrasyodaki aşağıda belirtile belirsizlik kayaklarıı tayii, -Yükleri kalibrasyo -İz ölçme sistemii kalibrasyo -Sertlik ölçme c değerledirilmesi -Test sürecii değerledirilmesi 2)ISO stadartları bölüm1 deki gibi, referas bloklarla dolaylı kalibrasyodaki aşağıdaki kayakları tayiidir. -Maksimm kabl edilebilir hataya göre stadart belirsizlik -Referas blok sertliklerii stadart belirsizliği 12

13 -Sertlik ölçme cihazıı referas bloklarla ölçümüdeki stadart belirsizlik -Test parçası ölçümüdeki stadart belirsizlik -Ölçme sistemideki ölçüm taksimatıda gele stadart belirsizlik Avrpa Birliği (SMT) test cihazlarıdaki belirsizliği hesaplamak içi yaklaşık 2000 çalışmayı desteklemiştir. Bider ve Gabaer Avrpa Birliğii COP projesii bir parçası olarak, CRM (Referas Sertlik Blokları ) ile yapıla dolaylı doğrlama esas ola belirsizlik hesaplamaları ile ilgili yayı yapmıştır. kli tabloda görüleceği üzere, ISO stadartlarıı basite idirgeerek, sertlik ölçme cihazıı sistematik hata bilgisi olmaksızı hatta maksimm kabl edilebilir hatada daha az olacağı kabl edilmiştir. Maksimm kabl edilebilir hata ( ) ı, sistematik hataı bilimesie gerek olmaksızı, belirsizlik katkısı olarak kllaılmıştır. U CRM x ms (M1) Formüller ve semboller ekli tabloda gösterilmiştir. So sütda ki örekler UNCRT raporda, MPA NRW referas blokları kllaılarak alımıştır. Alteratif olarak (M2) ile tabloda belirtile metod kllaılmıştır. U CRM x ms b (M2) (M1) ve (M2) metodları arasıdaki aa fark tabloda ayrıca gösterilmiştir. Birçok kere ( ) e öemli belirsizlik faktörü olmasıa rağme, ayrıca mı değerledirilmeli yoksa değiştirilmeli mi diye düşüülmüştür. İki metod arasıdaki aa fark, (M2) de, ( ) belirsizliğii (M1) de, referas blok değerii (CRM ) müşteri cihazıdaki ölçüle değeri ile blok kalibrasyo değerii arasıdaki fark ola b i ölçüle değeri ile yer değiştirmesiyle olmştr. U, bütü sertlik değerleride b ile düzeltilerek blmştr. Belirsizlik hesaplamaları, Rockwell testide belirtildiği gibi yapılabilir. 3 VICKRS SRTLİK ÖLÇM CİAZI KALİBRASYONU Giriş: B doküma TÜRKAK ta akredite olacak kalibrasyo laboratvarları Vickers Sertlik Ölçme Cihazlarıı Kalibrasyo kosda rehber olarak kllaabilmeleri ve laboratvarlar arasıdaki farklılıkları gidermek amacı ile hazırlamıştır. B rehber doküma, Vickers sertlik ölçme cihazıı kalibrasyo içi gerekli ortam, teçhizat ve tekik bilgileri içerir Kapsam: B doküma, Vickers sertlik ölçme cihazlarıı kalibrasyolarıda dikkat edilmesi gerekli ola koları içerir Taımlar: Vickers Sertlik ölçme değeri: 136 elmas piramid c, belirli malzemeler içi kvvet/çap oraları kllaarak deey kvvetii belli bir zama aralığıda test malzemesi üzeride olştrdğ izi ebadıı optik olarak okması karşılığıda blr. Ölçme ekraı: Cihazı üzeride sabitlemiş veya portatif olarak kllaılabile optik mikroskop sistemi, Ölçme c: 136 elmas piramid ç Ölçüm aralığı: Değişik Vickers metodlarıdaki ölçülebilecek ölçme değerleri aralıkları Çözüürlük: Aalog veya dijital cihazlardaki e küçük bölütü değeridir. Kalibrasyo öcesi sağlaması gerekli hazırlıklar: 13

14 3.1.4 Ortam: -Ortam sıcaklığı 23 C ± C olarak sağlamalıdır. B değerleri dışıda bir doğrlama yapma zorllğ olrsa, b doğrlama raporda belirtilmelidir. -Kalibrasyo ortamıa yakılarıda darbe ( eksatrik pres, friksiyo presler gibi) vibrasyo, aşırı tozl, yağlı, kirli ve sesli bir ortam olmamalıdır. b)cihaz: -Cihaz, yg bir masa üzeride tesbitlemiş olmalıdır. Ölçüm tablası üzerie, bir s terazisi koyarak, cihazı yere göre düzgülüğü ayarlamalıdır.(b işlem, yükleri, hidrolik veya motorla yglaa cihazlarda, yükleri yglaması aıda çok öemli olmasıa rağme, yükleri yay baskısı ile ygladığı cihazlarda daha az öemlidir.) -Ölçme c yerleştirildiği cihaz ölçme mili delik çapı ile ölçme c çapı arasıdaki boşlk fazla olmamalıdır. Ayrıca, ölçme c, ölçme milie otrdğ yüzey düzgü, paralel ve temiz olmalıdır. -Aa mil kova boşlğ ve kama boşlğ kotrol edilmelidir. Ayrıca aa mil som boşlğ fazla olmamalıdır. -Ölçme tablasıı aa mile gire çapı boşlk tolerası, hem tablaı hem de aa mili birbirlerie değe yüzeylerii yüzey pürüzlülük ve düzlemsellik yglğ kesilikle sağlamalıdır. Ölçme tablasıı, yüzey pürüzlülüğü ve düzlemselliği de çok öemli olp kesilikle sağlamalıdır. -Yük yglama sistemi kotrol edilmeli, yükleri düzgü olarak belirlee zamada imesi sağladığıda emi olmalıdır. -Optik mikroskop sistemii foksiyoel olarak düzgü çalıştığı kotrol edilmelidir. 3.2 KALİBRASYON İŞLMİNİN UYGULANMASI: 2 tip doğrlama yapılmalıdır. A)Dolaysız doğrlama B)Dolaylı DOLAYSIZ DOĞRULAMA 1)Deey kvvetii kalibrasyo 2)Batıcı ç doğrlaması 3)Ölçme cihazıı kalibrasyo 4)Deey çevrimii doğrlaması 1)Deey kvvetii doğrlaması: ISO 376 Sııf 1 göre yg yük kotrol cihazı (prove rig veya Load cell ) test tablası üzerie yg olarak yerleştirilir. er yük içi 3 yglama yapılmalıdır. er kvvet ölçümü aşağıdaki tablodaki toleras değeri içide olmalıdır. F Deey Kvveti aralığı (N) Toleraslar (%) F 1,961 ± 1,0 0,09807 F < 1,961 ± 1,5 Deey kvvetii yglaması 2-8 s arasıda olmalıdır.(düşük yük veya Mikrosertlik deeyleride b süre 10 s. yi aşmamalıdır.) Düşük yük veya Mikrosertlik deeyleride test yglama hızı 0,2 mm/s. yi geçmemelidir. Deey kvvetii yglama süresi ( yükü tamamıyla ygladığı ada itibare geçe süre ) s. olmalıdır. 2)Batıcı çları doğrlaması: Vickers piramid ç kesilikle kalibrasyo sertifikası ile teyit edile akredite bir laboratvarda temi edilmelidir. Kalibrasyo sertifikasıda aşağıdaki hsslar açıklıkla belirtilmelidir. -lmas piramid c dört yüzeyi parlatılmış ve ksrsz olmalıdır. -Batıcı c şeklii doğrlaması doğrda ölçmek sretiyle veya bir optik ekrada iz düşümüü ölçülmesiyle yapılabilir. -lmas piramidi tepe oktasıda, karşılıklı yüzeyler arasıdaki açı 136 ± 0,5 olmalıdır. 14

15 -lmas piramidi eksei ile batıcı ç tta mekaizma eksei arasıdaki açı ± 0,5 de az olmalıdır. Karşılıklı kearları birleşmeside doğa çizgii kabl edilebilir e büyük değeri içi ekli tablo esas alımalıdır. F Deey kvveti aralığı (N) F 49,03 0,002 1,961 F < 1,961 0,001 0,09807 F < 1,961 0,0005 Kabl edilebilir e fazla birleşme hattı zlğ(geişliği) (a) mm Dolaylı kalibrasyoda kllaıla çları ve blokları geçerlilik süresi Kalibrasyo yapa kişii aşağıdaki tabloya dikkat etmesi gerekir. (*) B sadece tavsiye edile bir süredir. ğer test mastarıı ölçüm yüzeyi ygsa veya ölçme çlarıda bir hata yoksa b süre zatılabilir. 3)Ölçme cihazıı doğrlaması: Ölçme cihazıı doğrlaması, akredite bir laboratvarda alımış sertifikalı stage mikrometre ile yapılmalıdır. Ölçme cihazı skalası, aşağıdaki çizelgedeki hesaplamaya yg olarak taksimatladırılmış olmalıdır. -Sert metalleri Vickers deeyi içi, ölçme cihazıı ölçme kabiliyeti ISO 3878 de belirtilmiştir. -Ölçme cihazı, stage mikrometre ile her çalışma aralığıda e az beş oktada yapıla ölçüm ile doğrlamalıdır DOLAYLI DOĞRULAMA: Vickers test mastarları (bütü ölçüm aralıkları) 5 yıl (*) Vickers piramid elmas ç 2 yıl (*) Diyagoal zlk (mm) Ölçme cihazıı ölçüm kabiliyeti Kabl edilebilir e fazla hata d 0,040 0,0002 mm 0,0004 mm d > 0,040 d'i % 0,5 ' i d'i % 1 ' i N e göre kalibre edilmiş referas bloklarla, 23 ± 5 C de yapılmalıdır. Doğrlama eğer b sıcaklık aralığı dışıda yapılıyor ise, kalibrasyo raporda b belirtilmelidir. Kalibrasyo aıda referas blokları ölçüm ve alt yüzeyleride yağ, toz, korozyo vb. olmamalıdır. Cihazı kalibrasyoda, e az 2 test yükü seçilmelidir. Kvvetlerde birisi e sıklıkla kllaıla deey kvveti olmalıdır. Seçile her deey yükü içi, aşağıdaki tablodaki farklı sertlik aralıklarıda e az iki değer seçilmelidir. Referas blok aralık değerleri 225 V 400V -600 V > 700 V -Sadece bir tek deey yüküü kllaıldığı doğrlama yapılırke, her biri ykarıdaki tabloda belirtile aralıklarda olmak kaydı ile üç referas blok seçilmelidir. -er referas blok üzeride, N ISO e göre beş iz yapılarak ölçülür. -er referas blok içi, d1,d2,d3,d4 ve d5 izlerii ölçüle diyagoal ebatları ortalaması alıır. -Ölçüle 5 diyagoal iz değeri (d) içideki, bla e yüksek değerde e küçük değeri çıkarılması ile blr. -Deey cihazıı tekrarlaabilirliği dmax-dmi olarak belirleir. Cihazı ölçüm hatası aşağıdaki şekilde hesaplaır. Ölçüm hatası: ort- 15

16 ort= Ölçüle 5 Vickers sertlik değerii ortalaması ort= (Brada 1,2,3,4 ve 5 değerleri d1,d2,d3,d4 ve d5 değerlerie karşılık gele Vickers sertlik değerleridir.) = Referas bloğ sertliği Kalibrasyo yapıla cihazı maksimm hatası, referas bloğ sertlik değerii % si olarak ifade edilir. İlgili tabloda b değerler belirtilmiştir Sertlik Değeri KALİBRASYONU YAPILAN CİAZIN YÜZD OLARAK KABUL DİLBİLİR MAK. ATASI ( % ) V 0,01 V 0, V 0,02 8 V 0, V 0, V 0, V 0, V 0, V 0, V V V V V V V V V DNY CİAZININ TKRARLANABİLİRLİĞİ (MAKS.) Referas blok sertlik değeri V5- V100 d V0,2 < V5 < V 0,2 225 V 0,03 d 0,06 d 0,06 d > 225 V 00,2 d 0,04 d 0,05 d V V 5 - V 100 V 0,2 - V 5 Referas bloğ sertliği V Referas bloğ sertliği V

17 3.3 DOĞRULAMA SIKLIĞI: Dolaysız doğrlama: Dolaysız doğrlama aşağıdakilerde herhagi birii olması halide tekrarlamalıdır. 1)Makie krldğda veya yeide motaj yapıldığıda ya da bir yerde bir yere taşıması drmda 2)Dolaylı doğrlama soçları yeterli blmadığıda 3)12 ayda fazla bir süre içide dolaylı bir doğrlama yapılmamışsa er dolaysız doğrlamada sora, dolaylı doğrlama yapılmalıdır. Dolaylı doğrlama: Dolaylı doğrlama sıklığı, cihazı bakım stadardıa ve kllaım sıklığıa bağlı olarak değişebilir. B hiçbir zama 12 ayı aşmamalıdır ÖLÇÜM BLİRSİZLİĞİ: Belirsizlik hesaplarıda, düyada kabl edile aa kıstaslar, (GUM=Gide to expressio of certaity i measremet.1995) de belirtilmiştir. Sertlik ölçmede 2 aa kıstasda bahsedilebilir. 1)A da belirtildiği gibi, dolaysız kalibrasyodaki aşağıda belirtile belirsizlik kayaklarıı tayii, -Yükleri kalibrasyo -İz ölçme sistemii kalibrasyo -Sertlik ölçme c değerledirilmesi -Test sürecii değerledirilmesi 2)ISO stadartları bölüm1 deki gibi, referas bloklarla dolaylı kalibrasyodaki aşağıdaki kayakları tayiidir. -Maksimm kabl edilebilir hataya göre stadart belirsizlik -Referas blok sertliklerii stadart belirsizliği -Sertlik ölçme cihazıı referas bloklarla ölçümüdeki stadart belirsizlik -Test parçası ölçümüdeki stadart belirsizlik -Ölçme sistemideki ölçüm taksimatıda gele stadart belirsizlik Avrpa Birliği (SMT) test cihazlarıdaki belirsizliği hesaplamak içi yaklaşık 2000 çalışmayı desteklemiştir. Bider ve Gabaer, Avrpa Birliğii COP projesii bir parçası olarak, CRM (Referas Sertlik Blokları ) ile yapıla dolaylı doğrlama esas ola belirsizlik hesaplamaları ile ilgili yayı yapmıştır. kli tabloda görüleceği üzere, ISO stadartlarıı basite idirgeerek, sertlik ölçme cihazıı sistematik hata bilgisi olmaksızı hatta maksimm kabl edilebilir hatada daha az olacağı kabl edilmiştir. Maksimm kabl edilebilir hata ( ) ı, sistematik hataı bilimesie gerek olmaksızı, belirsizlik katkısı olarak kllaılmıştır. U CRM x ms (M1) Formüller ve semboller ekli tabloda gösterilmiştir. So sütda ki örekler UNCRT raporda, MPA NRW referas blokları kllaılarak alımıştır. Alteratif olarak (M2) ile tabloda belirtile metod kllaılmıştır. U CRM x ms b (M2) (M1) ve (M2) metodları arasıdaki aa fark tabloda ayrıca gösterilmiştir. Birçok kere ( ) e öemli belirsizlik faktörü olmasıa rağme, ayrıca mı değerledirilmeli yoksa değiştirilmeli mi diye düşüülmüştür. İki metod arasıdaki aa fark, (M2) de, ( ) belirsizliğii (M1) de, referas blok değerii (CRM ) müşteri cihazıdaki ölçüle değeri ile blok kalibrasyo değerii arasıdaki fark ola b i ölçüle değeri ile yer değiştirmesiyle olmştr. U, bütü sertlik değerleride b ile düzeltilerek blmştr. Ölçüm belirsizliği hesaplamaları, Rockwell metodda gibi yapılabilir. 17

18 4 KAYNAKÇA -N ISO , N , N ormları -ASTM ormları -Periodic check of hardess testig machies INFO 1/2001 Dr. Ig. Polzi / Dipl. Ig. Schwek (MPA Dortmd) -Determiatio of certaiity for hardess measremet proposal of stadart T.Polzi ( MPA NRW, Dortmd) -A- 10 /16 A Gidelies o stimatio of certaiity i ardess Mesremets -UROPRODUCTS D.Perkis -Tekik yazışmalar ( Dieter Schwek / MPA Dortmd) -Rockwell ardess Measremet of Metallic Materials./ Ocak Samel Row ( NIST Malzeme ve Müh.Lab.) -Wikipedia 18