Modava Sancağında Tımar Rejimi

Transkript

1 Modava Sancağında Tımar Rejimi Özet Murat Serdaroğlu* Modava, 1552 yılında Tımışvar Eyaletine bağlı küçük bir nahiye iken, 1569 tarihli mufassal defterde sancak statüsüne kavuşmuştur. Modava Sancağına, Modava ve Kıraşova-Bıtılnik Nahiyeleri bağlanmıştır. Bu çalışmada sancağın ile tarihli tımar-icmal defterleri mukayese edilmiştir. Yapılan mukayesede yılında vergi geliri akçe olup bunun akçesi dirliklere dağıtılmıştır yılında ise vergi geliri akçeye yükselmiş olup bunun akçesi sancak içerisinde dirlik olarak dağıtılmıştır. Artan vergi gelirine uygun olarak dağıtılan dirlik miktarı da yükselmiştir. Çalışmada tımar-icmal defterlerine göre gelirlerinin has, zeamet ve tımar şeklinde dağılımını karşılaştırarak, sancak içerisinde tımar sahipleri ve görevleri incelenmiştir. Anahtar Sözcükler: Modava Sancağı, Osmanlı Devleti, Tımar Sistemi, Tımışvar Eyalet, Macaristan The Timar Regim in Modava Sanjak Abstract While Modava was a small nahiye in the province of Timisoara in 1554, it had a status of a sanjak in 1569 as it was written in the registration books. Moldova was linked to Modava Sanjak and the towns of Moldova, Bitilnik- Skopje. In this study, timar-tax registration books and the timar-tax registration books have been compared. In comparison, it has been noticed that the tax revenue in was akce as total and out of this total was distrubuted as dirlik (land tax).in , the tax revenue increased to 517,420 akce, of which 486,241 akce were distributed as dirlik ( land tax) in sanjak. In accordance with the increased tax revenue the amount of dirlik (land tax) distribution was also increased. In the study, the timar icmal registration books have been examined accordance with the tax income distribution as in the forms of has (peculiar), zeamet (vassalage) and timar, and the owners of timar and their tasks have also been studied. Keywords: Modava Sanjak, Ottoman State, Timar System, Timisoara Province, Hungary Giriş Tımışvar 1 bölgesi nin fethi 1551 yılında Sokullu Mehmed Paşa tarafından başlatılmış ve ikinci Vezir Kara Ahmed Paşa tarafından 1552 yılında tamamlanmıştır. 2 Akabinde Lipova ve Solymos/Soimuş fethedilmiş, Maroş vadisi boyunca irili ufaklı 15 kale teslim olmuştur. Fethedilen ve teslim olan yerleşim birimlerinden birisi de Modava dır. 3 Bölgede fethedilen ve teslim olan yerleşim yerleri için yeni bir idari düzenleme ihtiyacı duyulmuştur. Bu sebepten 1554 yılında *Okutman, Ömer Halisdemir Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Bölümü, Niğde, (Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Doktora Öğrencisi), muratsrl@gmail.com. 1 Tımışvar, Romence de Timişoara, Slavca Temšvar, Macarca Temesvar, Osmanlı belgelerinde Temesvar/Tımışvar/Tamışvar olarak geçer. Bkz. Mihai Maxim, Tımışvar, DİA, Cilt 41, İstanbul 2012, s Tımışvar Bölgesinin fethine dair en önemli kaynak Topkapı Sarayı Kütüphanesinde yer alan 888 numaralı defterdir. 3 Feridun M.Emecen, Osmanlı Klasik Çağında Siyaset, Timaş Yayınları, İstanbul 2009, s Tımışvar ın Fethi ile ilgili bkz. M. Feridun Emecen Sultan Süleyman Çağı ve Cihan Devleti, Türkler, C.9, Ankara 2002, s. 512; aynı yazar, Osmanlı Klasik Çağında Siyaset, Timaş Yayınları, İstanbul 2009; Peçevi İbrahim Efendi, Peçevi Tarihi, Hazırlayan: Bekir Sıtkı Baykal, Kültür Bakanlığı Yayınları, Cilt I, Ankara 1981; Sadık Müfit Bilge, Osmanlı nın Macaristanı, Kitabevi Yayınları, İstanbul

2 Tımışvar Vilayeti kurulmuştur. Modava, 1554 yılında hazırlanan bir mufassal tahrir defterine 4 göre fethin hemen ardından Tımışvar Vilayeti nin paşa sancağı olan ve aynı adı taşıyan 18 nahiyeden müteşekkil Tımışvar Sancağı na bağlanmıştır. İlk tahrirden 15 yıl sonra bölgenin idari olarak yeniden yapılandırıldığı görülür ve bu çerçevede Modava 1569 yılında bağımsız sancaklar olarak teşkilatlandırılır. Modava, günümüzde Romanya nın Sırbistan sınırına çok yakın bir kesiminde, Tuna nehrinin sol kıyısında yer almaktadır. 5 Modava bölgesi Tuna nehrinin kontrolünü sağlamakla birlikte, Demirkapı geçidinden önceki gemi ulaşımı açısından da son duraktır. 6 Şehirde 1566 yılında kısa bir süre darphane kurulup faaliyet göstermesi buranın önemini daha da artırmıştır. 7 Osmanlı Devleti nde en büyük idari birimin karşılığı olan eyalet veya vilayetler 8 sancak veya vilayetlere bölünmüştür. Bu çalışmada Tımışvar Vilayeti ne bağlı Modava Sancağı ndaki dirlikler incelenmiştir. Çalışmamızda ilk olarak tımar sistemi hakkında kısa bilgi verildikten sonra, tımar sisteminin unsurları olan has, zeamet ve tımar olarak dağıtılan dirliklerin miktarı, tasarruf sahipleri ve görevleri incelenecektir. Çalışmada kullandığımız temel kaynaklar ise Başbakanlık Osmanlı Arşivi nde bulunan 552 Numaralı ve tarihli tımar-icmal defteri ile 674 Numaralı tarihli tımar-icmal defteridir. Bu defterlere göre sancak gelirlerin dağılımlarını ve Miri toprak rejiminin Modava Sancağı nda uygulanmasını ortaya koymaya çalışacağız. 9 1.Tımar Sistemi ve Dirlikler Osmanlı Devleti nde tımar sistemi imparatorluk yönetiminin temelini oluşturmaktadır. 10 Osmanlı Devleti nin farklı coğrafyalarda hakimiyet sağlamasında ve savaş meydanlarında uzun süre yenilmezliğini sürdürmesinde devletin temel kurumlarından biri olan tımar sistemini etkili biçimde kullanması etkilidir. 11 Tımar, devlet görevlilerine hizmetleri karşılığında, devlet adına belli bir bölgenin vergi gelirlerinin toplama hakkının verilmesine denir. 12 Barkan tımarı, Osmanlı İmparatorluğunda geçimlerine veya hizmetlerine ait masrafları karşılamak üzere bir kısım asker ve memurlara, muayyen bölgelerden kendi nâm ve hesaplarına tahsili selâhiyeti ile birlikte tahsis edilmiş olan vergi kaynaklarına ve bu arada bilhassa defter yazılarındaki senelik geliri akçeye kadar olan askeri dirliklere verilen isim 13 olarak tanımlamaktadır. Tımar sistemiyle devlet görevlilerine maaşlarını tahsis etme hakkı verilmiş olsa da, tımar sisteminin asıl amacı seferler için asker beslemektir. Bu sistemde hazinenin tımar-dirlik verme yoluyla, devlete hizmet etmelerini sağladığı kişilerin büyük çoğunluğunu ordu mensupları oluşturmakla beraber, padişah ve yüksek rütbeli görevliler de dirliklerini aynı usulle almaktadır. 14 Osmanlı Devleti nde tımar sisteminin uygulandığı vilayetlerde nüfus ve vergi gelirlerini tespit etmek amacıyla arazi tahrirleri yapılırdı. Tahrirlerin yapılmasının amacı, vilayetlerdeki gelir kaynaklarını tespit ederek, bunları devlet görevlilerine hizmet karşılığı maaş olarak dağıtılmaktaydı. 15 Tımar teşkilatı fonksiyonlarına göre üç ayrı kategoriye ayrılmakta, bunlarda kendi içinde alt kategorilere bölünmektedir. Birinci sırada Has gelmektedir. Has, Havâss-ı Hümâyûn ve Havâss-ı 4 BOA. TT Mihai Maxim, Modava, DİA, C.30, 2005, s Maxim, a.g.m., s Sadık Müfit Bilge, Osmanlı nın Macaristanı, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2010, s Halil İnalcık, Eyalet, DİA, Cilt 11, İstanbul, s Modava Sancağına ait Başbakanlık Osmanlı Arşivinde, Tapu Tahrir Defterleri Kataloğunda kayıtlı 671 Numaralı bir defter daha gözükmektedir, incelememizde bu defterin 674 numaralı defterle aynı olduğu görülmektedir. 10 Özer Ergenç, XVI. Yüzyılda Ankara ve Konya, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2012, s Nicoara Beldiceanu, XIV. Yüzyıldan XVI. Yüzyıla Osmanlı Devleti nde Tımar, Teori Yayınları, Ankara s Fatma Acun, Klasik Dönem Eyalet İdare Tarzı Olarak Timar Sistemi ve Uygulaması, Türkler, Cilt 9, Ankara 2002, s Ömer Lütfi Barkan, Tımar, İslam Ansiklopedisi, C. XII/I, İstanbul, 1979, s Mustafa Akdağ, Türkiye nin İktisadi ve İçtimai Tarihi, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2010, s Acun, a.g.m., s. 902; Çalışmamıza konu olan Tımışvar Sancağı 1554 yılında tahriri tamamlanmıştır. Bkz. BOA. TT

3 Vüzerâ olarak iki kısımdır. Havâss-ı Hümâyûn prensipte padişaha ait gibi görünse de kapıkullarının giderleri, teçhizatları ve sarayın masrafları buradan karşılanmaktaydı. Bu yüzden en zengin ve en güvenilir gelir kaynakları bu kategori için tahsis edilmişti. Havâss-ı Vüzerâ hükümet üyeleriyle vilayet yöneticileri, sancakbeyleri veya beylerbeyleri için ayrılmıştı. 16 Hastan sonra dirlik miktarına göre zeâmet gelmektedir. Köylerin ve mezraların yıllık vergi gelirlerin en az yirmi bin akçeden başlayarak herhangi bir kimseye verilmesine zeâmet adı verilir. Zeamet yirmi bin ile yüz bin akçelik geliri olan bir toprak dirliğidir. 17 Zeametler derece olarak daha düşük memurlara tahsis edilen toprak dirliğidir. 18 Dirlik dağıtımının en alt basamağında Osmanlıların toprak sistemine adını veren tımar yer almaktadır. Sofyalı Ali Çavuş ve Ayn-ı Ali Efendi tımarı yıllık yirmi binden bir akçe eksik olsa ana zeamet dinilmez, belki tımar dirler, zira tımarın ekser haddi on dokuz bin dokuz yüz doksan dokuzdur" 19 şeklinde tarif etmektedirler. Tımar alan sipahinin yerine getirmesi gereken çeşitli görevleri vardır. Sefere memur oldukları vakit, hem memleketi muhafaza hem de arkadaşlarının dirlikleri işlerine nezaret etmek için onda biri geride kalıp, geri kalanı memur oldukları seraskerin maiyetine cebelileri ile birlikte vardıklarında yoklamaları yapılırdı. Sefere katılmamaları halinde hakkında işlem başlatılırdı. 20 Mesela; 21 Muharrem 972 tarihli hükme göre Boğdan seferine tayin olunan Modava Sancağı nın da içinde yer aldığı züema ve sipahilerin sefere eda olanların ve sefere emr olunup mevcut olmayanların isimleri ile tımarları ile yazılıp Südde-i Saâdete irsal olunması hakkında yasal işlem başlatılmıştır Modava Sancağı nda Tımar Rejimi Tımışvar Bölgesi nin Vezir Kara Ahmed Paşa ile sonuçlanan fethi sonrası tüm bölge doğrudan merkeze bağlanarak beylerbeylik haline getirilmiştir. Fetihten sonra bölgenin ilk tahrir çalışması 1554 yılında gerçekleştirilmiştir. Bu defterde Modava, Tımışvar Vilayeti ne bağlı nahiye statüsündedir. 22 Modava, 1569 ve 1579 yıllarında tamamlanan mufassal tahrir defterlerinde Tımışvar Vilayeti ne bağlı müstakil bir sancak olarak ifade edilmiştir. 23 Söz konusu sancak, biri sancağa adını veren Modova, ikincisi de Kıraşova-Bıtılnik Nahiyesi olmak üzere iki nahiyeden müteşekkildir. Kıraşova-Bıtılnik Nahiyesi, Tımışvar Sancağı na bağlı Şemlik Nahiyesi nin güney sınırında olup, kuzey batısında da aynı sancağın Boğca Nahiyesi yer almaktadır. Modava Sancağı nın merkezi olan Modava Nahiyesi kuzeyinde Kıraşova-Bıtılnik Nahiyesi, doğusunda Transilvanya yer almaktadır. 24 Aşağıda, Modava Sancağı nın XVI. yüzyılın ikinci yarısında has, zeamet ve tımar olarak dağıtılan gelirleri tablolar halinde incelenmiştir. İlk olarak Tablo 1 de yıllarına ait 16 Halil İnalcık, Timar, DİA, C.41, İstanbul, 2012, s Sofyalı Ali Çavuş Kanunnamesi, "Osmanlı İmparatorluğunda Toprak Tasarruf Sisteminin Hukuki ve Mali Müeyyede ve Mükellefiyetle", Haz. Midhat Sertoğlu, İÜ. Fen-Edebiyat Yayınları, No:26, İstanbul 1992, s. 79; İlhan Şahin, Tımar Sistemi Hakkında Bir Risale, İÜ, TD, s. 32, İstanbul, 1979, s Lajos Fekete, Macaristan da Türklerin Mülk Sistemi, Çeviren: M. Tayyib Gökbilgin, İstanbul Üniversitesi Tarih Dergisi, Sayı 16, (1961), s Şahin, a.g.m., s. 930, Soyfalı Ali Çavuş, a.g.m., s M. Tayyib Gökbilgin,, Kanûni Sultan Süleyman ın Timar ve Zeamet Tevcihi İle İlgili Fermanları, İ.Ü.Tarih Dergisi, S.22, İstanbul, 1967, ss Tımışvar Beglerbegisine yazılan 21 Muharrem 972 tarihli hüküm, BOA, M.D 6. hüküm Bkz: BOA(Başbakanlık Osmanlı Arşivi), Tapu Tahrir Defterleri Kataloğu, TT Modova: s.199, Kıraşova-Bıtılnik: s Bkz: BOA(Başbakanlık Osmanlı Arşivi), Tapu Tahrir Defterleri Kataloğu, TT. 364 Modova Nahiyesi: varak 208, sayfa , Kıraşova-Bıtılnik Nahiyesi: varak 215, ss ; BOA(Başbakanlık Osmanlı Arşivi), Tapu Tahrir Defterleri Kataloğu, BOA, TT.579 Modova Nahiyesi: varak 275, Sayfa ; Kıraşova-Bıtılnil Nahiyesi: Varak 281, ss T.Halasi-Kun, Krasso Conunty, and the Ottoman Nahiyes Boğca, Kıroşova-Bıtılnık, and Şemlik II.Kıroşova-Bıtınik Nahiyesi, Archivum Ottomanicum, XI 1986(19889, Otto Harrassowitz wiesbaden, s

4 Tımar-icmal defterine göre Havâss-ı hümâyûn veya Hasshâ-i padişah-ı âlem-penâh denilen padişah hasları incelenecektir. Tablo:1 1573/74 25 Yıllarında Modava Sancağı ndaki Padişah Hasları Padişah Hasları Gelir Çeşitleri Miktarı Nahiye-i Kıraşova ve Bıtılnik Hashâ-i Cedid-i Nahiye-i Kıraşova ve Bıtılnik 4 Köy, 4Mezra Köy, 7 Mezra ve 1 Manastır Nahiye-i Modava 9 Köy, 8 Mezra ve 1 Manastır Toplam yıllarında Modava Sancağı na ait TT. 552 numaralı Tımar-icmal defterinde padişah hassı akçedir. Bu gelirlerin menşelerini incelediğimizde Modava ve Kıraşova-Bıtılnik Nahiyelerine bağlı köy ve mezraların mahsul gelirlerinden oluşmaktadır yılında tamamlanan 364 numaralı tahrir defterini incelediğimizde sancağın en iyi gelir getiren köy ve mezraların padişah hassına ayrıldığı görülür. Bu iskân merkezleri Haram İskelesi üzerinde yer almaları ve Osmanlı Hükümetinin buralara sağladığı vergi avantajları bölgede nüfusun ve üretimin artmasını sağlamıştır. Aşağıda Tablo 2 de yıllarına ait Tımar-icmal defterinde yer alan Havâss-ı hümâyûn olarak kaydedilen gelirler gösterilmiştir. Tablo: /83 26 Yıllarında Modava Sancağı ndaki Padişah Hasları Padişah Hasları Gelir Çeşitleri Miktarı Nahiye-i Kıraşova ve Bıtılnik 11 Köy ve 9 Mezra Nahiye-i Modava 5 köy, 2 mezra ve 1 Manastır Toplam /83 yıllarında Modava Sancağına ait TT. 674 numaralı Tımar-icmal defterinde padişah hassı akçedir. Padişaha ait has miktarının bir miktar artmasına rağmen Modava Nahiyesi nin 1582/83 yıllarını kapsayan tımar-icmal defterinde padişah hasları bir miktar azalmıştır. 1582/1583 yılında Kıraşova-Bıtılnik Nahiyesi nden padişah haslarına katılan köy adedinin artması ve bu yerleşim birimlerinden sağlanan gelirlerde de bir miktar artması neticesinde bu nahiyeden padişah hassına ayrılan miktarın artmasını sağlamıştır. Modava Nahiyesi nden padişah haslarına ayrılan miktar ise azalış göstermektedir. Bunun sebebini aradığımızda padişah haslarına ayrılan köylerin gelirlerinin Tımışvar Vilayeti ne bağlı dirliklere ayrılması bu sonucu doğurmuştur. 16.Yüzyılın ikinci yarısında kurulan Tımışvar Vilayeti nin en önemli görevi Budin ve Erdel in güvenliğini sağlamaktı. 27 Bu durum askeri garnizonların güçlendirilmesine neden olmuş, 1566 yılında Göle nin fethi ve Erdel le yaşanan sınır sorunları buradaki nüfusun azalması neticesinde, 25 BOA, TT. 552, s BOA, TT. 674, s Bilge, a.g.e.,.s

5 buradan sağlanan gelirlerin de gerilemesiyle sonuçlanmıştır. 28 Bu durum Tımışvar Bölgesi nde daha fazla asker beslemeye ve gelirlerin buralara aktarılmasına neden olmuştur. Padişah haslarından başka yüksek görevlilere de görevlerinin karşılığı haslar verilirdi. Modava Sancağı nda padişah haslarından başka yalnızca sancağın idari görevlisi olan sancakbeyine (mîrlivâ) has tayin edilmiştir yılında Modava Sancak Beyi İskender e akçe has tayin edilmiştir. Burada kendisine ayrılan miktar ber-vech-i tekmil yani tamamlama usulüyle takviye edilmiştir. Bu gelirleri Kıraşova-Bıtılnik Nahiyesi nden 9 köy ve 1 mezranın mahsul gelirleri karşılığı akçe, Modava Nahiyesi nden Modava kenti, 2 köyün mahsul gelirleri ve bad-ı heva olarak ayrılan resimleri de dahil ettiğimizde akçesini karşılamaktaydı. 1582/83 yıllarında sancakbeyi olarak Hüseyin Bey i görüyoruz. Kendisine akçelik dirlik ayrılmıştır. Bunların menşeilerini incelediğimizde Kıraşova-Bıtılnik Nahiyesi nden 9 Köy, 2 Mezra ve 1 Manastırın mahsul gelirleri ile Modava Nahiyesi nin merkezi olan Modava kentinin gelirlerine ek olarak 5 köy, 1 mezra ve sancağın niyabet gelirlerinin yarısı kendisine ayrılmıştır. Modava Sancağı nda 1572/73 yıllarında zeâmetlerin durumuna bakacak olursak toplam 1 adet zeâmet kaydı bulunmaktadır. 1573/74 yıllarında Yusuf Kethüdâ ya akçe zeâmete sahiptir. Bir sonraki kayıtlarda dirlik adedi değişmeyerek aynı görevde yer alan Sinan Bey akçe zeâmeti tasarruf etmektedir. İki dönemde de sancak içerisinde tek zeâmet sahibinin olması incelememizi zayıflatsa da Modava Sancağı nın tahrir defterlerini incelediğimizde sancağa bağlı iskân merkezlerinin az olması ve Tımışvar Beylerbeyine de Modava Sancağı ndan hisse verilmesi, belki de has ve zeâmete ayrılan payın az olmasını bize açıklayabilir. Modava Sancağı nda has ve zeamet dışında çeşitli tımar çeşitleri olup, bunlar içerisinde çoğunluğu sipahi tımarları ve tımarlı kale muhafızları teşkil etmektedir. Aşağıda Tablo 3 de 1573/74 yıllarında sipahi tımarları gösterilmektedir. Tablo: /74 29 Yılında Modava Sancağı ndaki Tımarlar Tımarlar Miktarı Yunus Mustafa Kurd Korak Voyvoda Mustafa yeniçeri Mehmed bin Mustafa Ahmed Bokaç veled-i İsravkin Süleyman Osman Ahmed Ali Bosna (bin) Piri Mehmed (bin) Ahmed Sefer Knez Pavik Toplam Modava Sancağında 1573/74 yıllarında 16 adet tımarın mevcut olduğu görülmektedir. Bu tımarların yekünü akçedir. Bu tımarlar içerisinde en yüksek olan akçe alan Yunus Bey e, en düşük olanı ise akçe ile Knez Pavik e aittir. Bu dönemde Modava Sancağında tımarlar akçe ile akçe arasında yoğunlaşmaktadır. Osmanlı Devleti nde küçük dirlik 28 Tımışvar-Erdel sınır sorunları için bkz. BOA.M.d. (Mühimme Defterleri Kataloğu) Defter No: 10, hüküm 26, 143, 400, 401; No 12 Hüküm 993; Tımışvar Eyaletinin Budin ve Erdel e yardımı: BOA.M.d. (Mühimme Defterleri Kataloğu) Defter No: 12, Hüküm 324, 325, 993, No. 5, hüküm 99,108, 497, 662, TT. 552, ss

6 sahibi olmak için Müslüman veya gayrimüslim olmak şart değildi. Gayrimüslimlerde tımar sahibi olabilmekteydi tımar içerisinde 2 tımar Hıristiyan sipahilere verilmiştir. Tablo: /83 31 Yılında Modava Sancağı ndaki Tımarlar Tımarlar Miktarı Mehmed veled-i Hasan bey Mehmed (bin) Abdullah Mehmed (bin) Kurd Hasan Bali Voyvoda Süleyman Ali Mustafa İlyas Lukaç Yusuf (bin) Abdullah Mehmed Hüseyin Kıraforya(?) Toplam Tablo 4 de 1582/83 yıllarında tımarlı sipahi sayısının azaldığı görülmektedir. Bu dönemde 13 tımara akçelik bir dirlik ayrılmıştır. Bunlar içerisinde en fazla tımara sahip olan akçe ile Mehmed veled-i Hasan Bey ile en az tımara sahip olan akçe ile Mehmed bin Kurd dur. Bu dönemde tımarların yoğunluğuna baktığımızda ile akçe arasındadır. Bir önceki defterde yer aldığı gibi gayrimüslimlerin tımar sahibi oldukları dikkat çekmektedir. Ayn-ı Ali Efendi ye göre Tımışvar Vilayeti nde akçeye kadar olan tımarlar beylerbeyi tarafından verilebilen tezkiresiz tımarlardır ile akçeye kadar olan tımarlar merkezi hükümet tarafından verilen tezkireli tımarlardır. 32 Modava Sancağına bu durum uygulandığında yılında 9 tımar tezkireli, 7 tımar ise tezkiresiz iken yılında ise 7 tımar tezkireli iken 6 tımar tezkiresiz olduğu söylenebilir. Osmanlı Devletinde Sipahi tımarları haricinde önemli bir miktara sahip kale muhafızlarına ayrılan mustahfızan tımarları bulunmaktadır. Muhafızların görevi kalelerin burçlarını ve surlarını gece gündüz dolaşarak kalenin muhafazasını sağlamaktır. Bunlara hisar eri de denilirdi. 33 Evliya Çelebi Modava Kalesi ni Tuna nehri kenarında, dört köşeli küçük bir palanga olarak tarif etmektedir. 34 Modava Sancağında tahrir defterlerinden edindiğimiz bilgilere göre İlayda Köyü nde de bir parkandan söz etse de burası harap olarak yazılmıştır. 30 Lojos Fekete, Macaristan da Türklerin Mülk Sistemi, çev. M.Tayyib Gökbilgin, İstanbul Üniversitesi Tarih Dergisi, Sayı 16, İstanbul 1961, s BOA, TT. 674, ss Ayn-ı Ali Efendi, ss Sofyalı Ali Çavuş, a.g.e., s.69; Şahin, a.g.m., s Evliya Çelebi Seyahatnamesi, haz. Seyit ali Kahraman, Yücel Dağlı, Kitap 5, Cilt 1, Yapı Kredi Yayınları, 2009, ss

7 Tablo:5 1573/74 35 Yıllarında Modava Sancağı nda Kalelerde Yer Alan Tımarlar Görevi Miktarı Cemâat-i Mustahfızân-I Parkan-ı Modava Mustafa Dizdar Kal a-i Mustafa Kethüdâ-i Bölük-i evvel Topcuyân Pervane bin Abdullah ser-bölük Haydar bin Ferhad Mehmed bin Hızır Piri bin İnehan Ferid bin Kasım Muzaffer bin Hüdaverdi Yusuf bin Hasan İbrahim bin Mustafa Hüseyin bin Hasan Turak bin Turhan Piri bin Abdullah bin Haydar Hasan bin Abdullah Ahmed bin Mustafa Sefer bin Abdullah Hasan bin Abdullah Cafer bin Abdullah Süleyman bin Abdullah Timur bin Beyazıd Hacı Ahmed bin Mehmed Veli bin Ali Sefer bin Abdullah Mehmed bin Timur ser-topçuyân Bahri bin Nasuh ser- Topçuyân Hüseyin bin Hüsam Hüsam bin İskender Raduç veled-i Dubik Sefer bin Murad Hüsrev ser-bölük Kaya bin Nasuh Raduç veled-i Dubik Cafer bin Bosna Toplam Tablo 5 de Modava Kalesi nde görev alan kale muhafızları ve aldıkları tımar miktarları incelenmiştir. 1573/74 yıllarında Modava Kalesi nde 34 adet Tımarlı kale muhafızı yer almaktadır. Aldıkları dirlikleri incelediğimizde kalenin dizdarı olan Mustafa akçe dirlik ile kalede en fazla dirliğe sahiptir. Dizdardan sonra yardımcısı olan Mustafa Kethüdâ akçe tımara sahiptir. Üçüncü sırada kalenin baş topçusu olan akçe ile Mehmed bin Timur gelmektedir. Geri kalan bölük askerlerinin bölükbaşları akçe, bölük askerlerinin de akçe tımara tasarruf ettikleri görülmektedir. Kale içerisinde gayrimüslim Raduç veled-i Dubik te akçe ile topçu olarak görev yapmaktadır. 35 BOA, TT. 552, ss

8 Tablo:6 1582/83 36 Yıllarında Modava Sancağı nda Kalelerde Yer Alan Tımarlar Görevi Miktarı Cemâat-i Mustahfızân-ı Parkan-ı Modava Ali bin Haydar Dizdar-ı Parkan-ı Modava Hüsrev Kethüdâ-i Parkan-ı Bölük-i evvel Veli bin Ali ser-bölük Yusuf bin Hasan Bölük i sâni Bölük_i sâlis Topçuyân Hüseyin bin Abdullah Sahman Harman bin Haydar Mehmed bin Cafer Mehmed bin Mustafa Hüseyin bin Çavuş Hüseyin bin Yusuf Ali bin Abdullah Pervane bin Abdullah ser-bölük Mustafa bin İbrahim Veli bin Nasuh Osman bin Süleyman Ramazan bin Piri Osman bin Ferhad Hüseyin bin Hasan Ömer bin Hamza Mustafa bin Mehmed Mustafa bin Hüdaverdi bin Turhan serbölük Mehmed bin Abdullah Hızır bin Musa Sefer bin Abdullah Kaya bin Nasuh Mehmed bin Pervana Yakub bin Yusuf Çelebi Hatib Cami-i Şerif Veli bin Ali ser- Topçuyân-ı parkan-ı Modava Pervane bin Abdullah ser-bölük topçu Toplam Cafer bin Musa Ahmed bin Murad Tablo 6 da 1582/83 yıllarında Modava Kalesi nde görev alan hisar erleri değerlendirilmiştir. 1582/83 yıllarında Modava Kalesi nde 33 adet hisar eri bulunmaktadır. Kalenin sorumlusu olan Dizdar Ali bin Haydar a akçelik tımara sahipken, yardımcısı olan Kethüdâ Hüsrev e akçe dirlik verilmiştir. Bir önceki icmal defterinde gayrimüslim isimler yer almasına rağmen bu yıldaki kayıtlarda görülmemektedir. 36 BOA, TT.674, ss

9 Tablo: 7 Modava Sancağı ndaki Gelirlerin Dağılımı Tımar Türü Yılları Yılları Has(Padişah ve Sancak beyi) Zeâmet Tımar Toplam Modava Sancağı nın 1572/73 yılında toplam hasılı akçedir. Bu meblağın akçesi has, akçesi zeâmet ve akçesi tımar olarak tahsis edilmiştir. Toplam gelir dağılımı içerisinde haslar %53,8 ini, tımar gelirleri %39,5 ini ve zeâmet sahiplerine %6,5 lik bir pay sancağın gelirlerinden tahsis edilmiştir. 1582/83 yıllarında sancağın toplam hasılı akçedir. Bu meblağın akçesi has, akçesi zeâmet ve akçesi tımar olarak tahsis edilmiştir. Toplam gelir dağılımı içerisinde haslar %57,8 ini, zeâmet %10,3 ünü ve tımar gelirleri %31,7 lik bir pay ayrılmıştır. Sonuç Osmanlı hakimiyeti altında varlığını devam ettiren Modava, 1699 Karlofça Antlaşması ndan sonra önemini kaybetti Pasarofça Antlaşmasıyla Avusturya ya bırakıldı. 37 Osmanlı idari taksimatında yer alan Modava miri arazi rejiminin uygulandığı bölgelerdendi. 16. Yüzyılın ikinci yarısında bölgede yapılan tahrirlerde sancak gelirlerinin önemli bir kısmı padişah haslarına ayrıldıktan sonra, geri kalan sancak gelirlerinin bölgenin idari yöneticisi olan sancakbeyi haslarına, zeametlere ve tımarlara ayrıldığı tımar icmal defterlerinden anlaşılmaktadır. 37 Maxim, a.g.m., s

10 228

11 KAYNAKÇA I. Arşiv Kaynakları BOA ( Başbakanlık Osmanlı Arşivi), TT. (Tapu Tahrir Defterleri Kataloğu), 298, 364, 552, 579, 674. BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi), MD. (Mühimme Defterleri Kataloğu), Defter No: 6, II. Kaynak Eserler Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, 7. Kitap, (Haz. Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı) Yapı Kredi Yayınları, III. Diğer Kaynaklar ACUN, Fatma, Klasik Dönem Eyalet İdare Tarzı Olarak Tımar Sistemi ve Uygulaması, Türkler, Cilt 9, Ankara 2002, ss AKDAĞ, Mustafa, Türkiye nin İktisadi ve İçtimai Tarihi, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul BARKAN, Ömer Lütfi, Timar, İA, MEB Yayınları, C. 12/1, İstanbul 1979, ss BELDİCEANU, Nicoara, XIV. Yüzyıldan XVI. Yüzyıla Osmanlı Devleti nde Tımar, Teori Yayınları, Ankara BİLGE, Sadık Müfit, Osmanlı nın Macaristanı, Kitabevi Yayınları, İstanbul ERGENÇ, Özer, XVI. Yüzyılda Ankara ve Konya, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul FEKETE, Lajos, Macaristan da Türklerin Mülk Sistemi, Çev. M.Tayyib Gökbilgin, İstanbul Üniversitesi Tarih Dergisi, Sayı 16, İstanbul 1961, ss İNALCIK, Halil, Timar, DİA, Cilt 41, İstanbul 2002, ss , Eyalet, DİA, C.11, İstanbul GÖKBİLGİN, M. Tayyib, Kanuni Sultan Süleyman ın Timar ve Zeamet ile İlgili Fermanları, İ.Ü. Tarih Dergisi, Sayı 22, İstanbul 1967, ss KUN, T. Halasi, Krasso Conunty, and the Ottoman Nahiyes Boğca, Kıraşova-Bıtılnık, and Şemlik II.Kıraşova-Bıtılnık Nahiyesi, Archivum Ottomanicum, XI 1986(1988), Otto Harrassowitz Wiesbaden, ss M.EMECEN, Feridun, Osmanlı Klasik Çağında Siyaset, Timaş Yayınları, İstanbul MAXİM, Mihai, Modava, DİA, C.30, 2005, ss Sofyalı Ali Çavuş Kanunnamesi, Osmanlı İmparatorluğunda Toprak Tasarruf Sisteminin Hukuki ve Mali Müeyyede ve Mükellefiyetleri, Haz. Midhat Sertoğlu, İ.Ü. Fen-Edebiyat Yayınları, No 26, İstanbul ŞAHİN, İlhan, Tımar Sistemi Hakkında Bir Risale, İstanbul Üniversitesi Tarih Dergisi, Sayı 32, İstanbul 1979, ss