RAN EDEBYATI ve FRDEVS

Transkript

1 RAN EDEBYATI ve FRDEVS Celâl NAL Kökleri milattan öncesine dayanan Fars edebiyatının en ünlü simalarından olan Firdevsî üzerine bir inceleme mahiyetindeki bu makalede, ilk önce Fars edebiyatının yakın tarihimize kadarki dönemleri hakkında kısa bilgiler sunulmu, daha sonra Firdevsî nin hayatı incelenmitir. Kökü itibarıyla dünyanın en eski dilleri arasında yer alan Farsça, milattan yediyüz yıl öncesine ait açık tarihi ve bin yıllık yazılı eserleriyle ran ın köklü ve salam kültürünün kanıtıdır. Bu eserler ran"ın kültür ve sanat düzeyini yansıtır.. Birçok dilin aksine Farsça, asırlardır aırlık ve heybetini hiçbir yara almadan korumayı baarmıtır. Bugün kullanılan Farsça, bin yıl önce yazılan Firdevsi nin ahname sinde kullanılan Farsça ile hemen hemen aynıdır. Oysa dörtyüz yıl önce ekspirin eserlerinde kullandıı ngilizce, bugün aynı dili konuan insanlar tarafından rahatlıkla anlaılmamaktadır. Firdevsi, otuz senesini tüm iran destanlarını toplamaya adamı ve toplam 35 yıllık emeinin karılıı olarak ehname'adlı ran edebiyatının bayapıtını kaleme almıtır. Kitabın önsözünde "gerçi otuz yıl uratım, ama sonunda Farsça dilinden iran milletini yarattım" demitir. ran edebiyatının en eski örneklerinden biri Zerdütlüün kutsal kitabı olan Avesta dır. Eski ran kültürünü yansıtan bir baka önemli yapıt, Hudayname, ortaça slam kültürünün gelimesinde önemli rol oynamıtır. Arap istilasından sonra atee tapan ranlılar, buna karı kendi din ve kültürlerini ülkenin birçok bölgesinde, özellikle de Hazar Denizi nin kıyılarında sürdürdüler; arkılarını, eski destanlarını ve ulusal kahramanlarına ilikin efsane ve öykülerini zihinlerinde yaattılar. 200 yıl kadar süren Arap dilinin etkisi daha sonra azalmaya, Farsça edebi ürünler verilmeye balandı. Bilindiine göre ilk Farsça iir söyleyenler dil bilgini Ebu Hıfs Sogdi (9. yy.) ve Abbas Merzevi dir (ö ). Samaniler döneminde edebiyat geliti; birçok air ve yazar yetiti, Buhara ve Semerkand birer bilim merkezi oldu. slam sonrası Fars iir ve düzyazısının temeli de bu dönemde atıldıbu dönemin balıca airleriebu ekur Belhi, Ebu l Mueyyed Belhi, ehid Belhi, Rudeki Emare Mervezi, Kisai Mervezi, Maruf Belhi, Muncik,Ebu uayip Herevi, Revnaki, Cuybari, Buhari, Tahir Hüsrevani, Emir Aaçi ve Dakiki idi. Bunların hemen hepsi kasideleriyle ün yapmıtı, içlerinde mesnevi yazan da vardı. En tanınmıları olan Rudekî nin sekiz mesnevisi olduu söylenir. Ayrıca kaside, gazel ve rubaide de çok baarılı olan Rudekî, kendinden sonra gelen airler tarafından çok taklit edilen ve Farsça iiri Arapçanın etkisinden kurtaran ilk airdi. Bu dönemde gerek iir, gerekse düzyazıda dil yalın, anlatım yapmacıklıktan uzaktı. Farsçaya girmi Arapça sözcükler çok azalmıtı. 1

2 Gazneliler Devleti döneminde Fars edebiyatı büyük bir gelime gösterdi. Sultanların air ve yazarları korumaları sonucunda bu alanda büyük atılımlar yapıldı, birçok air, yazar ve filozof yetiti. iir biçim ve içerik açısından tam bir olgunlua ulatıysa da, iir türlerinde önemli deiiklik olmadı. airler kaside, gazel, kıta, mesnevi ve rubai tarzında yapıtlar verdiler. Göze çarpan tek yenilik, Minuçehri ile balayan musammat tarzıydı. Bu dönemin balıca airleri Fars edebiyatının en ünlü kahramanlık destanı ehname nin yazarı Firdevsi, kasideleriyle Ferruhi ve Unsurî, münazara tarzındaki manzumeleriyle Esedi ydi (ö. 1030). Sonra farklı edebiyat akımları ortaya çıktı. Horasan bölgesinde yetien airlerin çou bir yere kadar eskiye balı Horasan üslunu sürdürürken, Irak ve Azerbaycan da yetienler edebi sanatlarla süslü, daha adalı bir tarzı benimsediler ve iirlerinde o zamana dein görülmemi mezmunları kullarak Irak üslubunu gelitirdiler. Büyük Selçuklular döneminde düzyazı da iire kout bir gelime gösterdi; önceki dönemlere göre Farsçaya ilgi arttı ve edebiyattan baka tarih, tasavvuf, ahlak, tıp vb. konularda da bir çok yapıt yazıldı. Cengiz Han ın 13. yüzyıl balarında ran a saldırmasıyla Mool istilası baladı. Büyük Selçuklulardan sonra ran ın çeitli bölgelerinde hüküm süren Harezmahlar ve Salgurlular gibi sülaleler de zamanla tarih sahnesinden silindi. Mool saldırılarıyla birçok kent yakılıp yıkıldı, buralarda yaayan birçok insan öldürüldü. Bu arada edebiyat ve bilim de büyük zararlar gördü, birçok cami, medrese, vakıf ve kütüphane yakılıp yıkıldı, binlerce kitap yok edildi. Moolların saldırılarından kurtulabilen bilgin, air, yazar ve tarihçiler ran ın baka bölgelerine, Hindistan, Irak ve Anadolu ya kaçtılar. Moollar zaman içinde ranlılarla karııp kaynatılar. Moollardan kurtulmak için kaçanlar özellikle Hindistan ve Anadolu da yapıtlarıyla Fars edebiyatının ran sınırlarının dıına çıkmasında büyük rol oynadılar. Bu dönemde ranlı airler gerek içerik gerekse de biçim açısından her türden iir yazmakla birlikte, Moolların baskı ve zulmünden çekinerek düüncelerini ancak tasavvuf perdesi altında söylediler. Bu nedenle tasavvuf iiri zenginleerek çok olgun bir düzeye ulatı. Bu dönemde gazel kasidenin yerini aldı. Bu dönemin balıca airleri Mesnevi, Divan-ı ems, Fih Mafih, Mecalis-i Seb a gibi yapıtları ve mektuplarıyla Mevlana Celaleddin Rumi ile dünyaca ünlü Gülistan ın ve Bostan ın yazarı irazlı Sadi, Mevlana nın olu Veled ve Fars edebiyatının gelmi geçmi en büyük gazel ustası Hafız dı. Moollar ve Timurlular dönemlerinde düzyazı önce kısa bir duraklama geçirdikten sonra yeniden canlandı. Özellikle tarih ve tasavvuf konularında pek çok yapıt yazıldı. Bu dönemde Farsçada izlenen önemli bir yenilik de, birçok Türkçe ve Moolca sözcüün dile girmesiydi. Bunların birçou günümüz Farsçasında da kullanılmaktadır.timur un ölümüden sonra iktidarı ele geçiren Safeviler döneminde iilik resmi mezhep olduu için, edebiyat da daha çok iilii yayma yolunda bir gelime gösterdi. Hz. Ali, On ki mam a balılık ve Kerbela Olayı iir ve düzyazı yapıtlarının çouna konu oldu. Bu dönem edebiyatının belirgin özellikleri, dinsel 2

3 yapıtların o zamana dein Arapça yazılırken Farsça yazılmaya balaması, bir yandan Timur döneminin aır ve adalı üslubunun kullanılması sürerken, bir yandan da iire yeni bir özellik kazandıran, ince duygular ve hayallerle süslü Hint üslubunun gelimesidir. Pek çok air ve yazar yetimesine karın gene de Fars edebiyatında bir gerilemeyi simgeleyen bu dönemde gazel ve tasavvuf iiri bırakıldı. Ama bütün bunlara karın Fars edebiyatı ülke dıında özellikle Hindistan da ilgi gördü. Hint üslubundan uzaklaan airler ve yazarlar Horasan ve Irak üslubu iki temel akıma yöneldi. Bu akım Bazget-i Edebi (Edibiyatta Geriye Dönü) adı verilen üslubun temelini oluturdu. Bazget-i Edebi nin önde gelen temsilcileri Firdevsi, Unsuri, Ferruhi, Minuçihri, Enveri ve Hakani ydi. Bu üslup Kaçar sülalesinin egemenliinin sonuna dein sürdü. ran da Batı ile ilikiler ve yenileme hareketleri bu dönemde baladı. lk basımevi 1817 de Tebriz de kuruldu de Emir Kebir in kurduu Darülfünun a 1852 de Avrupa dan profesörler çarıldı. Bata Fransız klasikleri olmak üzere, Batı edebiyatının pek çok Farsçaya çavrildi. Dil yalınlatı, yayınlar arttı, halk için birçok yapıt yazıldı, gazete ve dergiler çıkarıldı. ran da 1908 de merutiyetin ilanı ile edebiyatta da yeni bir dönem açıldı. ranlı air ve yazarların birçou Avrupalı air ve yazarların etkisi altında kalarak onların tarzında yapıtlar verdiler. Eitlik, düünce özgürlüü, vatanseverlik edebiyatta en çok ilenen konular oldu. Genellikle halkın gereksinimine ve beenisine uygun dümeyen,belli bir sınıfa yönelik eski edebiyat bırakıldı. Halkın çounluunun anlayacaı bir dille, toplumsal içerikli yapıtlar oluturuldu. Yeni ve modern tarzda öretim yapan çeitli okullar açıldı, gazete ve dergiler yayımlandı, halk okuma yazma örenmeye özendirildi. Bir yandan eski bilim ve edebiyat yapıtları yeniden yayımlanırken, bir yandan da Batı daki bilimsel yapıtlar Farsçaya çevrildi. Roman, öykü ve tiyatro gibi yeni türler denendi. Bazı airler aruzla iir yazmayı sürdürürken, birçok air serbest ölçüyü kullanmaya baladı. Çada ran iirinin douunda Türk irinin büyük bir etkisi olduu söylenebilir. Çünkü Merutiyet döneminde yetien yazar ve airlerin çou, Avrupa ile ilikilerini sürdürürken, ilk konak yeri durumundaki stanbul da uzun süre kalmılar, burada birçok gazete ve dergi yayımlamılardı. Bu arada Türk iir ve edebiyatından da esinlenmilerdi. ran iiri, aaı yukarı, Türk iirinin o dönemdeki evrelerini izledi. Bu dönemde Farsça iir, hem biçim hem de içerik bakımından deiime uradı; aruz yava yava bırakılırken, iirin konusunu da toplumsal olaylar oluturmaya baladı. Merutiyet ten günümüze dein düzyazı yapıt veren yazarlar arasında Mirza Akahan Kirmani, Mirza Melkum Han, Zeynelabidin Meragi, Abdurrahim Talibof ve Ali Ekber Dihhoda sayılabilir. Yusuf tisami, Seyyid Fahreddin amdan, Said Nefisi ve Muhammed Hicazi tarihsel ve toplumsal içerikli romanlarıyla, Cemalzade, Sadık Hidayet, Calül Al-i Ahmed, Bozorg Alevi, Sadık Çubek, Ali Muhammed Afgani ve Samet Behrengi roman ve öyküleriyle, Ummid, rec Mirza, Bahar, Pervin tisami, Hanleri, Furu Ferruhzad ve Nima Yuiç ise iirleriyle ran edebiyatının 20. yüzyıldaki belli belı temsilcilerindendir. 3

4 Firdevsi Asıl adı Ebu l-kasım Mansur ( ). ran ın ulusal destanı ehname adlı manzum yapıtıyla ünlü air. Tarihsel Tus kentinin bir köyünde dodu. Yüzyıllar boyunca anlatılan çeitli efsaneler karın yaamına ilikin çok az ey bilinmektedir. iirlerindeki kiisel göndermelerden bazı ipuçları elde edilmise de, en güvenilir kaynak bir 12. yüyyıl airi olan Nizamî-i Aruzî nin Çehar Makale de verdii bilgilerdir. Nizamî-i Aruzî, Firdevsi nin mezarını 1116/17 de ziyaret etmi ve doduu bölgede onunla ilgili çeitli söylentileri bir araya toplamıtır. Nizamî ye göre, mülk sahibi olan Firdevsi nin yüksek bir geliri vardı. Tek çocuu olan kızının çeyizini yapmak için baladıı yapıtını 35 yılda tamamladı. 60 bin beyitten oluan ehname (1829, 4 Cilt; ehname, , 4 cilt) aslında aslında Firdevsi nin gençliinde aynı adı taıyan bir düzyazı metinden yaptıı derlemeye dayanır. Daha çok Pehlevi döneminde yazılan Hudayname nin çevirisi olan bu metin, efsane dönemlerinden II. Hüsrev in (hd ) hükümdarlıına dein ran hükümdarlarının tarihini ele alır. Ayrıca Sasanilerin 7. yüzyılda Araplar a yenilmesini konu eden ek bilgileri de içerir. slam öncesi efsanevi ran döneminin tarihini iire dönütüren ilk air Dakiki ydi. Samaniler döneminde saray airi olan ve katledilerek öldürülen Dakiki, ancak beyit yazabilmiti. Zerdüt ün ortaya çıkıını anlatan bu dizeleri Firdevsi gerekli açıklamaları yaparak anonimletirdi da tamamlanan ehname yi Firdevsi anayurdu Horasan da hükümdarlıını ilan eden Gazneli Mahmud a sundu. air ile hükümdar arasındaki iliki konusunda söylentiler çeitlidir. Nizamî-i Aruzî ye göre, Firdevsi Gazne ye gider ve Vezir Ahmed Bin bn Hasan Meymendi nin yardımıyla Mahmud un kendisini kabul etmesini salar. Ama Mahmud vezirin dümanlarının etkisi altında kalarak Firdevsi ye az bir ödül verir. Bu olaydan duyduu dü kırıklııyla Herat a giden Firdevsi orada altı ay kaldı. Daha sonra doum yeri olan Tus üzerinden Mazanderan a geçti ve Sıpahbâd ehriyar ın sarayına sıındı. ehname nin önsözünde yer alan ve Sultan Mahmud üzerine yazdıı 100 dizelik yergiyi ehriyar a okudu. iirini Mahmud yerine, ran ın ilk krallarının soyundan geldii için ehriyar a damak istedi. Ama ehriyar Firdevsi yi iiri Mahmud a adamaya razı etti, yergiyi de yüksek bir fiyatla satın alarak ehname den çıkartılmasını saladı. Nizamî, Firdevsi nin yerginin metnini yot ettiini, elde yalnızca altı dize kaldıını yazmıtır. Ama özgün metin günümüze tam olarak ulatıı için, bu açıklama gerçee uymamaktadır. 4

5 Firdevsi nin yalılık döneminde uzun süre ran ın batısında ya da Badat ta Büveyhilerin konuması altında yaadıı sanılmaktaydı. Bunun nedeni Yusuf ile Züleyha adlı mesneviyi Firdevsi nin yazdıı görüünün yaygın oluuydu. Ama daha sonra bu mesnevinin Firdevsi nin ölümünden 100 yıl sonra yazıldıı ortaya çıkmıtır. Gene Nizamî-i Aruzî nin yazdıklarına göre Sultan Mahmud, Hindistan a yaptıı seferlerden birinden dönerken, veziri Ahmed bn Hasan Meymendi ona ehname den uygun bir yer okuyarak Firdevsi ye haksızlık ettiini söyler. Bu haksızlıı düzeltmeye karar veren sultan, Gazne ye döndüünde 60 bin dinar deerindeki çivitin, saraya ait develerle Tus a götürülmesini ve Firdevsi ye verilmesini emreder. Ama çivit taıyan develer kentin bir kapısından girerken, Firdevsi nin tabutu da öbür kapıdan çıkmaktadır. Tutucu bir din adamı Müslüman mezarlıına gömülmesine karı çıktıı için, cenazesi kent surunun dıındaki bir bahçeye gömülür. Firdevsi nin tek kızı sultanın armaanını kabul etmez, çivitlerin geliri Tus taki bir hanın onarımına harcanır. Nizamî, Firdevsi nin ölüm tarihinden söz etmez. Daha sonraki uzmanların verdii bilgilere göre, en erken 1020, en geç 1026 da ölen Firdevsi nin 80 yıldan fazla yaadıı kesindir. 5