G. Ü. İ. F. adına sahibi Prof. Dr. Kadri Yamaç Sorumlu yazı işleri müdürü Prof. Dr. Korkmaz Alemdar Prof. Dr. İrfan Erdoğan

Transkript

1 Sayı 25 Yaz-Güz 2007

2

3 G. Ü. İ. F. adına sahibi Prof. Dr. Kadri Yamaç Sorumlu yazı işleri müdürü Prof. Dr. Korkmaz Alemdar Editör Prof. Dr. İrfan Erdoğan Yardımcı editörler Doç. Dr. Bilal Arık Yrd Doç. Dr. Gökhan Atılgan Yayın kurulu Prof. Dr. Levent Kılıç Prof. Dr. Ümit Atabek Prof. Dr. Konca Yumlu Doç. Dr. Hamza Çakır Prof. Dr. Merih Zıllıoğlu Prof. Dr. Yüksel Akkaya Prof. Dr. Nazife Güngör Prof. Dr. Hülya Yengin Prof. Dr. Raşit Kaya Doç. Dr. Ayhan Selçuk Prof. Dr. Bayram Kaya Prof. Dr. Dan Schiller Prof. Dr. Vincent Mosco Prof. Dr. Stuart Ewen Prof. Dr. Douglas Kellner Gazi Üniversitesi Gazi Üniversitesi Anadolu Üniversitesi Akdeniz Üniversitesi Ege üniversitesi Erciyes Üniversitesi Galatasaray Üniversitesi Gazi Üniversitesi Gazi Üniversitesi Kocaeli üniversitesi ODTÜ Selçuk Üniversitesi Manas Üniversitesi, Kırgızistan University of Illinois, USA Queen s University, Canada CUNY, USA UCLA, USA Kapak ve sayfa tasarımı İrfan Erdoğan ISSN: x Copyright Gazi Üniversitesi İletişim Fakültesi. Tüm hakları saklıdır Yayın ve türü: Yılda iki kez basılan hakemli, yaygın, süreli bir dergidir. Yönetim merkezi ve adresi: Gazi Üniversitesi İletişim Fakültesi, Emek, Ankara Tel: Fax: iletisimdergisi@gazi.edu.tr Yayın tarihi: 15 Şubat 2008 Basım yeri: Gazi Üniversitesi İletişim Fakültesi Basımevi, Emek, Ankara.

4 Dergi Politikası 1983 yılından beri İletişim başlığıyla çıkan İletişim Dergisi iletişim kuram ve araştırmalarına odaklanan bir sosyal bilimler dergisidir. Dergi farklı kuramsal yaklaşımlara ve inceleme yönelimlerine açık bir karaktere sahiptir; Türkiye ve dünyada iletişim konularının akademik tartışması için bir forum oluşturur; iletişim alanında kuramsal ve yöntem bilimsel olarak zengin bilgi kazanımı ve gelişmesine katkıda bulunarak toplumsal bağlamda faydalı bilginin oluşmasına ve gelişmesine katkıda bulunmayı amaçlamaktadır. Journal s Policy The Journal of Communication Theory and Research, launched in 1983 and formerly published under the title Communication, is a social science journal focusing on theory and research on communication. The journal is dedicated to present competing theoretical approaches and study orientations; to develop a forum for the scholarly discussion of communication issues in Turkey and around the world in order to further the field; to expand the frontiers of knowledge by contributing to the literature on communication; to perform its role in the development of theoretically and methodologically enriched multidisciplinary body of knowledge on communication. Makale Sunumu Makale göndermek isteyenler kesinlikle web sayfasındaki makale ve diğer yazıları sunma koşullarını okumalıdır. Makalenin bir kopyası PC word formatında hazırlanmalı ve iletisimdergisi@gazi.edu.tr adresine bir niyet mektubuna eklenerek gönderilmelidir. Editör makaleyi okuduktan sonra ya değerlendirmeleri için iki hakeme gönderir ya da değişiklik önerileriyle yazara geri yollar. Yazar, isterse yaptığı değişikliklerle makaleyi göndererek süreci yeniden başlatabilir. Makalenin formatı kesinlikle Dergi nin belirlediği kurallara uymalıdır. Fazla bilgi için derginin web sayfasına ve son sayılarından birine bakınız. Submissions Manuscripts submitted for publication consideration should be sent in digital form. Digital copy of a manuscript and inquiries of an editorial nature should be ed (iletisimdergisi@ gazi.edu.tr). Please insure that the digital version of the submission is virus-free and created in PC Word format, not Macintosh. The digital copy should be double-spaced, and titles, text, references and formatting should follow the style guidelines of the journal.

5 Editörün notu Bu sayıda altı makale sunuldu. İlk makalede Tuba Duruoğlu günümüzde hemen her ülkede sürekli gündemde olan terör konusuyla ilgili önemli bir yanı ele almaktadır: Medyada terörün sunumunun karakteri. Bu amaçla 11 Eylül olayının sunumunu ideoloji etkeni bağlamında incelemektedir. Terörün, sadece fiziksel yok etme ve kendi vücudunu bile bu amaçla feda etme ile gelen "kanlı şiddet" faaliyetine indirgendiği ve bu indirgemeyi sürekli destekleyen ve normal bir insanın anlamakta zorluk çektiği "suçsuz ve sorumlu olmayan insanların" hayatlarını kaybetmesine neden olan olayların sergilendiği bir dünyada yaşıyoruz. Tuba Duruoğlu nun bu makalesi bize haberciliğin toplumsal sorumluluk (ve sorumsuzluk) bağlamında ne denli ciddi bir pratik olduğunu göstermektedir. İkinci makale "meşrulaştırılmış örgütlü terörün" bir başka biçimini ele almaktadır: Bir ülkenin "demokrasinin inşası" bahanesiyle işgal edilmesi. Gül Keçelioğlu Zorcu ABD-Irak a savaşında Hürriyet teki sunumun karakterini incelemektedir. Makalenin önemi, Hürriyet gibi popüler karakterde olan ve geniş kitleler tarafından okunan bir gazetede insanlara sunulanın içeriksel doğasının irdelenmesinde yatmaktadır. Üçüncü makale bir başka tür egemenliğin kurulması ve sürdürülmesi ile ilgili olan önemli bir konuyu incelemektedir: Makalede, Kemal İnal Türkiye de toplumbilim kitaplarında iletişim konusuna yer verilmesiyle ilgili genel bir inceleme yapmaktadır. İncelemede, sosyoloji yapıtlarında iletişimin ele alınışının az olduğunu fakat giderek arttığını görmekteyiz. Aynı zamanda, sosyoloji kitaplarıyla ilgili olarak verilen bilgilere bakıldığında, Amerikan sosyolojisinin, farkında olarak veya olmayarak, baştan beri egemenliğinin olduğu görülmektedir. Yaygınlaşan bu egemenlikle birlikte, doğal olarak Amerikan türü iletişim anlayışının bu kitaplarda da temsili artacaktır. Makale ilk kez böyle bir temel bilgi vermesi bakımından önem taşımaktadır. Dördüncü makalede Mehmet Cem Baykal Türkiye'de özellikle 1990 dan beri frekansları gasp eden ve artan bir şekilde sorumsuzca yayın yapan yayın endüstrisinin "toplumsal kontrolü" sorununu ele almaktadır. Makalede yayın ilkelerinin ihlâli ile yaptırım uygulamasında ortaya çıkan sorunlar, özellikle yasal yapılanma ve bu yapılanmanın uygulanması sorunları bağlamında incelenmektedir. Gerçi makale oldukça iyimser beklentiler ve öneriler ile gelmektedir, fakat sadece kendi çıkarlarına karşı sorumluluk hisseden güçlerin

6 kontrolünün ne denli zor ve kontrol olasılığının ne denli az olduğunu, bu makaleyi okuduktan sonra çok daha iyi anlayacağız. Beşinci makalede Ruhdan Uzun, kalıcılığını sürdüren ve giderek daha da ciddi soruna dönüşen bir konu üzerinde duruyor: İletişim fakültelerinde kontenjan ve mezunların istihdam sorunu. Makale bu bağlamda bize bazı önemli nicel verilere dayanan bilgiler vermektedir. Son makalede, Şemsettin Küzeci Irak medyası hakkında hem temel bilgileri bilgi veriyor hem de Irak daki medya pratikleri ve öldürülen iletişim profesyonelleriyle ilgili olarak bizi bilgilendiriyor. Geçen sayının Forum bölümünde kapitalist sistemi akıllıca savunan ve bu savunuyu yaparken cehaleti yeniden-üreterek ve insanları birbirine düşürerek baskıcı bir sistemi eleştiren, bu eleştiri nedeniyle, içlerinden, çok az da olsa bazıları bölücü ve hatta vatan haini olarak suçlanan, iletişim alanında önemli yeri olan birkaç akademisyenin, yüzeyde bilinen fakat çoğu kişi tarafından okunmadığını tahmin ettiğimiz yazılarından alıntılar sunuldu. Bu yazılar 1950 öncesi yazılmış klasik metinlerdi. Bu sayıda Forum bölümü tarihsel ve diyalektik materyalist yaklaşımda doğru bilinmesini düşündüğümüz insan, toplum ve iletişimle ilgili önemli bilgilere verildi. Bunu yaparken Karl Marx ın anlayışı temel alındı. Okumak ve anlamaya çalışmak zevk olmaktan çıktığında ve okuma parasal fayda getiren pratik iş dışına itildiğinde, ne yazık ki, insan insan olma karakterini biraz daha yitirmektedir. Bu yitiriliş, bilgiçlik taslayan cehaletin bilinçli olarak yaygınlaştırıldığı 21. yüzyılda giderek artmaktadır. Buna bir de, öznel çıkarı için tüm insanlık değerlerini, iyi olan her şeyi çiğnemeye hazır olan, sadece alan ve kullanan, ve almadığı ve kullanmadığı zaman kolayca atan, en küçük bir vefa ve dostluk duygusu taşımayan insan tipinin yaygınlaşması eklenince, durum daha da vahimleşmektedir. Daha iyi bir dünya için demek gittikçe zorlaşıyor. Radyo spikerleri iyi kazançlar, bol kazançlar temennileriyle kapatıyor programlarını Kazanma anlayışının dayandığı temel, insanlığın dayandığı temelin de göstergesidir. Tüfek icat olduğu için mertlik bozulmadı. Bozulan mertlik tüfeğe gereksinim duydu ve tüfek icat edildi. Televizyonun durumu, izleyici böyle istediği için değil, izleyici böyle istiyor diyenlerden dolayıdır. İrfan Erdoğan

7 Sayı 25 Yaz-Güz 2007 MAKALELER Tuba Duruoğlu Haber yapmada ideoloji etkeni: 11 Eylül olayı üzerine bir inceleme... 1 Gül Keçelioğlu Zorcu Hürriyet in Irak Savaşı'nda tarafların orduları hakkındaki sunumu Kemal İnal Türkiye de toplumbilim kitaplarında iletişime verilen yer Kemal Cem Baykal Radyo ve televizyonda yayın ilkelerinin ihlâli ile yaptırım uygulaması sorunları Ruhdan Uzun İstihdam sorunu bağlamında Türkiye de iletişim eğitimi ve öğrenci yerleştirme Şemsettin Küzeci Irak'ta kitle iletişimi:

8 FORUM Forum hakkında İrfan Erdoğan Temel Bilgiler: Eleştirel yaklaşımlarda iletişim anlayışı Bilim, insan ve iletişim Maddi hayatın üretimi Düşünselin üretimi: ideoloji ve kültür Materyal ve düşünsel ilişkisi: kurulan yanlış bağlar Karl Marx İnsan, toplum ve iletişim İnsan ve toplum Materyalin üretimi Düşünsel ve üretimi Materyal ve düşünsel üretim bağı İletişim Basın özgürlüğü ve sansür Yöntem sorunu Garnham, Murdock, Grossberg, Carey, Hardt, Meehan Siyasal ekonomi ve kültürel incelemeler çatışması TOPLANTI DEĞERLENDİRMESİ RTÜK: Türkiye de İzleyici ve Dinleyici Ölçümleri

9 İletişim kuram ve araştırma dergisi Sayı 25 Yaz-Güz 2007, s.1-42 Makale Haber yapmada ideoloji etkeni: 11 Eylül olayı üzerine bir inceleme Tuba Duruoğlu 1 Öz: Bu çalışmada 11 Eylül 2001 tarihinde ABD de Dünya Ticaret merkezi ve Pentagon binasına yapılan uçak saldırıları örnek olay olarak seçilmiş ve bu olayın Türk basınında nasıl haber yapıldığı incelenmiştir. Bunun için ideolojileri birbirinden farklı olduğu bilinen iki gazete seçilmiştir: Egemen basından Hürriyet ve İslamcı basından Akit. Bu gazetelerin, olaydan sonra iki aylık süre içinde (12 Eylül-12 Kasım), olayla ilgili yaptığı tüm baş sayfa haberlerinin başlıkları, içerikleri ve haberde görüşlerine yer verilen kişilerin/kurumların iletileri, gazetelerin olaya ilişkin bakış açılarını ölçebilmek amacıyla öncelikle ilişki testine tabi tutulmuştur. Sonuçta gazetelerin ideolojisi ile 11 Eylül terör olayını haber yapmadaki tutumları arasında anlamlı bir ilişki tespit edilmiştir. Gazete haberlerinin başlıklarından, içeriklerinde ve haberlerde görüşlerine yer verilen kişilerin/kurumların iletilerinden örnekler verilmiştir. Nicel ve nitel bu bulgular aracılığıyla; Hürriyet 11 Eylül terör olayı haberlerini ABD yi ve politikalarını destekler bir tutumla hazırladığı, Akit ise aksi bir tutumla ABD ye ve politikalarına karşı haberler yaptığı bulunmuştur. Anahtar kelimeler: Terörizm, gazeteler, 11 Eylül, ideoloji Ideology factor in news-making: A study on the October 11 event Abstract: This article studied the ideology factor in the news. The September 11 problem was chosen as a case study to determine the coverage differences between Hürriyet and Akit. All of the first page news of these newspapers during the two months period after the September 11th were selected for investigation. Three hypotheses were tested. Newspaper headlines, main text and the sources of information were analyzed Findings supported all three hypotheses: there are significant differences between the newspapers. It was found that Hürriyet mostly support the USA, whereas, Akit are mostly against the USA. Keywords: terrorism, newspapers, ideology, Semtember Yüksek lisans mezunu, Ankara Üniversitesi İletişim Fakültesi. e-posta: tbdrgl78@yahoo.com

10 2 Tuba Duruoğlu GİRİŞ Kitleleri etkileyip yönlendirmede işlevsel araçlardan en eskisi yazılı basındır. Gazete ile gerçek basitçe yeniden üretilmez, belli amaçlara uygun bir biçimde yeniden inşa edilir. Gerçeğin inşası, gerçek olana ilişkin temsilin içinde oluştuğu dilsel pratikler dolayımı ile taşınır ve üretilir. Bu süreç, seçme ve sunma, yapılandırma ve biçimlendirme işlemlerinin bütününü içine alır. Gazetede haber inşasıyla biçimlendirilen içerik, aynı zamanda, profesyonel ideolojilerin paketlenmiş karakterini taşır. İdeoloji, farklı insan gruplarının kendi pratiklerini tecrübe ettikleri, bu pratiklere belli türde bir anlam verdikleri, açıklamalar getirdikleri ve belli bir imgesel tutunum kazandırmak için düşünceleri kullandıkları gerçekliği şifreleyen düşünsel yapıyı anlatır (Hall, akt. Küçük, 1999b:208; Veron, akt. Dursun, 2001:79). Bu bağlamda ideoloji, toplumsal açıdan önemli belirli bir grubun ya da sınıfın içinde bulunduğu duruma ve hayat deneyimlerini simgeleyen fikirlere karşılık gelir ve 'dünya görüşü' kavramına yakınlaşır. Buradan da şöyle bir tanıma varılabilir: İdeoloji, çıkar çatışması durumlarında toplumsal grupların çıkarlarının meşrulaştırılması ve desteklenmesi sürecindeki söylemsel bir mücadele alanıdır (Thompson, Eagleton, akt. Dursun, 2001). Gazeteler kapitalist sermayenin egemen olduğu yönetimsel bir egemenliğin sürdürüldüğü mücadele alanıdır. Gazete dahil, tüm günlük yaşamda ideolojinin anlam üretmek için işlendiği temel ortam dil pratiğidir: Dil anlamın üretildiği araçtır. Dil pratik bilinçtir; bilinç gibi, sadece gereksinimlerle, zorunluluklarla ve öteki insanlarla ilişkilerle gelişir (Marx ve Engels, 1846: 15, 20, akt. Erdoğan ve Alemdar, 2005). Dolayısıyla dil, (Hackett in belirttiği gibi 1997:44) söylemsel olmayan nesnelerin dünyasına doğrudan atıfta bulunabilen tarafsız bir aktarım aracı değil, fakat yapılandıran, gerçekliği kuran bir araçtır. Tüm söylem süreçleri ideolojik sınıf ilişkilerinden kaynaklanırlar (Pecheux, akt. Dursun, 2001:49; Said, 1994). Gazetecilikte, profesyonel pratiklerin ideolojisi ve bu ideolojinin içinden geçerek kendini anlattığı dili, egemenlik ve mücadelenin belli zaman ve yerdeki koşulunu yansıtır. Bu yansıtma, özellikle 11 Eylül gibi ciddi bir olayda oldukça belirgin olacaktır. Bu makale, gazetelerin 11 Eylül olayının haber inşasını inceleme konusu olarak ele aldı. Basın üzerine çalışmak, içeriğin inşasını ve anlamsal yükünü incelemeyi gerektirmektedir, çünkü anlam kendi kendine oluşmaz, amaçlı olarak inşa edilir. Basın, bağımsız bir gözlemci değildir, aksine aktif bir seçme ve sunma,

11 11 eylül ün sunumu 3 yapılandırma ve biçimlendirmeyle gelen bir anlam pratiği, anlam üretimi yapar. Veron un belirttiği gibi (Dursun, 2001), medya anlamlandırma failidir. Mesaj, ideolojik yapılanışı bazında analiz edilmelidir. Basınla ilgili içerikte toplumsal etki/sonuç bağlamında sorunlar varsa, araştırılması gereken, izleyicinin alımlama biçimi değil, içeriğin yükünün karakteridir. Alımlamanın karakteri ne olursa olsun, bu durum, basının içeriğinin yükünü ve basını haklı çıkarmaz ve sorumluluktan arındırmaz. Örneğin, bir çocuk pornosu üreten sektör, tüketicinin/izleyicinin tercihleri ve arzu ettiği şekilde alınmaması varsayımına dayanarak aklanamaz. Çocukların pornoda kullanılmasının nedenini izleyici taleplerine ve anlamlandırmasına indirgemek, gerçeği saptırmakta ve sorumlu tutulması gereken tarafı serbest pazar ilkesini de sunarak sorumluluktan arındırmaktadır. Basının son zamanlarda üzerinde durduğu konulardan biri de terörizmdir. Özellikle 11 Eylül 2001 olayından sonra, Dünyada ve Türkiye de terörizm güncelliği azalmayan konulardan biri olmuştur. Çünkü tarihin her döneminde toplumlarda ve toplumlar arasında çeşitli karakterdeki şiddet olayları olmuştur ve olmaktadır. Terörizmde, faaliyetin öznesi olan teröristin amacı, eylemin kendisinden çok eylemin yaratacağı psikolojik etkiyle bağıntılıdır. Bu etki de eylemin ne kadar yaygın bir şekilde duyurulduğuna, yayıldığına bağlıdır. Bu noktada basın dahil, diğer iletişim medyasının önemi ortaya çıkmaktadır. Basın, her olayı olduğu gibi, terör konusunu da işlerken, belirli bir ideolojiye ve çıkar yapısına uygun inşa ile gelir. Bu da çoğu kez o ülkede egemen olan devlet ideolojisidir. Fakat, basının tavır ve tutumları, kullandığı söylem, olayı nasıl ele aldığı ve okuyucuya ne şekilde aktardığı terör haberlerinde de farklılaşmaktadır. 11 Eylül olayı, ABD nin ekonomi merkezi, savunma merkezi ve siyasi merkezinin bir defada hedef alındığı son yılların en önemli terör olayı olarak tarihe damgasını vurmuştur. Söz konusu merkezler meşrebi ne olursa olsun herkes tarafından ABD nin dünya egemenliğinin başlıca sembolleri sayıldığı için buralara indirilen bir darbenin; durumu, konumu, düşünüşü ne olursa olsun her topluluğu hatta bireyi farklı yönlerden de olsa belli yoğunluk ve derinlikte etkilememesi mümkün görülmemektedir. Ancak dünyada yaşayan tüm insanların bir görüş üzerinde hemfikir olması ve olaya aynı bakış açısından bakması mümkün değildir. Bunu Chomsky (2002a:18, 25); olaydan sonra Amerikan medyasındaki bakış açılarının ortak olmadığını, halkın içinde farklı görüşleri benimseyen kesimler olduğunu, bu yüzden karşıt görüşlerin belirmesinin uzun sürmediğini ve bunların ilk olarak büyük medya

12 4 Tuba Duruoğlu organlarında dillendirilmeye başlandığını; öte yandan, zaten tarihte hiçbir dönemde de medyada herhangi bir konuyla ilgili olarak homojen düşüncelerin bulunamayacağını ve bunun pek çok örneğinin olduğunu anlatarak dile getirmektedir. Benzer şekilde Türkiye de de olay ile ilgili olarak pek çok farklı bakış açısını temsil eden görüşün yazılı basın içinde yer almış olmaması mümkün değildir. Bu makalede, 11 Eylül olayından sonra yazılı basın aracılığıyla kamuoyuna yansıtılan farklı bakış açılarının, Türkiye boyutunda incelenmesi gerektiği fikriyle yola çıkılmıştır. Araştırmadaki amaç hangi görüşün ne kadar doğru ve geçerli olduğunu bulmak değil, Türk yazılı basınında 11 Eylül terör olayı haberlerini çözümleyerek, farklılıkları ve farklılıkların ideolojik karakterini incelemektir. Bu amaçla, makale 11 Eylül 2001 tarihinde meydana gelen, dünyanın stratejik, ticari ve askeri en büyük güçlerinden birinin çok büyük darbe aldığı, en geniş kapsamlı ve yankı uyandıran örneklerden biri olan terör olayının, biri egemen diğeri ise İslamcı iki farklı ideolojik yönelime sahip gazetede haber olarak inşasının ideolojik yapısını belirlemek ve böylece iki gazetenin haber yapma politikalarına ilişkin çıkarımlarda bulunmak için tasarlandı. Tasarımın temel kuramsal varsayımına göre, haberin gazetede kodlanmış (paketlenmiş) biçimiyle gazetenin ideolojik yönelimi arasında bir bağ vardır. Bu kuramsal varsayımdan tezin temel araştırma sorusu çıkarılmıştır: Farklı ideolojik yönelimlere sahip iki gazetenin 11 Eylül terör olayı ile ilgili haberleri arasında nasıl bir farklılık vardır? Makalenin diğer amaçları, basının bilgileri yönlendirme, temsil etme ve anlamlandırmada nasıl bir yol izlediği ve izlenen yollardaki farklılıklarla ilgilenen akademisyenlere yeni bilgi sağlamak; bu konuda süregelen ve yapılacak olan yeni tartışmalara ve araştırmalara kaynak olmak ve ışık tutmak; basında nesnellik tezinin geçersizliğine bir örnek inceleme sunmak; birikmiş bilgiye katkıda bulunmaktır. Bu makalenin konusuyla ilgili kaynak taraması sonucu 11 Eylül terör eyleminin basında yansıtılmasının doğasını ele alıp irdeleyen bir çalışmaya rastlanmamıştır. Fakat terör ve terör haberleriyle ilgili niceliksel veya niteliksel pek çok çalışma yapıldığı görülmüştür. Niteliksel çalışmalar genellikle tanımlayıcı çalışmalar olup terörün ve özellikle uluslararası terörün kavramsal-betimsel açıklamalarına yönelmiştir. Aynı zamanda, Türkiye nin çok uzun yıllar boyunca maruz kaldığı bu sorun araştırmalarla da desteklenmiş, ülkedeki terör örgütleri, yapılan eylemler ve alınan tedbirler belirlenip ortaya koyulmuştur. Bu çalışmaların sonucunda terörün oluşmasına

13 11 eylül ün sunumu 5 engel olabilecek faktörler belirtilmiş, mücadelede hangi tedbirlerin alınması gerektiğine ilişkin öneriler getirilmiş, terörün bir toplumu bütünüyle etkisi altına aldığı öne sürülerek önlenmesi için siyasi, askeri ve polisiye tedbirlerin bir arada alınması gerektiği üzerinde durulmuş ve uluslararası iş birliğine gidilmesi önerilmiştir. Söz konusu araştırmalar, teorik ve niteliksel araştırmalardır; sayısal veriler vardır, fakat hangi yılda, hangi terör örgütünün, kaç terör olayı gerçekleştirdiğini gösteren frekans dağılımlarından öte gitmemektedir. Dolayısıyla bu incelemeler çalışmayla konu olarak benzer ancak yöntem olarak oldukça farklı çalışmalardır (Ak, 1995; Dilmaç, 1996; Tüzen, 1995). Bu bağlamda, ikinci grup incelemeler, terör ve kitle iletişim araçlarının ilişkisini kuran araştırmalardır. Bu araştırmaların nitel olanları terörün kitle iletişim araçlarındaki sunumlarına bakmakta ve nasıl hazırlanması gerektiğine ilişkin normatif çözümler sunmaktadır. İlk grup araştırmalarda görüldüğü gibi, bu araştırmalarda da önce terörün kavramsal-betimsel tanımlaması yapılmış, ardından Türkiye de terörün görünümü ve kitle iletişim araçlarına yansıması ele alınmıştır. Araştırmacıların bulgularına göre, kitle iletişim araçlarının, terörizm haberlerini yayımlaması açısından çok ciddi görev ve yükümlülükleri bulunmaktadır: Medya terörizmi önleyici olmalıdır, bu çok hassas konuda bilinçli yöntemler kullanılmalı ve hatta yeni yöntem ve ölçüler geliştirilmelidir. Medya organları doğru ve rasyonel kullanılmalı, terör haberlerinin sunumu için birtakım kurallar, yasal düzenlemeler ve denetlemeler getirilmelidir (Avşar, 1991; Karakaya, 1998; Korkmaz, 1997; Koru, 2002; Özbek, 2002). Görüldüğü gibi bu çalışmalar terörün kitle iletişim araçlarında nasıl iletilmesi gerektiğine ilişkin normatif kurallar öne sürmüş ve bu kurallar dahilinde sunum yapıldığında basının tarafsız olabileceği sonucuna varılmıştır. Ancak bu makalede böyle bir varsayımın olasılığı yok sayılmış, araştırma, basının hiçbir koşulda tarafsız olamayacağına ilişkin kuramsal temel üzerine inşa edilmiştir. Bu da kuramsal bağlam açısından söz konusu araştırmalardan uzaklığa işaret etmektedir. Öte yandan yöntem farklılıkları da bu çalışmayı onlardan ayırmaktadır. Üçüncü tür araştırmalarda hem terör, hem basın ve hem de içerik çözümlemesi yönteminin üçünü de içeren nicel verilerle desteklenmiş çalışmalar vardır ve bunların sayısı oldukça azdır. Örneğin, Demircan ın (1998) çalışmasında Medyanın Siyasi İçerikli Terör Karşısındaki Tutumu başlığı altında Hürriyet, Cumhuriyet ve Türkiye nin PKK haberlerini sunumu ele alınmış, bu gazetelerin söz konusu haberleri iletirken farklı ve yanlı

14 6 Tuba Duruoğlu tutumlar sergiledikleri, gazetecilerin terörist eylemleri bilerek ya da bilmeden ya terörist örgüte hayranlık uyandıracak şekilde ya da devlete düşmanlık duygusu yaratacak şekilde sundukları bulunmuştur. Benzer şekilde, Fidan ın (1995) çalışmasında, yılları arasında en yüksek tirajlı beş gazetenin (Sabah, Türkiye, Hürriyet, Cumhuriyet, Milliyet) terör haberlerine ilişkin tutumları ele alınmış ve araştırma sonucunda gazeteler arasında bazı söylem farklılıkları ile birlikte; örneğin örgüt isimleri verilerek propaganda yapılması, güvenlik güçlerinin ve askeri birliklerin başarısına yeterli oranlarda yer verilmemesi veya istemeden, örgütün mücadele edilmeyecek kadar güçlü olduğu havası yaratılması gibi tutumlarla basının terör haberlerinin sunumunda haber ölçülerinin dışına çıktığı bulunmuştur. Hürriyet, Cumhuriyet ve Türkiye nin başyazarlarının yılları arasında yazdıkları terör içerikli yazıların çok boyutlu içerik çözümlemesini konu alan araştırmada ise, yazarlar ve gündemleri arasında anlamlı farklılaşma olup olmadığına bakılmış ve ele aldıkları konular, bakış açıları ve ortaya koydukları çözüm önerileri bakımından anlamlı farklılıklar bulunmuştur (Gündüz,1995). Bu çalışmalar da hem örnek olay bağlamında, hem seçilen gazeteler bağlamında hem ulaşılan sonuçlar bağlamında ve hem de ideolojik farkı tam anlamıyla vurgulamaması açısından bu araştırmadan farklılaşmaktadır. Dördüncü tür araştırmalarda ise, yazılı basında herhangi bir olayın içerik çözümlemesi yapılmıştır (Aydın, 1999; Baştürk, 1999; Çöllü, 1999; Demirdelen, 2000; Keleş, 1997; Tek, 1991; Yıldırım, 1995; Yiğit, 1996). Bu türde, 12 Eylül Askeri Müdahalesi, çevre imajı, öğretmen sorunları, Kardak Krizi, Gümrük Birliği süreci, laiklik, işçi ve memur eylemleri, bireysel şiddet, özelleştirme ve benzeri pek çok konu üzerinde çalışıldığı görülmektedir. Bu araştırmalarda örneklem, genellikle günlük altı gazeteden bir kaçıyla oluşturulmuştur. Bunlar Hürriyet, Milliyet, Sabah, Cumhuriyet, Türkiye ve Zaman dır. Bu gazeteler farklı ticari gruplara ait olmaları, farklı ideolojileri benimsemeleri ve tirajlarının ülke çapında yüksek olmaları nedeniyle seçildi. Genellikle söz konusu çalışmalardan çıkan sonuç liberal popüler basın, demokratik sol basın ve muhafazakar sağ basının aynı olaylara ilişkin olarak haberi yayımlamada farklılıklar gösterdiklerine yöneliktir. Liberal popüler basın toplumdaki iktidar odaklarının varolan hegemonyacı söylemlerini dolayımlamakta ve kendisi bizzat egemen ideolojinin gönderim çerçevelerini üretmektedir. Liberal ve popüler olmayan özellikler gösteren basının ise, örnek olayların niteliğine göre, bu olayları ideolojilerine uygun

15 11 eylül ün sunumu 7 hale getirdikten sonra, ya olumlayıcı bir biçimde yahut da karşıt tutumlar sergileyerek ilettikleri ya da dışarıda bırakarak hiçbir önem atfetmedikleri veya küçük haberler yaparak az önem atfettikleri bulunmuştur. Çalışmaların bir ortak özelliği de düzene karşı, adı geçen gazetelere nazaran daha radikal bir söylem kullanan gazetelerden hiçbirini örneklem olarak almamalarıdır. Bu bağlamda söz konusu çalışmalardan dışında, sadece iki araştırmaya rastlanmaktadır; o da Ergün ün (1995) Radikal Sol ve Radikal İslamcı İdeolojilerde Düzen Karşıtı Söylem ve Erdem in (1998) İslamcı Basında Milli Selamet Partisi ( ) Milli Gazete, Örnek Olayı başlıklı içerik çözümlemesi çalışmalarıdır. Söz konusu araştırmalarla, bu çalışma arasında kuram ve yöntem açısından benzerlikler görülmüştür. Ancak bu makalede, bütüncül olarak tüm bunlardan farklı bir yol izlenmiştir. Tüm bu çalışmalar, 11 Eylül terör olayı ile ilgili bu araştırmanın genel sınırlarının ve kuramsal çerçevesinin çizilmesine ve teori ve yöntem kısımlarının geliştirilmesine yardımcı olmuş ve araştırmaya örnek teşkil etmiştir. Ancak hiçbirisi liberal ve İslamcı basının tekil bir terör olayını nasıl haber yaptığının incelenmesini ve hem nicel hem nitel çözümlemeler aracılığıyla bunların karşılaştırılmasını konu almamıştır. Bu anlamda, bu araştırma, daha öncekilerin kuramsal ve yöntemsel eksikliklerini tamamlayarak, son yılların hatta kimilerine göre son yüzyılın en önemli olaylarından birini konu alan ilk çalışma olması, olayın içeriğiyle ilgili olarak İslamcı ve egemen söylemi kullanan iki basın kurumunu karşılaştırması ve haber öğeleri ve gazetelerin ideolojileri arasındaki ilişkiyi hem istatistik ilişki testiyle ve hem de haberlerden örnekler sunarak çok yönlü bir çözümlemeye gitmesi açılarından önem taşımaktadır. Hipotezler Makalenin yukarıda sunulan kuramsal çerçevesinden hareket ederek şu temel varsayım çıkarılmıştır: Basın kuruluşları, eğer farklı ideolojik yönelimlere sahiplerse, bu farklılık haber içeriğinde de yansıtılacaktır. Bu temel varsayıma göre, İslami ideolojiyi benimseyen Akit ve liberal ideolojiyi temsil eden Hürriyet, diğer haberlerde olduğu gibi 11 Eylül terör olayını da haber yaparken temsil ettikleri görüş ve düşüncelerden bağımsız olmayacaktır. Dolayısıyla, 11 Eylül terör olayının haberini yapmada benimsedikleri farklı ideolojiler nedeniyle, Hürriyet ve Akit in haber içerikleri arasında farklılık olacaktır. Bu temel varsayımdan, ideolojik içerikle ilgili birbirine bağlı üç ayrı varsayım belirlenmiş ve bu varsayımlara bağlı üç hipotez oluşturulmuştur:

16 8 Tuba Duruoğlu 1. Gazete haberlerinde ilk ideolojik yükleme ve yönlendirme başlıkla yapılır. Alt ve üst başlık ile, bir olayla ilgili haberin ana konusu belirlenir ve okuyucuya ilk anda genel bir perspektif verilmeye çalışılır (Dağlı, 1995). Dolayısıyla, eğer iki gazetenin haber sunumları arasında bir fark varsa, bu ilk olarak 11 Eylül terör olayı ile ilgili yapılmış olan haberlerin başlığında görülecektir. Bu kuramsal beklentiye bağlı olarak ilk hipotez belirlenmiştir: Hürriyet te 11 Eylül terör olayı ile ilgili haberlerin başlıkları ABD nin ve politikalarını destekleyici yönde olurken, Akit tekiler çoğunlukla ABD nin ve politikalarının karşısında olacaktır. 2. Haber metinlerindeki farklılığın çıkarılabileceğinin düşünüldüğü ikinci yer, başlık dışında haberi oluşturan paragraf, cümle ve kelimelerle biçimlendirilen metinin içeriksel doğasıdır. Çünkü haberde her kelime, cümle ve paragraf inşa edilen bir gerçeğin bütünleşik parçalarıdır (Erdoğan, 2007). Dolayısıyla iki gazetenin haber sunumları arasındaki fark 11 Eylül terör olayı ile ilgili yapılmış olan haberlerin, başlık dışında sunulan metin içi anlatımlarında da görülecektir. Bu kuramsal gerekçeden aşağıdaki ikinci hipotez çıkarılmıştır: Hürriyet te, 11 Eylül terör olayı ile ilgili haberlerin içeriğinin doğası çoğunlukla ABD nin ve politikalarının yanında olmayı yansıtırken, Akit te 11 Eylül terör olayı ile ilgili haberlerin içeriği çoğunlukla ABD nin ve politikalarının karşısında olmayı yansıtacaktır. 3. Profesyonel ideolojilerle gelen üretim pratiği, haberi oluşturmada seçilen (ve dışarıda bırakılan) kaynaklar ve bu kaynakların kullanımında da rutinleşmiş tercihler sergiler. Dolayısıyla, çıkar yapılarının belirlediği ve bu yapıları destekleyen gazetecilik pratiklerinde haber kaynağının (dolayısıyla, kaynağın sunduğu içeriğin) seçimi ve kullanımı da amaçlı olacaktır. Bunun anlamı gazeteciler bazı kişi ve kurumların görüşlerini haberlerine dahil ederken, diğer bazılarını haber dışı bırakacaktır. Bunun mümkün olmadığı durumda ise, aynı kaynağı kullandığı halde, içerik seçimiyle ve haberi biçimlendirme yoluyla arzu ettiği içerik biçimlendirmesini yapacaktır. Dolayısıyla, Hürriyet te, 11 Eylül terör olayı ile ilgili görüşlerine yer verilen kişilerin/kurumların söylemlerinin ideolojik içeriği Akit te farklı olacaktır. Bu tercihli kaynak kullanma ve içerik doldurma yöneliminden de üçüncü hipotez çıkarılmıştır: Hürriyet te 11 Eylül terör olayı ile ilgili haberde kaynak olarak kullanılan kişiler ve bu kişilerden elde edilen iletilerin içerikleri çoğunlukla ABD nin ve politikalarının yanında olurken, Akit te çoğunlukla ABD nin ve politikalarının karşısında olacaktır.

17 11 eylül ün sunumu 9 YÖNTEM Nitel ve nicel veriler toplayan ve değerlendiren bu araştırmada, Türk basını içinde yer alan tüm gazeteler değil, sadece tasarımda belirtilen iki farklı yönelimdeki gazete, Hürriyet ve Akit, tipik örnek olarak alınıp incelendi. Hürriyet in siyasi alanda devletçi, ekonomide ise liberalizmden yana bir yayın politikası izlediği çoğunlukla kabul edilmektedir. Örneğin geçmişte Türk- Yunan gerginliği, Güneydoğu sorunu gibi konularda haber politikasını devletin çıkarları doğrultusunda oluşturmuşken, devletin ekonomi alanındaki girişimlerine karşı çıkmış, haberlerini serbest piyasa ekonomisinin gereklilikleri doğrultusunda biçimlendirmiştir (bkz. Ülgü, 1998:67). Akit ise, bu çalışma bağlamında, İslami ideolojinin yayın organı olarak ele alınmaktadır. Türkiye de büyük medya grupları dışında en etkili basın organları İslami günlük gazetelerdir. Gerekli verileri toplamak için, 11 Eylül terör olayının gerçekleştiği günden hemen sonra söz konusu iki gazetenin, olayı iki ay boyunca (12 Eylül Kasım 2001) ilk sayfada verdiği tüm haberleri araştırma kapsamına alınmıştır. 11 Eylül 2001 tarihinden sonra süreç içerisinde söz konusu haber, manşetten sürmanşete düşmüş, sürmanşetten ise olayın günden güne önemini yitirdiğinin göstergesi olan küçük başlıklarla iletilir hale gelmiş ve zamanla olay, haber değerini yitirdiğinden gazeteciliğin rutin kuralı gereği habere ilk sayfadan yer verilmemeye başlanmıştır. Bu iki aylık sürede seçilen her iki gazetenin tüm sayılarının sadece ilk sayfa haberleri inceleme için kullanılmıştır. İki gazetenin 12 Eylül gününden itibaren gelişen olayları okuyucularına ilk sayfa haberiyle duyurdukları günlerin araştırma kapsamına alınmasının nedeni, ilk sayfanın (vitrin sayfasının), mesajın vurgulu bir şekilde ifade edildiği, haberin büyük ölçüde özetinin çıkarıldığı, en önemli yönlerinin ön plana çıkarıldığı ve okuyucunun en fazla dikkatinin çekildiği yer olduğundandır. Dolayısıyla bu şekilde oluşturulan bir örneklemin iki gazetenin ideolojilerini haber sunumunda belirlemek açısından, araştırmanın amacı doğrultusunda yeterli belge gereksinimini karşıladığı düşünülmüştür. Verilerin analizi iki aşamada gerçekleştirilmiştir: Nitel ve nicel. Birinci aşamada kategoriler belirlenmiş ve kodlanmış, seçilen haberler söz konusu kategorilere; hazırlanan soru yönergesine (kodlama cetveli) kodlanmak koşuluyla uygulanmış, elde edilen sayısal bilgiler bilgisayar ortamına aktarılmış, verilerin frekansları dağılımları belirlenmiş ve gerektiğinde

18 10 Tuba Duruoğlu istatistik ilişki testine (chi square) tabi tutulmuştur. Sonuçlar değerlendirilmiş ve böylece haber içeriklerinin nicel çözümlemesi tamamlanmıştır. İkinci aşamada ise haberlerdeki ideolojik farklılığı ortaya çıkardığı düşünülen ifadelerden (başlıklar, cümleler, kelimeler, paragraflar ve bunlar içindeki benzetme, sıfat, deyim, atasözü vs.) her kategori için ayrı ayrı örnekler verilerek, haber içeriklerinin nitel çözümlemesi yapılmış ve ilk aşamada bulunan nicel veriler bu aşamadaki nitel sonuçlarla desteklenmiştir. Bu aşamada, ilk temel analiz birimi olarak haber başlığı seçilmiştir. İkinci ana birim olarak da metin alınmıştır. Başlık ile ilgili çözümlemede tek bir birim yerine, kelime biriminden hareket edilerek kullanılan kelimeler bağıyla kurulan anlam bütünlüğüne bakılmıştır. Haber içeriğiyle ilgili çözümlemede ise, tam tersi bir süreç izlenmiştir: Birim olarak haberin tümü ele alınmış ve paragraflara, paragraflardan cümleler ve cümlelerden kelimelere doğru giden bir çözümleme süreci izlenmiştir. Çözümlemelerin yapılabilmesi için, ilk olarak yukarıda da belirtildiği gibi kategoriler belirlenmiştir. Kategoride dörtlü ölçek kullanılmıştır. Bir başlık ve haber metni içeriği, örneğin ABD nin güç gösterisi, ABD ve politikalarını övme, ona destek verme, acıma, yönlendirme, haksızlığa uğratılma, onaylama, dostluk ve benzeri tutumlarla açık olarak ABD ye ve onun politikalarına ilişkin anlam ve mesaj bakımından olumlu öğeler atfedilerek sunulmuşsa o başlık, ABD nin ve politikalarının yanında kategorisi içine yerleştirildi. Bir başlık ve haber metni içeriği, örneğin, aşağılama, küçük düşürme, hakaret, alay etme, suçlama, düşmanlık besleme, onaylamama gibi ABD ye ve onun politikalarına ilişkin anlam ve mesaj bakımından olumsuz öğeleri içeriyorsa, bu ABD nin ve politikalarının karşısında kategorisi içine kondu. Açıkça olumlu veya olumsuz anlam ve mesaj içermeyen, bir yargı veya değerlendirme taşımayan başlıklar ve metinler Nötr kategorisi içine kondu. Bazı başlıklar ise Belirsiz kategorisi içine yerleştirilmiştir. Bu kategoride, başlıkta anlam ve mesaj bakımından hem olumlu hem de olumsuz öğelerin bir arada bulunduğu, başlığın iki yönelimden hangisine girebileceğinin ilk bakışta değil de, ancak haberin geri kalanının okumasından sonra anlaşılabileceği durumlar belirtilmektedir. Haberde görüşlerine yer verilen kişilerin/kurumların söyledikleri de aynı kategori altında ele alınmıştır. Örneklem dahilinde ve sadece 11 Eylül terör olayı ile doğrudan ilgili olan görüşler yukarıda açıklaması yapılmış olan kategori ve ölçeklere uygulanarak, gazetelerin 11 Eylül terör olayı ile ilgili görüşlerine yer verdiği kişilerin /kurumların tutumları niceliksel verilerle ifade

19 11 eylül ün sunumu 11 edilmeye çalışılmıştır. Nicel verilerle ifade edilen görüşlerden her biri için ayrı ayrı örnekler verilerek, bulunan niceliksel veriler nitel örneklerle desteklenmiş, böylece yukarıda sunulan gerekçeler nedeniyle gazetenin kendi ideolojisinden kaynaklanan yönelimi de belirlenmiş ve gazeteler arası karşılaştırmayla fark belirtilmiştir. BULGULAR VE TARTIŞMA Başlık inşasıyla ilgili bulgular Bulgulara göre, her iki gazete sundukları başlıkların yönelimi bağlamında p= seviyesinde birbirinden anlamlı farka sahiptir (Tablo 1). Dolayısıyla, bu bulgu makalenin ilk hipotezini desteklemektedir: Hürriyet in 11 Eylül terör olayı ile ilgili haberlerinin başlıklarındaki yönelim, gazetenin ideolojisine uygun bir şekilde, büyük çoğunlukla ABD nin ve politikalarının yanında olduğunu göstermektedir. Akit in başlıklarında ise, yine gazetenin ideolojisine uygun bir şekilde, büyük çoğunlukla ABD nin ve politikalarının karşısında olduğu görülmektedir. Tablo1. Hürriyet ve Akit in haber başlıklarının yönelime göre dağılımı ABD nin ve politikalarının yanında ABD nin ve politikalarının karşısında Hürriyet % 76.4 % Akit % 0.5 % 88.9 Chi square= df= 3 p= c= 0.66 Belirsiz Nötr Toplam 5 % % % % % % 100 İncelenen gazetelerde, Hürriyet te toplam 191, Akit te ise toplam 198 haber başlığı tespit edilmiştir. Hürriyet in 191 haber başlığından 146 sında (%76.4) yönelim, ABD nin ve politikalarının yanında olma biçimindedir. 32 başlıkta (%16.8) nötr inşa varken, sadece 8 başlık (% 4.1) ABD nin ve politikalarının karşısındadır; 5 başlık ise (%2.7) belirsizdir. Akit ise, 198 haber başlığından 176 sı (%88.9) ABD nin ve politikalarının karşısında yer almaktadır. Başlıkların 19 u (%9.6) nötr, 2 si (%1.0) belirsiz ve 1 i (%0.5) ABD yi ve politikalarını desteklemektedir.

20 12 Tuba Duruoğlu İçerik inşasıyla ilgili bulgular Bulgular, 11 Eylül terör olayı ile ilgili haberlerinde, Hürriyet in çoğunlukla ABD nin ve politikalarının yanında olacağını ve Akit in ise çoğunlukla ABD nin ve politikalarının karşısında yer alacağını belirten hipotezi (ikinci hipotez) doğrulamıştır (Tablo 2). Hürriyet in incelenen 189 haberinden 151 i, yani toplam haber sayısının %76.4 ü ABD nin ve politikalarını desteklemektedir. 24 haber (%12.7) nötr özellik gösterirken, 10 haber (%5.3) her iki tutumu da içermektedir. 4 haber ise (%2.1) ABD nin ve politikalarının karşısındadır. Akit te ise, 192 haberden 175 i (%91.1) ABD nin ve politikalarının karşısındadır; haberlerin 17 si (%8.9) nötr özellik gösterirken, ABD nin ve politikalarının yanında olan ve her iki tutumu da içeren habere rastlanmamıştır. Tablo 2. Hürriyet ve Akit in haber içeriklerinin yönelime göre dağılımı ABD nin ve politikalarının yanında ABD nin ve politikalarının karşısında Her iki tutumu da içeriyor Nötr Toplam Hürriyet 151 %79.9 Akit 0 %0 4 % % %5.3 0 %0 24 % % % %100 Chi square= df= 3 p= c= 0.68 Hürriyet ve Akit in 12 Eylül Kasım 2001 tarihleri arasındaki ilk sayfa haberlerinin başlık ve içeriklerindeki farklılıklara bakıldığında, haberlerin belli konular altında toplandığı görülmektedir. İçerik incelenmesinde, gazetelerin sıklıkla 6 ortak konu üzerine haber yaptığı bulunmuştur: 1. Olayın suçluları Hürriyet te bu haberler de kendi aralarında üç gruba ayrılmıştır: Suçluların kimliklerine, kişisel özelliklerine ve olay ile ilgilerine ilişkin bilgiler veren haberler; suçluların yapmayı planladıkları başka eylemlerle ilgili haberler ve Ladin in zor durumda olduğunu vurgulayan haberler. Aşağıda bu sınıflandırmalara giren haberlerden ayrı ayrı örnekler verilmiştir,