EGE ÜN VERS TES FEN B L MLER ENST TÜSÜ (DOKTORA TEZ )

Transkript

1 EGE ÜN VERS TES FEN B L MLER ENST TÜSÜ (DOKTORA TEZ ) 1 Ç PURA (Sparus aurata, L., 1758) BALIKLARININ DE K SU SICAKLIKLARINDA VE YEM T PLER NDE S ND R M SÜRELER N N ARA TIRILMASI. Aykut C HANER Su Ürünleri Yeti tiricilik Anabilim Dal Bilim Dal Kodu: Sunu Tarihi: 10 Eylül 2008 Tez Dan man. Yrd.Doç Dr. Ali Y ld r m Korkut ZM R

2 2 I Say n Aykut C HANER taraf ndan DOKTORA TEZ olarak sunulan Çipura (Sparus aurata, L., 1758) Bal klar n n De i ik Su S cakl klar nda ve Yem Tiplerinde Sindirim Sürelerinin Ara t r lmas. adl bu çal ma, Lisansüstü E itim ve Ö retim Yönetmeli i nin 12 inci madde (c) ve (d) bentleri ve Enstitü yönergesinin ilgili hükümleri dikkate al narak taraf m zdan de erlendirilmi olup yap lan sözlü savunma s nav nda aday... oy ile ba ar l bulunmu tur. Bu nedenle Aykut C HANER in sundu u metin doktora tezi olarak kabulüne oy... ile karar verilmi tir. 10/09/2008 Jüri Ba kan : Yrd.Doç.Dr. Ali Y ld r m KORKUT Raportör Üye ; Yrd.Doç.Dr. Aysun KOP Üye : Prof.Dr. Osman ÖZDEN Üye : Yrd.Doç.Dr. Ra it GURBET Üye ; Yrd.Doç.Dr. Selma KATALAY Bu tezin kabulü, Fen Bilimleri Enstitüsü Yönetim Kurulu nun.../.../... gün ve...say l karar ile onaylanm t r. Süleyman BORUZANLI Enstitü Sekreteri Prof.Dr. Mehmet Ali UL Enstitü Müdürü

3 II ÖZET 3 Ç PURA (Sparus aurata, L., 1758) BALIKLARININ DE K SU SICAKLIKLARINDA VE YEM T PLER NDE S ND R M SÜRELER N N ARA TIRILMASI. C HANER, Aykut Doktora Tezi, Su Ürünleri Yeti tiricili i ABD. Tez Yöneticisi: Yrd.Doç Dr. Ali Y ld r m Korkut Eylül 2008, 68 sayfa Bu tez çal mas nda, ba lang ç canl a rl 6.436±0.168 g olan çipuralar; farkl besin madde içeriklerine sahip, biri kontrol olmak üzere, üç deneme yemi ile beslenmi, bu yemlerin sindirim süreleri ve içerisindeki besin maddelerini sindirim oranlar belirlenmeye çal lm t r. Denemenin ilk döneminde (0-45. günler) bal klar granül yem ile beslenmi, ortalama 26.6 ºC su s cakl nda yemin ilk sindirim süresinin 3.33 saat ile 4.66 saat aras nda de i ti i bulunmu tur. Denemenin ikinci döneminde ( günler) bal klar pelet yem ile beslenmeye devam edilmi, ortalama 29.5 ºC su s cakl nda ilk sindirim süresinin 4.68 saat ile 6.13 saat aras nda de i ti i belirlenmi tir. Gruplar aras su s cakl klar nda istatistiki bir farkl l k bulunmam, sindirim sürelerinin yemin içeri i ile ilgili oldu u dü ünülmü tür. 90 gün boyunca yap lan sindirim denemesinde ise bal klar n protein, ya ve enerjiyi hangi oranda sindirebildi i hesaplanmaya çal lm t r. Eldeki bulgulara göre protein sindirilebilirli i % aras nda, ya sindirilebilirli i % aras nda ve enerji sindirilebilirli i % aras nda bulunmu tur. Anahtar Kelimeler: çipura, sindirim süresi, sindirilebilirlik.

4 4 III ABSTRACT THE INVESTIGATION OF SEA BREAM'S DIGESTIVE TIME OF DIFFERENT FEED TYPES IN DIFFERENT WATER TEMPERATURES C HANER, Aykut Ph.D Thesis., Department of Aquaculture Supervisor: Prof.Dr Ali Y ld r m Korkut September 2008, 68 pages In this study; the sea bream whose mean weight was 6.436±0.168 g, has been fed by three different feeds and their digestive time and total appearent digestibility rate have been investigated. In 0-45 days, fishes have been fed by granul feeds in 26.6 ºC water temperature. In that conditions digestive time has been determined between hours. When the feed turned in to the pelleted form (days 45-90), digestive time has reached to hours. There were no statistically significant difference between the groups; for that reason it was thought that fish feeds have made the difference for digestive time. During 90 days of the trial, appearent digestibility of protein, fat and energy have been calculated. According to results; appearent digestibility of protein was %, appearent digestibility of fat was % and appearent digestibility of energy was %. Key Words: Sea bream, digestive time, digestibility

5 IV TE EKKÜR 5 Bu tezin olu mas nda ve bugüne kadar yapt m z bütün çal malarda büyük katk ve emekleri bulunan dan man m say n Yrd.Doç.Dr. Ali Y ld r m KORKUT ve de erli hocam Aysun KOP a, Çal malar m s ras nda her zaman yan mda bulunan, her a amada destek ve yard mlar n gördü üm sevgili dostum ve çal ma arkada m Ara.Gör.Dr.Özgür ALTAN a, Çal malar m n en ba ndan en sonuna kadar büyük destek ve yard mlar n gördü üm, en k ymetli varl klar m e im Tülay C HANER ve k z m Gökçenur C HANER e te ekkürü bir borç bilirim.

6 6 V Ç NDEK LER Sayfa KABUL VE ONAY SAYFASI...I ÖZET...II ABSTRACT...III TE EKKÜR...IV Ç NDEK LER...V EK LLER D Z N...VII Ç ZELGELER D Z N...VIII RES MLER D Z N...IX 1. G R ÖNCEK ÇALI MALAR Çipuralar n Büyüme-Geli me ve Yem De erlendirme Oranlar na li kin Çal malar Sindirim ve Sindirilebilirlik Çal malar MATERYAL VE YÖNTEMLER Çal ma Yeri ve Bal k Stoklama Ko ullar Denemede Kullan lan Bal klar Denemede Kullan lan Yemler ve Yem Yap m Teknolojisi Sindirim Süresi Belirleme, Fekes (d k ) Toplama ve Sindirilebilirlik Hesaplama Yöntemi....25

7 VI Ç NDEK LER (devam ediyor) Sayfa 3.5. Yem ve Besin Madde Analiz Yöntemleri Büyüme Geli me ve Yem De erlendirilmesine li kin Hesaplama Yöntemleri statistiki Analizler BULGULAR Bal klar n Su S cakl na Ba l Sindirim Süresi De i imi ile lgili Bulgular Bal klar n Büyüme Geli me ve Yem De erlendirme Oranlar na li kin Bulgular Yemlerin ve çerdi i Besin Maddelerinin Sindirim Oranlar na li kin Veriler TARTI MA VE GENEL DE ERLEND RME Yemin Sindirim Süresi ile lgili De erlendirmeler Çipuralar n Besin Maddelerini Sindirim Oranlar na li kin De erlendirmeler Bal klar n Büyüme ve Geli meleri ile lgili De erlendirmeler Yem Sindirilebilirli inin Ekonomik Anlamda De erlendirilmesi SONUÇ VE ÖNER LER KAYNAKLAR D Z N ÖZGEÇM

8 8 EK L VII EK LLER D Z N Sayfa ekil Y l Toplam Küresel Endüstriyel Yem Üretimi ekil 1.2. Y llara Göre Bal k Unu Fiyatlar 6 ekil Günler Aras 1. Grup Yem le Beslenen Bal klar n Su S cakl -Sindirim Süresi li kisi ekil Günler Aras 2. Grup Yem le Beslenen Bal klar n Su S cakl -Sindirim Süresi li kisi.. 33 ekil Günler Aras 3. Grup Yem le Beslenen Bal klar n Su S cakl -Sindirim Süresi li kisi.. 33 ekil Besleme Gruplar Aras ndaki Sindirim Süresi Farkl l klar..34 ekil Günler Aras 1. Grup Yem le Beslenen Bal klar n Su S cakl -Sindirim Süresi li kisi ekil Günler Aras 2. Grup Yem le Beslenen Bal klar n Su S cakl -Sindirim Süresi li kisi ekil Günler Aras 3. Grup Yem le Beslenen Bal klar n Su S cakl -Sindirim Süresi li kisi ekil Besleme gruplar na göre ham proteinin sindirim oranlar...45 ekil Besleme gruplar na göre ham ya n sindirim oranlar...50 ekil Besleme gruplar na göre sindirilmi enerji miktarlar...52

9 Ç ZELGE VIII C ZELGELER D Z N Sayfa 9 Çizelge 1.1. Dünya Su Ürünleri 2007 Y l Üretimi... 2 Çizelge 1.2. Y llara Göre Türkiye Su Ürünleri Üretim Miktarlar 2 Çizelge 1.3. Türkiye de Bal k Yemi Üreten Yem Fabrikalar ve Üretim Kapasiteleri Çizelge Denemede kullan lan yem formülasyonlar Çizelge Grup Yem le Beslenen Bal klar n Yem De erlendirme Sonuçlar Çizelge Grup Yem le Beslenen Bal klar n Yem De erlendirme Sonuçlar Çizelge Grup Yem le Beslenen Bal klar n Yem De erlendirme Sonuçlar Çizelge Besleme gruplar na göre besin maddelerinin ve enerjinin sindirim oranlar

10 10 RES M IX RES MLER D Z N Sayfa Resim Çal mada kullan lan tanklardan bir görünüm Resim Çal ma ba lang c ndaki yavru çipura Resim Pelet Yemlerin Yap m nda Kullan lan Laboratuvar Tipi Pelet Makinesi Düzene i Resim Pelet Makinesinden Ç kan Yemlerin Kurutuldu u Kurutma Dolab

11 1. G R 11 Geçmi ten günümüze dek canl deniz kaynaklar n n hiç tükenmeyece i ve popülasyonlar n sürekli olarak kendisini yenileyece i dü ünülmekteydi. Artan dünya nüfusunun su ürünlerini ucuz ve besleyici bir besin kayna olarak görmesi sonucu olu an talep, buna kar l k insano lunun ya am periyodu boyunca denizlere verdi i çevresel zararlar ve bunun beraberinde getirdi i olumsuz tablo, ister istemez su ürünleri yeti tiricilik sektörünün geli imini sa lam t r. Günümüzde su ürünleri yeti tiricili i, tüm yan sanayi kollar ile birlikte, bir endüstri haline gelmi durumdad r. FAO nun 2005 y l verilerine göre dünyada üretilen toplam su ürünleri miktar n n 160 milyon tona yakla t, yeti tiricilik yolu ile üretilen miktar n da 63 milyon tondan fazla oldu u bildirilmektedir. Son FAO raporlar na göre 2030 y l nda dünya nüfusu 8 milyara ula acak ve ihtiyaç duyulan besin miktar günümüze k yasla % 60 oran nda artacakt r. Bu aç n kapat lmas nda ise en büyük kaynak olarak sucul kaynaklar n ön plana ç kt görülmektedir. Yukar da belirtilen dünyadaki toplam 160 milyon tonluk üretim miktar n n %40 l k k sm su ürünleri yeti tiricili i ile sa lanmaktad r. Toplam üretim pay içerisinde geriye kalan 35 milyon tonluk miktar da bal k unu, bal k ya gibi gibi ürünlerin eldesinde kullan lmaktad r. Gerek insan g das gerekse de yan ürünlerin de erinin günümüzde yakla k 47 milyon Amerikan dolar oldu u tahmin edilmektedir (FAO, 2008).

12 12 Çizelge 1.1. Dünya Su Ürünleri 2007 Y l Üretimi. (FAO,2008). YET T R C L K (ton) AVCILIK (ton) TOPLAM (ton) Su ürünleri yeti tiricili i dünya çap nda bu derece önemli bir sanayi kolu haline gelmi durumdayken Türkiye nin toplam üretim miktarlar na k saca bir göz atmak yararl olacakt r. TÜ K 2008 e göre yakla k tonluk bir üretim gerçekle tirmi tir. Bu üretim içerisinde yeti tiricilikten elde edilen miktar 140 bin tona yakla m t r. Yeti tiricilik d nda elde edilen tüm bal klar insan g das olarak tüketime sunulmaktad r. Bununla birlikte, sardalya ve hamsinin bol olarak avland dönemlerde, Karadeniz bölgesinde yo unla m olan bal k unu fabrikalar nda i lenen bal klar, ba ta bal k yemi yap m olmak üzere, bal k unu ve bal k ya kullanan yan sektörlerde de erlendirilmektedir. Çizelge 1.2. Y llara Göre Türkiye Su Ürünleri Üretim Miktarlar (ton) (TÜ K, 2008). AVCILIK YET T R C L K TOPLAM

13 13 Genel üretim miktarlar na ve sistemlerine bak ld nda ise Avrupa Birli i ülkeleri içerisinde Türkiye nin ba ta deniz bal klar üretimi olmak üzere kayda de er bir üretime sahip oldu u görülmektedir. Ege Bölgesini kapsayan ve k sa ad SIPAM olan Kültür Bal kç l n Geli tirmeye Yönelik Bilgi Eri im Sisteminde elde edilen sonuçlara göre sadece bu bölgede 57 adet yeti tirme (besi) i letmesinin, 10 adet de larva yavru üretim i letmesinin bulundu u belirlenmi tir. Bu i letmelerde ton aras nda üretim yap ld görülmü tür. Türkiye geneline bak ld nda ise, henüz i letme ruhsat bulunmayanlar da dahil olmak üzere, yakla k 600 adet i letmenin tatl su, deniz bal ve kabuklu üretiminde söz sahibi oldu u görülmektedir (Ho su ve Altan, 2002). Dünyadan ve Türkiye den verilen üretim miktarlar na dayal örnekler de dikkate al nd nda, su ürünleri yeti tiricili inin ekonomik i letme modelleri aras ndan sivrilip endüstriyel anlamda bir üretim sistemine do ru geçi yapt görülmektedir. Bu geli meler alt nda su ürünleri yeti tiricili i sektörüne hizmet veren alt gruplar n da geli me gösterdi i söylenebilir. Bu sektörler içerisinde en önemli grubu yem sanayi olu turmaktad r y l toplam küresel endüstriyel yem üretimi 635 milyon tondur. Bu miktar n %4 lük k sm n (yakla k 25 milyon ton) akuakültür yemleri olu turmaktad r (World Feed Panorama: Gill, 2007). Bu toplam miktar içerisinde %60 l k bölümün Asya da, %21 lik bölümün de Avrupa da üretildi i belirlenmi tir. Söz konusu yem miktarlar n n %40 n n karnivor (hayvansal kökenli canl lar ya da hammaddeler ile beslenen bal klar) bal klar n beslenmesinde, %35 lik bir bölümün di er beslenme özelli ine sahip bal klar n beslenmesinde (herbivor-bitkisel kökenli canl larla ya da hammaddelerle beslenen bal klar-, omnivor-hem bitkisel

14 14 hem de hayvansal kökenli canl lar ya da hammaddelerle beslenen bal klar), %25 lik bölümün ise karideslerin beslenmesinde kullan ld görülmü tür. ekil Y l Toplam Küresel Endüstriyel Yem Üretimi (635 Milyon Ton; Gill, 2007). Dünyada su ürünleri yeti tiricili inin yar dan fazla bir bölümü kontrolsüz ve yar kontrollü yöntemlerle yap lmaktad r. Yeti tiricilikte yo unlu un artmas na ve karnivor türlerin yeti tiricili inde kar la lan sorunlar n çözülmeye ba lamas ile birlikte karma yemlere duyulan gereksinimin artmas, karma yem sanayinin önemini artt rmaya ba lam t r (Tacon, 1996). Türkiye deki duruma bak ld nda, bal k yemi sektörünün geli imi Dünyadaki geli ime paralel seyretmektedir. Öngörülen yakla k 130 bin tonluk bal k yemi tüketiminin yar dan fazla bir bölümü Türkiye de faal olarak çal an ve bal k yemi konusunda önde gelen 6 fabrika taraf ndan

15 15 kar lanmaktad r (çizelge 1.3.). Bu yem fabrikalar n n büyük bir ço unlu unda ekstruder yem yap m sistemleri kullan lmaktad r. Ancak; ekstruder yem yap m sisteminin yüksek maliyetleri ve buna ba l olarak yüksek sat fiyatlar, halihaz rda üreticileri ekstruder yemlerin yararlar ile maliyeti aras ndaki tercih yapmaya zorlayan bir husus olarak dikkat çekmektedir. Geriye kalan yem miktar ise iki ekilde kar lanmaktad r. Birincisi; Türkiye ye yurt d ndan ithalat yolu ile de bal k yemi getirtilmekte ve lisans anla malar yap larak pazarlanabilmektedir. kincisi ise; özellikle Türkiye nin iç kesimlerinde büyük ve küçük ba hayvan yemi yapan fabrikalara bal k yemi yapt r lmakta, i letmeler kendilerinin geli tirdi i ya da de i ik kaynaklardan derledikleri yem formülasyonlar n bu fabrikalarda pelet yem haline dönü türebilmektedir (Altan ve di er., 2002). Çizelge 1.3. Türkiye de Bal k Yemi Üreten Yem Fabrikalar ve Üretim Kapasiteleri (Anomim, 2008). Fabrika smi Kapasitesi (ton/y l) Sibal Yem Çaml Yem Hakan Yem Abal o lu K l ç Yem Ça atay Yem Bal k yemi konusunda da, su ürünleri yeti tiricili inde oldu u gibi, sanayile meye yönelik üretim miktarlar n n gündeme gelmesi ile birlikte, gerek yem yap m tekniklerinde gerekse de yemlerin besin madde içeriklerinde gözle görülür de i iklikler meydana gelmi tir. Bu de i iklikler içerisinde en önemli olanlar ndan biri, 90 l y llar n ba ndan itibaren, bal k

16 16 unu yerine kullan labilecek kaliteli besin madde içeri ine sahip ve bal k ununa oranla daha ucuz maliyetli alternatif protein kaynaklar n n ara t r lmas d r. Yap lan pek çok denemede soya ürünlerinin bal k ununa, belirli kullan m oranlar ölçüsünde, alternatif olabilece i ortaya ç kar lm t r. Hatta bu çal malar n bir k sm ticari anlamda yem yap m konusuna adapte edilebilmi tir. Di er bir de i im ise, yem fabrikalar nda üretilmi yemlerin sindirim oranlar n n belirlenmesi ve buradan hareketle yemlerin metabolik enerji de eri yerine daha somut bir veri olan sindirilebilir enerji deyiminin kullan lmas d r. Bilindi i gibi, karma yemleri olu turan hammaddelerin metabolik enerji de erleri uluslararas ölçütlere göre NRC (National Research Council) taraf ndan belirlenmi tir. Ancak; bal k yemi yap m nda kullan lan hammaddelerin besin madde içerikleri pek çok fizyolojik ve çevresel etki alt nda de i im göstermektedir. Örne in bal k unu, Güney Amerika ve Kuzey Avrupa ülkelerinde ticari anlamda sürekli bir döngü içerisinde üretilmektedir ekil 1.2. Y llara Göre Bal k Unu Fiyatlar n n De i imi, (FOB,$/ton). ( August, 13th., 2008).

17 17 Özellikle bu ülkelerde son y llarda çevre kanunlar n n devreye girmesi ve do al stoklar n koruma alt na al nmas na ba l olarak, fiyatlar ba döndürücü bir ekilde yükselmeye ba lam t r ( ekil 1.2.). Bununla birlikte; ayn tür bal ktan dahi olsa sonuçta de i ik ülkelerde üretilen bal k unlar n n besin madde içeri i birbirinden farkl olmaktad r. Ayn ülke içerisinde farkl mevsimlerde üretilen hammaddelerin besin madde içerikleri de farkl l k göstermektedir. Metabolik enerji deyimi ile bu zorluklar k smen çözümlenebilmekteydi. Ancak; su ürünleri yeti tiricili inde üretim sistemleri ve canl n n besin madde gereksinimlerinin belirlenmesine yönelik sorunlar n gün geçtikçe ayd nl a kavu mas kesin olarak sindirilebilirlik kavram n da beraberinde getirmi tir. Besin madde ve enerji gereksinimi bilinen ya da en az ndan tahmin edilebilen bal klar n beslendi i yemin besin madde içeri i de belli oldu u gibi sindirilebilirli inin yani bal a hangi oranlarda besin maddesi ve enerji verebilece inin de belli olmas ihtiyac do mu tur. Metabolik enerji deyimi ile bir tahmin yapmak yerine sindirilebilir enerji kavram kullan larak kesin anlamda bal n verilen yemi ve yem içeri indeki enerjiyi hangi oranlarda de erlendirebildi inin belirlenmesi daha somut bir kavram olarak gündeme gelmi tir. Türkiye de de gerek üreticiler gerekse de yem fabrikalar bu konuya gün geçtikçe daha duyarl yakla maya ba lam lard r. Özellikle yurt d ndan ithal edilen yemlerin beyanlar nda yer alan sindirilebilir enerji kavram, pazarlama aç s ndan büyük avantaj sa lamaktad r. Çünkü sindirilebilir enerji kavram n n hesaplanm ve sat ta beyan edilmi olmas üreticinin kulland yemin etkinli ini net bir biçimde anlamas na yard mc olmaktad r.

18 18 Bu tez çal mas nda, Türkiye nin Ege ve Akdeniz k y lar nda do al olarak bulunan, bu bölgeler ile Avrupa k y lar nda da ekonomik bir tür olmas nedeni ile yo un yeti tiricilik çal malar ile üretilen çipuralarda (Sparus aurata, L.,1758) farkl su s cakl klar nda ve yem tiplerinde sindirim sürelerinin belirlenmesine ve besin maddelerinin sindirim oranlar n n hesaplanmas na çal lm t r. Dünyadaki çal malara bak ld nda; ticari anlamdaki bal k yo unlu unda karnivor deniz bal klar ile yap lan çal malar n say s n n çok az oldu u görülmü tür. Türkiye de de sindirim konusunda yay nlanm birkaç çal ma var oldu undan bu çal man n sonuçlar n n hem Türkiye deki ara t r c lara hizmet edece i hem de uluslararas arenada çipuralar üzerine yap lm az say daki çal man n üzerine eklenece inin dü ünülmesi gerekmektedir.

19 2. ÖNCEK ÇALI MALAR 19 Bu bölümde, bu tez projesinin gündeme getirilmesine neden olan ve uygulama a amas nda da yol gösterici nitelikte olan literatür özetlerine yer verilmektedir. Geriye kalan tüm literatürler ise tart ma sonuç bölümlerinde sunulacakt r. Bundan önce yap lan sindirim ile ilgili çal malara en çok alabal k, sazan ve tilapia gibi tatl su bal klar n n konu edildi i görülmü tür. Bu tez çal mas nda ise Türkiye deki popülaritesi ve ekonomik de eri hiç kaybolmayan bir tür olan çipura ile çal lm t r. A a da sunulan çal ma özetleri a rl kl olarak çipura levrek, alabal k gibi karnivor ve predatör beslenme özelli ine sahip bal klarla ilgili çal malar kronolojik s ra ile içermektedir. Literatür bildiri lerinde s ras ile çipuralar n büyüme-geli me ve yem de erlendirme oranlar na ili kin de erlendirmeler, besin maddelerinin sindirilebilirli i, sindirim denemelerinde kullan lan indikatör maddeler, sindirilebilirlik hesaplama yöntemleri ve büyüme geli me konusunda s cakl n etkileri ile ilgili bilgiler sunulmaktad r Çipuralar n Büyüme-Geli me ve Yem De erlendirme Oranlar na li kin Çal malar Çipura, ba ta Akdeniz e k y s olan ülkelerde olmak üzere tüm orta ve güney Avrupa ülkeleri için oldukça ekonomik bir deniz bal türüdür. Bu nedenle yeti tiricili in sözü edilen bölgeler için yayg nla maya ba lad günden bu yana say s z çal maya konu olmu tur. A a daki özetlerde,

20 20 çipuralar n büyüme-geli me ve yem de erlendirme oranlar na ili kin temel bilgilerin verildi i çal malardan ve denemelerden örnekler sunulmaktad r. Metailler et al (1980); farkl gruplarda stoklad klar ve canl a rl klar 9-29 g aras nda de i en çipuralar n beslenmesinde belirlenen yemleme oranlar na kar l k adlibitum (bal klar yem al m n kesinceye kadar) beslemenin ba ar s n incelemi lerdir. Canl a rl n yüzdesine göre belirledikleri yemleme oranlar %2.5, 4.0, 5.5, 7.0 ve 8.5 eklindedir. Tüm bu besleme oranlar içerisinde en verimli büyüme geli me verilerine canl a rl n %5.5 i oran nda yap lan beslemede ula m lard r. Barnabae (1985); çipuralar n anaç temininden pazarlama dönemine kadar geçen a amalar özetlemi tir. Büyütme dönemlerinde bal klar n havuz ya da a kafes gibi yeti tiricilik ortamlar nda stoklama yo unlu unun kg/m 3 olmas gerekti ini bildirmi tir. Optimal yeti tirme ko ullar n n ºC su s cakl nda yap labilece ini, 200 g n alt ndaki bal k büyüklükleri için de yemlerin içeri indeki ham protein oran n n %45-50, ham ya oran n n ise %8-12 olmas gerekti ini ve bu ko ullar sa land taktirde çipuralar n yumurta al m ndan pazarlama a amas na (yakla k 350 g canl a rl k) 18 ayda ula abilece ini belirtmi tir. Hidalgo et al (1987); canl a rl klar g aras nda de i en çipuralar n yemleme oranlar üzerine su s cakl n n etkisini incelemi lerdir. Çal mada 26 gün süre ile 15 ve 20 ºC de beslenen bal klar için 15 ºC de canl a rl n %1.2 si, 20 ºC de ise %1.7 si oran nda besleme yap lmas gereklili i üzerinde durmu lard r.

21 Sindirim ve Sindirilebilirlik Çal malar Gerek bal k yemi üreticileri, gerekse de bal k besleme konusunda emek veren bilim adamlar uzun y llar yemlerin metabolik enerji de erlerinin bilinmesinin bal klar n besin maddelerini hangi oranlarda kullan labilece i konusunda fikir verebilece ini dü ünmü lerdir. Ancak; söz konusu hammaddelerin bölgesel ve mevsimsel anlamda dahi besin madde içeriklerinin de i ken olmas metabolik enerji deyiminin pratikteki uygulanabilirli i konusunda bir tak m zorluklar ortaya ç karm t r. Buradan hareketle, bal klar n besin maddelerini, daha da ötesinde, yemlerin içerisindeki hammaddeleri hangi oranda sindirebilecekleri konusu büyük önem kazanm t r. Söz konusu bu de erlerin bilinmesi durumunda bal klar n besin madde ve enerji gereksinimleri kolayl kla ve net bir ekilde ortaya ç kar labilecektir ve buna uygun formülasyonlar geli tirilebilecektir. Ancak; bu tür çal malara ba lamadan önce yap lmas gereken ilk ara t rma bal klar n beslenme özelliklerini ortaya ç karmakt r. Bal klar, beslenme özelliklerine göre üç grupta s n fland rmaktad r. Bunlar, bitkisel kökenli canl lar ya da hammaddelerle beslenen bal klar, herbivorlar; sadece hayvansal kökenli canl larla ya da hammaddelerle beslenen bal klar, karnivorlar ve her iki grup canl ya da hammadde ile beslenen bal klar, omnivorlard r (De Silva and Anderson, 1995). Su ürünleri yeti tiricili i alan nda sindirim çal malar nda özellikle herbivor türlerden sazan ve tilapiadan, karnivor türlerden de gökku a alabal ndan yararlan lm t r. Çünkü; bu türler ticari anlamda da kolay

22 22 yeti tiricili e al nabildi i gibi bilimsel çal malarda da stres faktörlerinden daha az etkilenmektedir. Bal klar taraf ndan yemlerin ve daha da özelinde yem hammaddelerinin sindirilebilirli inin belirlenmesinde çe itli yöntemler vard r. Temel anlamda sindirilebilirlik, bal n yem ile ald besin madde miktar ndan ortama b rakt d k da bulunan besin madde miktar n n ç kar lmas ile elde edilen de erdir. Ancak; teorik anlamda çok basit bir ekilde anlat labilecek bir çal ma olan sindirilebilirli in pratikte bu derece kolay ve aç k bir ekilde ifade edilmesi son derece zordur. En az ndan bal klar sucul bir canl d r ve tüm metabolik faaliyetleri de suda devam etmektedir. Bal klar su ortam ndan ald klar yemleri yine su ortam nda de erlendirmekte ve metabolik at klar n da yine su ortam na b rakmaktad r. Bu nedenle bal klara verilen yemlerin besin madde içerikleri kolayca belirlenebilse de e itli i tamamlayabilmek için gerekli olan metabolik at klar n besin madde içeri i kesin bir ekilde saptanamamaktad r çünkü; fekes suya b rak ld andan itibaren içeri indeki besin maddelerinin bir k sm nda çözünme ba layacakt r. Do al olarak da hesaplanmaya çal lan sindirim oranlar hatal olacakt r. Özellikle baz besin maddelerinin suda çözünmesinden kaynaklanan hatalar en aza indirmek için yemlerin içerisine, teorik olarak bal k taraf ndan sindirilmedi i dü ünülen ve miktar bilinen indikatör (belirteç) bir maddenin eklenmesi ve fekeste de bu maddenin oran bulunarak yemdeki miktara oranlanmas sonucunda sindirim oran n n bulunmas mümkün olabilmektedir (Özdemir, 2000; Ho su ve di er.,2001; Altan, 2002).

23 23 Günümüzün modern bal k besleme çal malar nda dahili ve harici indikatör maddelerden yararlan lmaktad r. Dahili indikatörler, yemin içerisine d ar dan herhangi bir madde kat lmaks z n, do rudan do ruya yemin içerisindeki sindirilmeyen k s mlar n oran n n belirlenmesinden hareketle hesaplanabilen de erlerdir. Ham selüloz, asitte çözünmeyen kül, ham kül gibi de erler örnek olarak verilebilir. Harici indikatörler ise yem yap m a amas nda yemin içerisine kat lan bile iklerdir. En çok kullan lanlar ; kromik oksit, demir oksit, silisyum oksit ve baryum di karbonatt r. ndikatör maddelerin seçiminde baz faktörler rol oynad n belirtmektedir. Örne in indikatör madde denemeye al nan tür taraf ndan sindirilmemeli ve canl n n sindirim fizyolojisini etkilememelidir. Sindirim süresince al nan yem ile birlikte e it h zda hareket etmeli, yani yem yo unlu u ile indikatör yo unlu u birbirine yak n olmal ve toksik bir etkide bulunmamal d r (Halver, 1989). A a daki çal ma özetlerinde çe itli ara t r c lar n sindirim ve sindirilebilirlik konusunda ula t klar sonuçlara yer verilmektedir. Vens-Cappell (1985); silindir konik tanklarda stoklanan alabal klarda fekes toplama yöntemlerinden ikisini incelemi ve bu yöntemlerin protein sindirim oran n nas l etkiledi ini belirlemeye çal m t r. Birinci yöntemde fekes ba rsaktan s vazlama yolu ile, ikincisinde ise sürekli sudan filtrasyon yolu ile toplanm t r. Elde edilen sonuçlarda, sudan filtre edilen fekeslerde sindirim katsay s n n, s vazlama yöntemi ile elde edilen sonuçlara göre %1-2.3 daha yüksek oldu u bildirilmi tir. S vazlama yönteminin, di er yönteme göre daha gerçekçi sonuçlar verdi i aç klanm t r.

24 24 Hajen et al (1995); karnivor beslenme özelli ine sahip alabal klar ile yapt çal mada de i ik hammaddelerin sindirilebilirlik oranlar n belirlemeye çal m lard r. Yap lan denemede d k toplama ve ba rsak diseksiyonu ile sindirilebilirlik tayini yoluna gidilmi ve indikatör madde olarak da kromik oksitten yararlan lm t r. Üzerinde çal lan hammaddeler ise hayvansal kökenlilerden bal k unu, kan unu ve tavuk art klar unudur. Bitkisel kökenlilerden ise soya küspesi unu, bu day unu ve bakla unundan yararlan lm t r. Elde edilen deneme sonuçlar na göre, en iyi sindirim oranlar na bal k ununun ula t ve yap s ndaki ham protein ile brüt enerjiden bal klar n daha kolay yararland bulunmu tur. Kan unu ise kurutma ko ullar uygun oldu unda bal k taraf ndan kullan labilen uygun bir hayvansal kökenli hammadde olarak sunulmaktad r. Buna kar l k bitkisel kökenli hammaddelerin oran artt r ld nda bal klar n i tahlar nda azalmalar ortaya ç kt belirtilmektedir. Dias et al (1998); ticari yemlerin içerisindeki kum, selüloz, do al zeolitler gibi istenmeyen ya da mümkün olan en az oranda bulunmas istenen maddelerin levreklerde protein sindirimini nas l etkiledi i konusunu incelemi lerdir. Deneme süresince ortalama 7.0 g canl a rl a sahip olan levrekler üç grupta ve her bir grupta 40 adet olmak üzere silindirekonik tanklarda stoklanm lar ve 35 tuzlulukta ve 18 C su s cakl nda beslenmi lerdir. Ara t rma sonuçlar nda, %10-20 oran ndaki istenmeyen bu maddelerin protein sindirim oran n etkilemedi i, ancak bu oran n %20 nin üzerine ç kmas durumunda protein sindiriminde dü ük oranda azalma ve fekes b rakma süresinde art görülmü tür.

25 25 Lupatsch et al (1997); çipuralar için üretilen karma yemlerdeki hammaddelerin sindirilebilirlik katsay lar n belirlemeye çal t klar denemede, bal k unu, tavuk unu, et unu, kan unu, kalamar unu, soya unu ve bu day unu gibi hammaddelerle çal m lard r. Söz konusu hammaddelerin ham protein, ham ya, amino asit, karbonhidrat ve enerji sindirilebilirli i ölçülmü tür. Elde edilen verilere göre, formülasyona ba l olarak da de i mek üzere, ham protein sindirimi %79-90, ham ya sindirimi %83-95, enerji sindirimi %72-88, karbonhidrat sindirimi ise %49-77 aras nda bulunmu tur. Sindirilebilirlik hesaplamalar nda kullan lan indikatör madde ise kromik oksittir. Appleford and Anderson (1997); sazanlarda tuna bal ya n n sindirilebilirli ini incelemi lerdir. Deneme yemine %10 ve %15 oran nda kat lan bal k ya n n sindiriminin belirlenmesinde indikatör madde olarak kromik oksit kullan lm t r. Çal ma sonundaki bulgulara göre, tuna ya n n %10 oran nda kullan lmas durumunda sindirim oran n n yakla k % 83, %15 oran nda kullan lmas durumunda ise yakla k %60 civar nda oldu unu belirlemi lerdir. Fernandez et. al. (1998); g. ortalama sahip çipuralarda yem kompozisyonunun sindirilebilirli e olan etkisini incelemi lerdir. Sindirilebilirlik hesaplama yöntemleri olarak ba rsak diseksiyonu, s vazlama ve d k toplama yöntemleri kullan lm, indikatör madde olarak yemlere kromik oksit eklenmi tir. Elde edilen sonuçlarda, sindirim katsay s n n ba rsak boyunca artt görülmü tür.

26 26 Venturini et al (1999); sindirilebilirlik çal malar nda sadece belirli indikatörlere gereksinim duyulmaks z n da sindirilebilirlik katsay s n n hesaplanabilece ini belirtmektedirler. Ara t r c lar; levrek, alabal k ve mersin bal klar ile yapt klar denemelerde k z l ötesi spektroskopi, protein zincirinde sindirime ba l olu an de i iklikler ve protein zincirindeki aspartik asit oran n ölçerek de sindirilebilirlik ile ilgili yüksek do ruluk oran na sahip sonuçlara ula abildiklerini ancak bu yöntemlerin, indikatör kullan m na k yasla çok daha zaman al c ve pahal yöntemler oldu unu bildirmektedirler. Robania et al (1995); pelet ve ekstruder yem yap m sistemleri ile üretilen karma yemlerin içerisinde bu day gluteninin kullan l p kullan lmamas durumuna göre levreklerde meydana gelen plazma metabolitlerinin, amonyak at l m n n ve yem sindiriminin de i imini incelemi lerdir. Deneme sonucunda bu day glutenin sindirilebilirlik katsay s yüksek ç km t r. Bal klar n fekeslerinden suya geçen amonyak miktar nda ise yem al m ndan 4-10 saat sonra belirgin bir art gözlenmi tir. Fountoulaki et. al (2005); g. ortalama canl a rl a sahip çipuralar ortalama 20 C de farkl ya ve protein içerikleri ile beslemi lerdir. Ni asta oran n n yüksek tutuldu u yemlerle beslenen bal klarda buna ba l olarak ya ve protein sindirilebilirli inin de dü ük oldu u belirlenmi tir. Yufera et. al. (2004); larval ve erken jüvenil dönemdeki çipuralarla yapt klar çal mada gastrointestinal ph ve bal kta salg lanan aside ba l sindirilebilirli in geli imi ile ilgili bir deneme yapm lard r g. ortalama

27 27 canl a rl ktan 100 g. ortalama canl a rl a kadar besledikleri çipuralar n ba rsak ve midelerinden düzenli olarak örnek alm lard r. Yapt klar deneme süresinde aç bireylerin mide ph lar n n aras nda de i ti ini, sindirimi kolayla t ran hammaddelerin a rl kl olarak kullan ld içerikle beslenen bal klarda ph içeri inin daha da dü ük miktarlara ula abildi ini belirtmi lerdir. Venou et.al. (2006); çipura yemlerinde artan seviyelerde soya küspesi unu kullan m n n protein, ya ve ni asta sindirilebilirli i üzerindeki etkisini izlemi lerdir. Çal mada optimum soya küspesi seviyesinin %20-25 oldu u durumlara her üç besin maddesi için sindirilebilirlik katsay s %88-94 aras nda de i mi tir.

28 28 MATERYAL VE YÖNTEM 3.1. Çal ma Yeri ve Bal k Stoklama Ko ullar Bu tez çal mas, Haziran 2007 Eylül 2007 aylar aras nda 90 gün süresince, Milas bölgesinde kurulu bulunan özel bir i letmeye ait tesislerde yürütülmü tür. Ara t rmada üç deneme yemi incelenmi ve her bir deneme grubu için, üç paralelli çal mak amac ile toplam dokuz adet PVC den yap lm, silindir konik ekilli tank kullan lm t r. (Resim 3.1.1). Resim Çal mada Kullan lan Tanklardan Bir Görünüm. Kullan lan tanklar n hacmi 2 metreküp, kullan labilir su dolu hacimleri ise 1.8 metreküptür. Söz konusu tanklarda, kullan m amac na göre de i mek üzere, hem üstten hem de alttan su ç k verilebilmektedir.

29 3.2. Denemede Kullan lan Bal klar 29 Bilindi i gibi çipura, Türkiye de ba ta Ege ve Akdeniz havzas için yeti tiricili e al nan önemli deniz bal türlerinden biridir. Karnivor beslenme özelli ine sahip olmas nedeni ile do adaki ya am nda a z aç kl na uygun hayvansal kökenli besinleri tercih eden ve yeti tiricilik ko ullar nda da C de en iyi yem al m na sahip olan bir türdür. Geçmi ten günümüze dek sürdürülen pek çok sindirim denemesinde, karnivor bal k türlerinin besin madde gereksinimlerinin ve bunlar n sindirim oranlar n n tahmininde, hem kültür ko ullar na hem de denemelerde olu abilecek stres faktörlerine kar dayan kl türlerden biri olan alabal klardan yararlan lmaktayd. Resim Çal ma Ba lang c ndaki Yavru Çipura.

30 30 Ancak; ayn beslenme özelli ine sahip olsalar da türlerin ve ya ad klar su ortam n n birbirinden farkl olmas, denemelerde kullan lan türler ile yeti tiricili i yap lan türlerin metabolizmalar n n birbirinden farkl olaca tart mas z bir gerçektir. Daha önce Türkiye de deniz bal klar na ili kin çok az say da sindirim denemesi yap ld ndan gerek ilk çal malardan biri olmas gerekse de Türkiye ko ullar nda çipuran n önemli bir tür olmas aç s ndan bu tez çal mas n n yap lmas gündeme getirilmi tir. Denemede kullan lan tanklara, ortalama sindirim sürelerini tahmin etmek ve yemlerin sindirim oranlar n belirleyebilmek üzere, yukar da sözü edilen tesiste yumurta al m a amas ndan itibaren yeti tirmeye al nan ve granül ticari yeme adapte edilmi, ortalama canl a rl 6.436±0.168 g olan 4000 adet yavru çipura stoklanm t r Denemede Kullan lan Yemler ve Yem Yap m Teknolojisi Bu ara t rmada çipuralar n yavrular n n, beslemeye al nd klar yemlerin içerisindeki ham protein, ham ya ve ham selüloz gibi besin maddelerini hangi oranda ve su s cakl na ba l olarak hangi sürelerde sindirebildi i ve yem ile verilen enerjinin hangi oranda kullan labildi i konular hakk nda fikir edinebilmek için, ham protein kayna olarak bal k unu ve soya küspesi ununun farkl oranlarda birbiri ile yer de i tirdi i üç farkl deneme yemi imal edilmi tir. Yemler, Ege Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi Urla Tesislerinde bulunan Bal k Besleme ve Yem Teknolojisi laboratuvar nda üretilmi tir. Denemede kullan lan yemlerin formülasyonlar ve besin madde içerikleri çizelge de sunulmaktad r.

31 31 Çizelgeden de anla laca üzere, yemlerin içerisindeki as l protein kayna olarak kullan lan bal k unu ve soya küspesi oranlar nda de i iklikler yap larak farkl canl a rl a sahip çipuralarda su s cakl na ba l sindirim süresi ve besin maddelerinin sindirim oran n n belirlenmesinin yan s ra hayvansal protein kaynaklar ve bitkisel protein kaynaklar n n sindirimine ili kin de erlendirmenin yap lmas na imkan verilmi tir. 1. Grup yem ticari olarak pazarlanmakta olan çipura yemlerinin içeri ine uygun oranlarda haz rlanm ve kontrol grubu olarak kullan lm t r. Di er gruplardaki hammadde oranlar n n de i iminde kontrol grubu baz al nm ve Altan (2002) de belirtilen oranlardan yola ç k larak di er yem gruplar haz rlanm t r. Bunun yan s ra formülasyonlar incelendi inde kullan lan katk maddesi miktarlar (vitamin ve mineral premiksleri, bal k ya ve indikatör madde) tüm deneme gruplar nda sabit tutulmu ve bu de erlerin bal klar n yemden yararlanma oranlar n de i tirmesi olas l dikkate al nm t r. Yem yap m a amas s ras nda sindirilebilirlik tahmininde bulunabilmek için indikatör madde olarak SiO 2 den yararlan lm ve di er katk maddeleri ile birlikte kar t r larak premiks eklinde hammadde kar m ile birle tirilmi tir.

32 32 Çizelge Denemede Kullan lan Yem Formülasyonlar. HAMMADDE 1. GRUP 2. GRUP 3. GRUP Bal k unu Soya küspesi unu Bu day unu Bal k ya Pelet ba lay c Vitamin&mineral premiksi ndikatör (SiO 2 ) Kuru madde (%) Ham kül (%) Ham protein (%) Ham ya (%) Ham selüloz (%) Nitrojensiz Öz Maddeler (Karbonhidrat) (%) Metabolik Enerji De eri (kcal/kg) Vitamin Premiksi çeri i (IU/kg, mg/kg)(orijinal): Vitamin A IU, Vitamin D IU,Vitamin E mg, Vitamin K mg, Vitamin B mg, Vitamin B mg,niacin mg, Ca-D-Pantetonat mg, Vitamin B mg, Vitamin B12 3 mg, Folik asit 1000 mg, Biotin 50 mg, Kolin Klorid mg, Vitamin C mg. Söz konusu yemlerin yap m a amas nda a a daki i lem s ras izlenmi tir. a. Formülasyona göre kat lacak hammaddeler 1.0 g hassasiyetli Buster terazide tart larak 7 kg l k bir kar m olu turulmu ve mikserde 5 dakika süre ile kar t r lm t r (Esas kar m).

33 33 b. Karmaya kat lacak daha küçük miktarlardaki vitamin-mineral premiksi, pelet ba lay c ve indikatör olarak kullan lan SiO 2, Mulle marka 1 g hassasiyetli terazide tart lm ve kendi aralar nda kar t r lm t r (küçük kar m). c. Kar m sonucunda homojen bir yap ya kavu an hammadde kar m ndan 1 kg l k miktar ayr lm ve bununla küçük kar m n homojen bir ekilde kar mas sa lanm t r (ön kar m). d. Haz rlanan ön kar m hammadde kar m ile birle tirilerek gerekli ya miktar, bal k ya kullan larak karmaya eklenmi tir. e. Son olarak kar ma peletleme k vam na gelecek yap y (yar sert hamur k vam ) al ncaya kadar s cak su eklenmi tir (her 7 kg yem kar m için yakla k 2 litre). f. Öngörülen ya ve su miktarlar da kar m ile birlikte homojen bir özelli e kavu turduktan sonra, yem kar m laboratuvar tipi pelet makinas ndan geçirilmi ve pelet eklindeki son ürün elde edilmi tir (Resim 3.3.1). g. Laboratuvar tipi pelet makinas ndan nemli olarak ç kan pelet yemler kurutma dolab nda 45 C'de bir gün süreyle kurutulmu tur (Resim 3.3.2). Bu sayede pelet yemler 30 kg'l k çuvallarda paketlemeye haz r hale gelmi tir.

34 34 Resim Pelet Yemlerin Yap m nda Kullan lan Laboratuvar Tipi Pelet Makinesi Düzene inin Genel Görünü ü. Resim Pelet Makinesinden Ç kan Yemlerin Kurutuldu u Kurutma Dolab. Deneme ba lang c ndaki ilk onbe gün boyunca yap lan yemlemede, bal klar n yeme adapte edilmesi amaçlanm t r. Deneme yemlerine adapte olan bal klar, deneme süresince günde üç kez, sabah 8.30, ö len ve

35 35 ak am saat da düzenli olarak ve ayn ki i taraf ndan, serbest yemleme (elle yemleme) yap larak adlibitum (bal klar yem al m n kesinceye kadar) beslenmi tir. Beslemede en çok özen gösterilen konular, sabah yemlemeye ba lamadan önce tank dibinde biriken at klar n sifonlanmas, bal klar n at lan yem taneciklerini tüketti inin görülmesi ile yemlemeye devam edilmesi ve bal n yeme olan ilgisini kesti i anda da yemlemenin sona erdirilmesi olmu tur. Bu sayede tank dibinde hiçbir ekilde at k yem bulundurulmam ve toplanan fekes örneklerine tüketilmemi yemin kar mas na izin verilmemi tir. Günlük ortalama verilen yem miktar ile birlikte su s cakl da düzenli olarak ölçüldü ünden, sindirim süresi, yemin sindirim oran ve su s cakl ili kisi incelenmi tir. Bunun yan s ra her gün, her yemleme öncesi ve sonras nda su s cakl ve çözünmü oksijen miktar Oxyguard multimetre ile ölçülmü tür. Çözünmü oksijen de erleri ortalama olarak hesaplanm olup, 6.2±0.175 olarak bulunmu tur. Su özelliklerinden ph ve tuzluluk, i letmenin geçmi teki verilerine dayan larak ve sabit kald görülerek uzun aral klarla ölçülmü ve hiçbir de i im saptanmam t r. Yap lan ölçümlerde tuzlulu un sabit ve binde 38; ph de erinin ise 7.5 oldu u saptanm t r Sindirim Süresi Belirleme, Fekes (d k ) Toplama ve Sindirilebilirlik Hesaplama Yöntemi Bu çal mada, bal klar n yemleri hangi sürede sindirmeye ba lad klar, besin maddelerini hangi oranda sindirebildiklerini hesaplayabilmek için d k toplama yöntemi kullan lm t r. Bu yöntem uyar nca, her sabah beslemeye ba lamadan önce ve her ak am besleme sona erdikten sonra,

36 36 günde iki kez olmak üzere, tanklar n su ç k lar na yerle tirilen süzgeçlerden fekesler toplanm t r. Her bir deneme grubu için, ayn grup yem ile beslenen tanklardan elde edilen fekesler, ortalama bir sonuç elde edebilmek için birle tirilmi tir. Daha sonra her deneme grubundan toplanan fekeslerin içeri indeki nemi uzakla t rmak için, örnekler 105 C ye ayarlanm etüvde 6 saat süreyle kurutulmu tur. Kurutma i leminden sonra örnekler -20 C deki derin dondurucuya konulmu ve besin madde analizleri yap lana kadar bu s cakl kta bekletilmi tir. Sindirim süresi belirleyebilmek için sabah ilk beslemenin ard ndan ilk d k n n süresi kaydedilmi tir. ndikatör madde olarak SiO 2 nin kullan ld sindirilebilirlik hesaplamalar nda, yemin ve toplanan fekeslerin enerji içeri i tahminlerinde a a daki formüllerden yararlan lm t r (Halver, 1989; De Silva and Anderson, 1995; Altan,2002; Korkut ve di., 2007). Kuru Madde Sindirilebilirli i; KMS = {100 x (yemdeki indikatör/d k daki indikatör)} Besin Maddesi Sindirilebilirli i; BMS = {100 x (%yemdeki indikatör / %d k daki indikatör) x (d k daki besin maddesi / yemdeki besin maddesi) Yemdeki ve Fekesteki Tahmini Enerji De eri, (kcal/kg); TED = (%Protein x 4.0) + (%Ya x 8.0) + (%Karbonhidrat x 1.6) X 1000

37 Sindirilebilir Enerji; SE = Yemdeki enerji D k daki enerji Yem ve Besin Madde Analiz Yöntemleri Yemlerin ham besin maddelerinin tayin metodunda 1864 y l ndan bu yana Weende Analiz Yöntemi kullan lmaktad r. Bu yöntemin esas, çe itli özellikler bak m ndan birbirine benzeyen besin maddelerinin bir araya getirilerek miktarlar n n belirlenmesidir. Bu analiz metodunda, besin maddelerinin ba na ham sözcü ü getirilmektedir. Bunun nedeni, ayn grupta bulunan yem maddelerinin farkl kimyasal yap ta mas ve ayn kimyasal yap y gösteren besin maddelerinin de farkl grupta bulunmas d r. Bu yöntemin en önemli avantaj, kolay laboratuvar çal malar ile k sa sürede sonuç vermesidir. Bu nedenle günümüzde de güncelli ini korumaktad r. Bu yöntem sadece besin maddelerinin yap ta lar n n belirlenmesi konusu ile ilgili analizlere yan t verememektedir (ya asitleri, amino asit ve vitamin analizleri gibi). Denemede kullan lan yemlerin nem içeriklerini ve kuru madde oran n bulmak için, AOAC (1990) a uygun olarak, a rl bilinen yem, 105 C de kurutma dolab nda (etüvde) 24 saat süreyle tutulmu tur. Eksilen a rl k % cinsinden hesaplanarak yem içeri indeki nem ve kuru madde oran hesaplanm t r. Yemlerin ham kül içerikleri AOAC (1990) da belirtildi i üzere, a rl bilinen karma yemin porselen yakma kaplar nda, 550 C de, 12 saat

38 38 süreyle, yakma (kül) f r n nda yak lmas ile bulunmu ve sonuç % cinsinden ifade edilmi tir. Ham protein, AOAC (1990) a göre, a rl bilinen yem örne indeki toplam azotun Kjelhdahl yöntemi ile bulunarak ç kan de erin 6.25 ile çarp lmas ile hesaplanm ve % cinsinden ifade edilmi tir. Ham ya, a rl bilinen yem örne inin soxhlet cihaz nda petrol eteri ile ekstraksiyona tabi tutulmas ve örne in yap s ndaki ya n ayr t r lmas ile bulunarak % cinsinden ifade edilmi tir (Folch et al.,1957). Ham selüloz, a rl bilinen yem örne inin önce zay f asit daha sonra da zay f baz ile muameleye tabi tutulup kalan bile imin 550 C de kül f r n nda yak lmas ve elde edilen de erin % cinsinden ifadesi ile bulunmu tur (AOAC, 1990). Karbonhidrat, do rudan analiz yöntemi ile bulunmam, di er besin maddesi gruplar n n toplam n n 100 den ç kar lmas ile elde edilmi tir. Bu aç klama uyar nca a a daki e itlik yaz labilir (Halver, 1989); % Karbonhidrat = 100 (%Protein + %Ya + % Kül + % Selüloz+%Nem) 3.6. Büyüme Geli me ve Yem De erlendirilmesine li kin Hesaplama Yöntemleri Toplam 90 gün süren besleme denemesi süresince, ilki ba lang ç a rl n tespit etmek üzere toplam dört kez canl a rl k de i imi

39 39 saptanm t r. Canl a rl k ölçümleri ya a rl k alma yöntemi ile yap lm t r (bulk weighting). Buna göre 10 litrelik plastik kovan n, su dolu a rl al nd ktan sonra, içerisine say s belirlenmi olan yavru bal klar at lm ve a rl k de i imi ölçülmü tür. Bu tart m i lemi en az be kez tekrarlanm ve bu sayede tanktaki bal k say s n n %10 dan fazla bir k sm n n canl a rl k ortalamas al nm t r. Ortalama canl a rl k de i iminin bu ekilde belirlenmesi sayesinde anestezik özelli e sahip bir bile ik kullan lmam t r. Bal klar tanklardan kova içerisine dü ümsüz a kepçelerle al nm ve bal klar n vücuduna, özellikle de deri ve pul yap s na bir zarar verilmemi tir. Bal klar n büyüme ve geli me verileri, yemden yararlanma oranlar, canl a rl k geli imine göre spesifik büyüme oran ve protein etki de erleri hesaplanm t r. Bu hesaplamalar a a daki formüllere uygun olarak yap lm t r (Cowey et al., 1985; New,M.B., 1987; Jobbling, 1994; Goddard, 1996; De Silva and Anderson, 1995; Altan,2002; Korkut ve di., 2007). Bireysel A rl k Kazanc ( g/gün); BAK = (Populasyonun toplam a rl k kazanc / Birey say s ) / Gün A rl k Kazanc ( %); % AK = {(Son a rl k lk a rl k) / lk a rl k} x 100 Spesifik Büyüme Oran ( %); SBO = {(ln Son a rl k ln lk a rl k) / gün} x 100

40 40 Yem Dönü üm Oran (YDO=FCR); FCR = Toplam kazan lan canl a rl k (kg) / Toplam verilen yem (kg) Protein Etkinlik Oran ; PEO = Bireysel canl a rl k kazanc (g) / Bireysel ham protein tüketimi(g) 3.7. statistiki Analizler Elde edilen tüm bulgular n de erlendirilmesinde SuperANOVA paketi (Abacus Concepts, Barkeley, CA, 1989) kullan lm t r. Farkl yemlerle beslenen bal klar n büyüme-geli me ve sindirim oranlar n n belirlenmesinde Duncan s New Multiple Range Test kullan lm ve ortalamalar aras nda %5 olas l k oran ön görülmü tür.

41 4. ARA TIRMA BULGULARI 41 Bu tez çal mas nda, üç farkl formülasyonda haz rlanan deneme yemlerinin yavru çipuralar taraf ndan sindirim sürelerinin ve sindirim oranlar n n belirlenmesine çal lm t r. Bu bölümde, do rudan yemlerin sindirim oranlar ile ilgili bulgulara geçmeden önce, su s cakl ve sindirim süresi ile ilgili bulgulara ard ndan da büyüme-geli me verileri ve yem performans ölçümlerinin sonuçlar na yer verilecektir. Söz konusu özellikler ile ilgili ara t rma bulgular sunulduktan sonra, yemlerin sindirim oranlar ile ilgili bulgulara geçilecektir Bal klar n Su S cakl na Ba l Sindirim Süresi De i imi ile lgili Bulgular Çal man n ilk 45 günü kapsayan bölümünde bal klar granül 3 ve 4 no lu yemlerle beslenmi tir. Bu dönemde, su s cakl ve ilk sindirim süresi düzenli olarak ölçülmü tür. Buna göre 1.grup yem ile beslenen tanklardaki ortalama su s cakl ve sindirim süresi verilerine ili kin de i im ekil de sunulmaktad r.

42 42 35 S cakl k Sindirim Süresi (Saat) Sıcaklıklar Sindirim Süreleri Zaman (gün) ekil Günler Aras 1. Grup Yem le Beslenen Bal klar n Su S cakl -Sindirim Süresi li kisi Çal ma süresince 1. grup yem ile beslenen tanklardaki ortalama su s cakl ±1.576 ºC (min ºC, max ºC) olarak bulunmu, bu s cakl k de erlerinde ortalama sindirim süresi 4.66±0.239 saat olarak gerçekle mi tir. 2. grup yem ile beslenen bal klar n bulundu u tanklardaki ortalama su s cakl ±1.653 ºC (min. 23.9ºC, max ºC) olarak ölçülmü, ortalama sindirim süresi ise 4.33±0.379 saat olarak kaydedilmi tir.

43 Su s cakl Sindirim Süresi Sıcaklıklar Sindirim Süreleri Günler ekil Günler Aras 2. Grup Yem le Beslenen Bal klar n Su S cakl -Sindirim Süresi li kisi 3. grup yem ile beslenen bal klar n stokland tanklardaki ortalama su s cakl ±1.578 ºC (min ºC, max ºC) olarak bulunmu ve ortalama sindirim süresi 3.33±0.246 saat olarak ölçülmü tür Su s cakl Sindirim Süresi Sıcaklıklar Sindirim Süreleri Günler ekil Günler Aras 3. Grup Yem le Beslenen Bal klar n Su S cakl -Sindirim Süresi li kisi

44 44 Yukar da bildirilen ara t rma bulgular na göre; tüm gruplar aras ndaki su s cakl farkl l önemsiz bulunmu tur. 1. ve 2. grup yemle beslenen bal klar n sindirim süreleri aras ndaki fark önemsiz bulunmu, buna kar l k 3. grup ile 1. ve 2. grup yemle beslenen bal klar n sindirim süreleri aras ndaki farkl l k önemli bulunmu tur (P<0.05). ekil Besleme Gruplar Aras ndaki Sindirim Süresi Farkl l klar. Denemenin ikinci bölümünde ( günler aras ) bal klar pelet no 2 ve 3 ile beslenmeye ba lam t r. Bu dönemde su s cakl de erlerinin de yükseldi i görülmü tür. Çal ma süresince 1. grup yem ile beslenen ergin bal klar n stokland tanklardaki ortalama su s cakl ±0.33 ºC (min ºC, max ºC) olarak bulunmu, bu s cakl k de erlerinde ortalama sindirim süresi 6.133±0.224 saat olarak gerçekle mi tir.

45 Su S cakl Sindirim Süresi Sıcaklıklar Sindirim Süreleri Günler ekil Günler Aras nda 1. Grup Yem le Beslenen Bal klar n Su S cakl -Sindirim Süresi li kisi. 2. grup yem ile beslenen bal klar n bulundu u tanklardaki ortalama su s cakl 29.24±0.357 ºC (min ºC, max ºC) olarak ölçülmü, ortalama sindirim süresi ise 5.3±0.249 saat olarak kaydedilmi tir Su S cakl Sindirim Süresi Sıcaklıklar Sindirim Süreleri Günler ekil Günler Aras nda 2. Grup Yem le Beslenen Bal klar n Su S cakl -Sindirim Süresi li kisi.

46 46 3. grup yem ile beslenen bal klar n stokland tanklardaki ortalama su s cakl 29.95±0.36 ºC (min ºC, max ºC) olarak bulunmu ve ortalama sindirim süresi 4.683±0.245 saat olarak ölçülmü tür Su S cakl Sindirim Süresi Sıcaklıklar Sindirim Süreleri Günler ekil Günler Aras nda 3. Grup Yem le Beslenen Bal klar n Su S cakl -Sindirim Süresi li kisi. Ergin bireylerle ilgili yukar da bildirilen ara t rma bulgular na göre; tüm gruplar aras ndaki su s cakl farkl l önemsiz bulunmu tur. 1. ve 2. grup yemle beslenen bal klar n sindirim süreleri aras ndaki fark önemsiz bulunmu, buna kar l k 3. grup yem ile 1. ve 2. grup yemle beslenen bal klar n sindirim süreleri aras ndaki farkl l k önemli bulunmu tur (P<0.05).

47 Bal klar n Büyüme Geli me ve Yem De erlendirme Oranlar na li kin Bulgular Çal man n ba ndan sonuna dek geçen süre içerisinde büyüme geli me verileri ile yem de erlendirilmesine ili kin sonuçlar kaydedebilmek için üç kez canl a rl k de i imi ölçülmü tür (ortalama al nm t r). Ölçüm sonuçlar na göre kontrol grubu (1.grup) yem ile beslenen yavru bal klar denemenin ilk döneminde (0-45. günler) ba lang çta 6.436±0.168 g dan ±1.337 g canl a rl a ula m lar ve ortalama g canl a rl k art sa lam lard r. kinci bölümde ( günler) daha yüksek su s cakl nda ve daha büyük yemlerle besleme devam ettirilmi, bal klar çal ma sonucunda ±1.464 g. ortalama canl a rl a ula m t r. kinci dönemdeki canl a rl k art g. olarak hesaplanm t r. Çizelge Grup Yem le Beslenen Bal klar n Yem De erlendirme Sonuçlar. ncelenen Kriterler Ortalama Yem Tüketimi (g) 5326±1.355 Spesifik Büyüme Oran (%) Yem Dönü üm Oran 1.15 Yem Dönü üm Etkinli i (%) Canl A rl a Göre Günlük Verilen Yem Oran (%) Protein Etkinlik Oran (PEO) Canl A rl k Kazanc (g) ± grup yem ile beslenen deneme grubundaki bal klar n, 6.436± g ba lang ç a rl ndan ±1.925 g canl a rl a ula t ve ortalama

48 g canl a rl k kazanc sa lad klar görülmü tür. Çal man n ikinci bölümünde ( günler) bal klar 41.2±1.238 g. ortalama canl a rl a ula m, bu dönemdeki canl a rl k art g. olarak hesaplanm t r. Çizelge Grup Yem le Beslenen Bal klar n Yem De erlendirme Sonuçlar. ncelenen Kriterler Ortalama Yem Tüketimi (g) 5534±1.321 Spesifik Büyüme Oran (SBO) Yem Dönü üm Oran (YDO) Yem Dönü üm Etkinli i (%) Canl A rl a Göre Günlük Verilen Yem Oran (%) Protein Etkinlik Oran (PEO) Canl A rl k Kazanc (g) ±1.230 Üçüncü grup yem ile beslenen bal klar; çal ma ba lang c nda ortalama 6.436±0.168 g canl a rl a sahipken çal ma sonunda ±0.983 g canl a rl a ula m lar ve ortalama g canl a rl k art sa lam lard r. Denemenin ikinci bölümünde bal klar 38.95±1.646 g. ortalama canl a rl a ula m ve bu dönemdeki canl a rl k art ortalama g olarak hesaplanm t r.

49 49 Çizelge Grup Yem le Beslenen Bal klar n Yem De erlendirme Sonuçlar. ncelenen Kriterler Ortalama Yem Tüketimi (g) 5031±1.452 Spesifik Büyüme Oran (SBO) Yem Dönü üm Oran (YDO) Yem Dönü üm Etkinli i (%) Canl A rl a Göre Günlük Verilen Yem Oran (%) Protein Etkinlik Oran (PEO) Canl A rl k Kazanc (g) ±1.367 Büyüme geli me sonuçlar ile ilgili yap lan istatistik analizlerinde bal klar n beslendi i deneme gruplar ndan 1. ve 2. gruplarda farkl l k önemli bulunmam, 3. grubun ula t veriler 1. ve 2. grubun de erlerinden önemli oranda farkl bulunmu tur (P<0.05) Yemlerin ve çerdi i Besin Maddelerinin Sindirim Oranlar na li kin Veriler Bu tez çal mas nda, çipura yavrular n n, içerisine indikatör madde kat larak verilen karma yem içeri inde bulunan besin maddeleri (ham protein ve ham ya ) ile yemin enerji içeri ini hangi oranlarda de erlendirebildi ini bulmak için d k toplama metodu ile fekes toplanm ve bunlar üzerinde besin madde analizleri yap lm t r. Bölüm 3.1.2'de belirtilen formüllerden izlenebilece i üzere, indikatör madde yard m ile sindirim katsay s hesaplanm ve buradan hareketle çipuralar n besin maddelerini hangi oranlarda kullanabildi i ve besin maddelerinin hangi

50 50 oranlarda enerjiye dönü ebildi i hesaplanm t r. A a daki çizelgede sindirim denemeleri sonucunda elde edilen veriler sunulmaktad r. Çizelge Besleme gruplar na göre besin maddelerinin ve enerjinin sindirim oranlar. Analiz Grubu 1.Grup yem 2. Grup Yem 3. Grup Yem Kuru madde (%) (max) Ham kül (%) (min) Sindirim Katsay s Ham protein (%) (Yemde) M N Protein Sindirim Oran (%) Sindirilmi Protein (%) Ham ya (%) (Yemde) (min) Ya Sindirim Oran (%) Sindirilmi Ya (%) Enerji içeri i (kcal/kg) (Yemde) Enerji Sindirim Oran (%) Sindirilmi enerji (kcal/kg) Besin maddelerinin sindirim oranlar na ili kin yap lan istatistiki analizlerde ortaya ç kan farkl l klar önemli olmamas na ra men enerji sindirilebilirli i ile ilgili verilerde 1. grup ile 2. ve 3. grup aras ndaki fark önemli bulunmu tur (P<0.05).

51 5. TARTI MA VE GENEL DE ERLEND RME 51 Bu çal mada, üç farkl yem kullan larak bu yemlerle beslenen çipuralar n yem sindirim süreleri ile besin maddelerini sindirim oranlar belirlenmi ve büyüme geli me verileri hesaplanm t r. Toplam 90 gün süren çal man n ilk bölümünde (0-45. günler) bal klar granül yemler ile beslenmi günler aras nda ise pelet yeme geçi yap lm t r. Haz rlanan pelet yemlerin içeri i, çal man n devaml l aç s ndan granül yemler ile ayn tutulmu tur. Bal klar büyüdü ü için çal ma iki k s m olarak de erlendirilmi tir. Bal klar n granül ve pelet yem ile beslendi i dönemlerde su s cakl na ba l yem sindirim süresi belirlenmi tir. Besin maddelerinin sindirim oran ve büyüme ile ilgili geli meler ise 90 günlük hesaplamalar üzerinden sunulmu tur. A a daki bölümlerde s ras ile çipuralar n yem tipine ve su s cakl na ba l sindirim süreleri ile ilgili de erlendirmelere ard ndan da tüm çal ma boyunca süren sindirim denemesi ve bal klar n büyüme geli me verilerine ili kin elde edilen bulgular n yorumlanmas na de inilecektir Yemin Sindirim Süresi ile lgili De erlendirmeler Denemenin ilk bölümünde ortalama canl a rl 6.436±0.168 g. olan bal klar ile çal lmaya ba lanm t r. 45 gün süresince yavru bal klar n stokland tanklarda ortalama su s cakl ºC olarak belirlenmi ve bu su s cakl ko ullar nda bal klar n verilen yemi sindirim süreleri belirlenmi tir. Buna göre 1. grup yem ile beslenen bireyler ortalama 4.66 saat içerisinde ilk d k at m na ba lam t r. Ard ndan ikinci grup yem ile

52 52 beslenen bireyler 4.33 saat içerisinde d k b rakm, son olarak da 3. grup yem ile beslenen bal klar 3.33 saat içerisinde d k b rakmaya ba lam t r. Denemenin ikinci bölümünde su s cakl biraz daha yükseltilmi ve ortalama 29.5 ºC su s cakl nda, bu kez pelet yemlerle beslemeye geçilmi tir. Bu s cakl kta; 1. grup yem ile beslenen bal klar ilk d k lamay 6.13 saatte, 2. grup yem ile beslenen bal klar 5.3 saatte, 3. grup yem ile beslenen bal klar ise 4.68 saatte yapm lard r. Su s cakl tüm tanklarda sabit tutuldu undan ve istatistiki aç dan gruplar aras nda bir fark tespit edilemedi inden, sindirim süresinin yem içeri i ile ilgili oldu u dü ünülmektedir. Birinci grup yem ile yap lan beslemede hayvansal ve bitkisel kökenli hammaddelerin oran 63:33 eklinde de i mektedir. Bu grup yem hem ticari yem formülasyonlar na uygun hem de karnivor bal klar n beslenme biçimine uygun oldu u dü ünülerek kontrol grubu olarak seçilmi tir. Bu nedenle yemin metabolizmadaki kal süresinin di er gruplara oranla daha yüksek oldu u tahmin edilmektedir. kinci grup yem içeri ine bak ld nda hayvansal ve bitkisel kökenli hammadde grubunun oran 47:49 olarak de i ti i görülmü tür. 1. grup yemin sindirim süresi ile k yasland nda daha dü ük bir süre geçmesine ra men istatistiki anlamda birinci gruptan bir farkl l k gözlenmemi tir. Üçüncü grup yemin hayvansal ve bitkisel hammadde oran 31:65 eklinde bulunmu tur. Formülasyonda hayvansal hammaddelerin iki kat ndan fazla bir oranda bitkisel kökenli hammadde kullan lm t r.

53 53 Yukar daki tespitlerden hareketle karnivor ve predatör beslenme özelli ine sahip çipuralar için yem içeri inin son derece önemli oldu u ve bal n beslenme özelli inden uzakla lmaya ba land nda sindirim süresinin k sald görülmektedir. Benzer sonuçlar Aksnes and Opstvedt (1998) taraf ndan da bildirilmektedir. Ara t r c lar yapt klar çal mada, karnivor bal klar n yemlerinde kullan lan hayvansal kökenli hammaddelerin oran n n ve bunlar n kalitesinin do rudan do ruya yemin sindirim süresini ve sindirim oran n etkiledi ini bildirmektedirler. Hayvansal kökenli hammadde oran n azalmaya ba lad deneme gruplar nda sindirim süresi de k salmakta, bal klar bu nedenle yüksek olsa dahi protein ve enerji içeri ini metabolizmada de erlendiremeden vücutlar ndan atmaktad r. Halver (1972) ye göre, yemin içerisinde kullan lan bitkisel kökenli hammaddelerin oran n n yüksek olmas, sindirim süresini azaltan ve bal klar n o hammaddelerin içeri indeki besin maddelerini kullanmas n k s tlayan bir faktör olarak kar m za ç kt n belirtmektedir. Robaina et al. (1995); bal k unu yerine soya küspesi kullanarak besledikleri çipuralar n sindirim sistemi histolojisini incelediklerinde, bal k ununun azalt lmaya ba land deneme gruplar nda yemin ba rsaktan geçi süresinin de çok k sa oldu unu ve büyük ihtimalle bitkisel kökenli grubun sindirilemeden vücuttan d ar at ld n bildirmektedirler. Kissil et al. (2000); çipuralarla yapt klar çal mada, yavru a amadaki bal klar n ticari toz ve granül yemi ortalama 4-6 saat aras nda sindirerek d k b rakmaya ba lad n bildirmektedirler. Bal k büyüklü ü artt kça,

54 54 bal klar n a z aç kl na uygun olarak pelet yeme geçildi ini, yem büyüklü ü artt kça sindirim süresinin uzamaya ba lad n bildirmektedirler. Pereira et al (2003); çipuralarda m s r gluten unu ile yapt klar çal mada, m s r gluten oran n n artt r lmaya ba land yem gruplar nda sindirim süresinin ve yemden yararlanman n azald n bildirmektedirler. Glencross et al (2004); di er bir Sparidae üyesi olan Pagrus auratus ile yapt klar çal mada yüksek oranda bitkisel kökenli hammadde içeren besleme gruplar nda ºC su s cakl nda sindirim süresinin 3 saat civar nda gerçekle ti ini, ayn su s cakl nda a rl kl olarak hayvansal kökenli besinlerle beslenen mercanlarda sindirim süresinin 5-8 saat aras nda gözlendi ini bildirmektedirler. Yukar daki literatür bildiri leri rehberli inde, bu çal mada da benzer sonuçlara ula lm, yem içeri indeki bitkisel kökenli gruplar n oran n n artmas yla sindirim süresinin k sald ve yemden yararlanman n azalmaya ba lad sonucuna var lm t r Çipuralar n Besin Maddelerini Sindirim Oranlar na li kin De erlendirmeler 90 gün boyunca bal klar n beslenmesini takiben toplanan d k larda yap lan besin madde analizlerinin sonuçlar na göre protein, ya ve enerji sindirim oranlar belirlenmi tir. Birinci grup yem ile beslenen çipuralarda protein ve ya sindirim oranlar s ras ile %91.23 ve % olarak gerçekle en bu grup çipuralarda enerji sindirilebilirli i de %81.32 olarak

55 55 gerçekle mi tir. kinci grup yem ile beslenen bal klar n protein, ya ve enerji sindirimleri s ras yla %90.024, % ve %79.79 olarak hesaplanm t r. Benzer ekilde üçüncü grup yem ile beslenen bal klardan elde edilen de erler ise %86.25, %92.709, % olarak bulunmu tur. Yukar daki veriler nda bal klar n büyüme ve geli mesini sa layan en önemli besin maddesi olan proteinleri en iyi oranda birinci grup yem ile beslenen çipuralar n sindirebildi i, ard ndan ikinci grup ve üçüncü grup ile beslenen bal klar n geldi i sonucuna ula lm t r. statistiki anlamda birinci ve ikinci gruplar aras nda fark bulunamam, bu gruplarla üçüncü grup bal klar aras ndaki fark anlaml bulunmu tur (P<0.05). Ya lar n sindirilebilirli inde gruplar aras nda anlaml bir farkl l k görülmemi tir. Enerji sindirilebilirli i incelendi inde ise birinci ve ikinci gruplar aras nda fark bulunmam ancak; üçüncü grup ile di er gruplar aras nda istatistiki aç dan bulunan fark n anlaml oldu u saptanm t r (P<0.05). ekil Besleme gruplar na göre ham proteinin sindirim oranlar.

56 56 Beklenildi i gibi, a rl kl olarak hayvansal kökenli protein ile beslenen çipuralarda ham proteinin sindirim oran di er gruplara göre yüksek bulunmu tur. Bu çal mada elde edilen sonuçlara paralel olarak; Hepher (1990), karnivor tatl su bal türlerinden olan gökku a alabal klar ile deniz bal türlerinden olan çipuralarda ortalama ham protein sindiriminin %90-95 aras nda gerçekle ebilece ini ve bu oran n yem kalitesi ile di er besin maddelerinin kompozisyonlar na ba l oldu undan söz etmektedir. Bunun yan s ra Lupatsch et al (1997) ise çipuralarla yapt klar deneme sonuçlar nda protein sindirim oran n n %79-90 aras nda oldu unu bildirmektedirler. Deneme süresince, hayvansal kökenli yem grubu ile beslenen çipuralar n protein sindirim oranlar yüksek bulunmu, bitkisel kökenli gruplar n a rl artt kça sindirim oran n n dü meye ba lad gözlenmi tir. Bu denemede bulunan sonucun tersine; Gomes Da Silva and Oliva- Teles (1998), ortalama canl a rl 40 g olan ve çipuralar gibi karnivor beslenme özelli ine sahip levreklerle çe itli hammaddelerin sindirim oranlar n belirlemeye çal m lard r. Yem yap m nda hammadde olarak bal k unu, hidrolize edilmi bal k proteini, kan unu, et unu, soya unu ve dekstrinden yararlanm lard r. Söz konusu hammaddelerin de i ik oranlarda kullan ld yemlerde toplam protein sindirimi %89-97 aras nda de i mi tir ve soya unu sindirimine bakt klar nda ise %38 lik dü ük bir de ere rastlam lard r. Sadece soya küspesi ununun de il, di er baz bitkisel kökenli protein kaynaklar n n da, san ld n n aksine, karnivor beslenme özelli ine sahip

57 57 bal klar taraf ndan yüksek oranda sindirilebildi i belirtilmektedir. Örne in Robania et al. (1999), 200 g ortalama canl a rl a sahip levreklerde yemin içerisinde %30 a kadar kullan labilecek bu day gluteni ununun sindirilebilirli inin %100 e yak n oldu unu bildirmektedir. Lupatsch et al. (1997) ise çipuralarda bal k unundaki ham proteinin %83, soya küspesi unundaki ham proteinin ise %86-88 oran nda sindirilebildi ini belirtmektedirler. Bu çal mada protein sindirimini etkileyen proteaz enzimleri (protein sindiriminde rol alan enzimler) üzerine herhangi bir deneme yap lmam t r. Ancak; De Silva and Anderson (1995), karnivor bal klarda protein sindiriminde görev alan enzimlerden ba l calar n n pepsin ve tripsin oldu unu bildirmektedirler. Pepsin, midede salg lanan en önemli proteaz enzimlerindendir. Infante and Cahu (1994), çipuralarda ilk pepsin aktivitesine larval a aman n 24. gününden itibaren rastland n belirtmektedirler. Bal k türüne ba l olarak pepsinin ph 2-4 aras nda de i mektedir. Ba rsakta ise proteaz enzimlerinin bir ço u sentezlenebilmektedir. Bu organdan al nan örneklerde tripsine, kemotripsine ve karboksipeptidaza rastlanm t r. Ba rsaktaki protein sindirimine ait tüm aktiviteler 6-11 ph de erleri aras nda seyretmektedir. Pankreas ise ba l ca proteaz enzimlerinin sa land organ olarak bilinmektedir ve buradaki enzim aktiviteleri ph 7 seviyesinde sürmektedir. Ancak; karaci er, dalak ve safra kesesi de belirli oranlarda protein sindiriminde görev almaktad r. Bu çal mada genel olarak tüm deneme gruplar nda belirlenen ortalama su s cakl C olarak belirlenmi tir. Bu s cakl k derecesi çipuralar n optimum s cakl k gereksinimleri göz önünde bulunduruldu unda

58 58 yüksek bir s cakl k olarak göze çarpmaktad r. Genel anlamda s cakl k de i iminin bal klar n ham protein gereksinimi ve protein sindirilebilirli i üzerine etkisi hala ara t r lmakta olan bir konudur. Hidelgo and Alliot (1987), Akdeniz sular nda 5-27 C ler aras nda ya ayabilen bir tür olan çipuralar n en iyi geli imi 22 C de gösterdi ini ve bu s cakl kta verilecek yem içeri inde de %50 ham protein bulunmas gereklili inden söz etmektedir. Peres and Olivia-Teles (1999), ortalama 5.5 g canl a rl a sahip çipuralar ile yapt klar çal mada, 18 C ve 25 C de %36, 42, 48 ve 56 protein seviyelerinde bal klar n yemdeki proteini kullanma oran n belirlemeye çal m lard r. Her iki su s cakl nda da %48 ve %56 oran nda protein içeren yemlerle beslenen levreklerin spesifik büyüme oranlar ve yem dönü üm etkinli i de erlerini di er yemleme gruplar ndan yüksek bulmu lard r. Protein sindirilebilirli inin su s cakl n n artmas na ba l olarak yükseldi i ancak proteinlerin kullan m etkinli inin dü ük su s cakl klar nda daha yüksek oldu unu bildirmektedirler. Farkl türlerle yap lan denemelerde de benzer sonuçlar elde edilmi tir. Örne in Choubert et al. (1982), 160 g ortalama canl a rl a sahip gökku a alabal klar ile yapt klar çal mada, su s cakl n n 10 C den 18 C ye ç kar lmas ile protein sindirilebilirli inin %86.9 dan %89.6 ya yükseldi ini belirtmektedirler. Hepher (1990) ise, tatl su bal türlerinden kanal yay nlar 24 C su s cakl nda %25-30 ham proteine gereksinim duydu unu, su s cakl n n daha da yükseltilmesi durumunda protein gereksinimlerinin %30-35 e yükseldi ini bildirmektedir. Yukar daki protein sindirim oran de erlendirilmelerine bak ld nda, çipuralar için, büyük ölçüde yemdeki protein kayna na ba l olmak üzere,

59 59 yem içeri indeki ham protein de erinin yavru a amas nda %42-47 aras nda, büyütme periyodunda ise % aras nda olmas gerekti i tavsiye edilmektedir (Davies, 2002; Ho su ve di., 2002). Bu çal mada elde edilen sonuçlar ile yukar da belirtilen literatürler nda ham protein sindirilebilirli i aç s ndan genel bir de erlendirme yap lacak olursa, yüksek ham protein sindirilebilirli inin hedeflendi i yemlerde yüksek kaliteli hammaddelerin kullan lmas zorunlulu u ile kar la lmaktad r. Bunun yan s ra karnivor beslenme özelli ine sahip bal klar n yemlerinde bitkisel kökenli hammaddelerin kullan m na da yer verilecek ise bu hammaddelerin de mutlak surette bal klar n kullan labilece i forma getirilmesi gerekti i ortaya ç kmaktad r. Ham ya sindirilebilirli i konusunda genel bir de erlendirme yap lacak olursa, çipuralarda ham ya sindirilebilirli inin oldukça yüksek oldu u sonucu ile kar la lm t r. Bunun yan s ra yem içerisinde ham ya kayna olarak kullan lan bal k ya n n da çipuralar taraf ndan sorunsuz bir ekilde de erlendirilebildi i yarg s da ç kar lm t r. Günümüzde, ba ta bitkisel kökenli ya kaynaklar olmak üzere, yemlerde alternatif ya kaynaklar n n kullan labilirli i konusunda çal malar yap lmaktad r. Ancak; bal k ya n n gerek kokusu gerekse de karnivorlar n metabolizmas nda kolayca de erlendirilebilen uygun ya asidi profiline sahip olmas nedeni ile güncelli ini ve kullan m yayg nl n korumakta oldu u da bir gerçektir.

60 60 ekil Besleme gruplar na göre ham ya n sindirim oranlar. Leger e göre (1985), ya lar sindiren enzimlere genel olarak lipaz ad verilmektedir. Lipaz tüm sindirim kanal boyunca bulunabildi i gibi en aktif oldu u organ pankreast r çünkü; yemdeki ya lar n %80 lik bir k sm n olu turan trigliseritler pankreastaki lipaz yard m ile parçalanmaktad r. Bununla birlikte, karnivor bal klarda lipaz aktivitesinin omnivor ve herbivorlara oranla daha yüksek oldu unu bildirmektedir. Bu çal ma süresince çipuralar n yemdeki besin maddelerini sindirim oranlar ndan yola ç karak enerjiyi hangi oranda sindirebildikleri de ara t r lm t r. Ara t rma bulgular n n de erlendirilmesine geçmeden önce yem enerjisi (al nan enerji), fekal enerji ve sindirilebilir enerji kavramlar ndan söz etmenin yararl olaca dü ünülmü tür. Yem enerjisi, di er bir deyi le al nan enerji; bal a verilecek olan yemin toplam enerjisidir. Cho et al. (1982) ve Smith (1989), bu enerjiyi brüt

61 61 enerji olarak da tan mlamaktad rlar. Brüt enerji, yemdeki protein, ya ve karbonhidrat n yanmas sonucunda ortaya ç kan enerjidir. Al nan enerji, direkt ve dolayl olmak üzere iki ekilde hesaplanmaktad r. Birinci yöntemde, a rl bilinen yem kalorimetre kab nda yak lmakta ve bu yakma i lemi s ras nda aç a ç kan s kalori cinsinden ölçülmektedir. kinci yöntemde ise, besin madde içerikleri (% cinsinden ifade edilmek üzere; ham protein, ham ya, ham selüloz, karbonhidrat) bilinen yem söz konusu besin maddelerinin enerji katsay lar ile çarp lmakta ve kilo kalori cinsinden ifade edilmektedir (bkz. Bölüm 3.4). Fekal enerji, vücuttan at lan materyalin yap s ndaki enerjidir. Fekal enerji deyimi sadece d k ile at lan amonyakl bile iklerdeki enerji anlam nda kullan lmay p, metabolik faaliyetler s ras nda üretilen azotlu bile ikleri, enzim art klar n ve metabolizmada de erlendirilmeyen tüm at k maddelerin yap s ndaki enerji olarak bilinmelidir. Sindirilebilir enerji ise, bal k taraf ndan absorbe edilen yem enerjisidir. Pratikte sindirilebilir enerji, yem ile al nan enerjiden fekes ile at lan enerjinin ç kar lmas ile hesaplanmaktad r. Sindirilebilir enerji daha sonra metabolizman n enerji gereksinimini kar lamak üzere metabolize enerjiye dönü mektedir. Geriye kalan enerji ise net enerji ad n almaktad r. Net enerji de bal klar n büyüme geli melerinde kullan lmakta, fazlas ise depo edilmektedir. Birinci grup ile beslenen bal klarda elde edilen enerji sindirilebilirli inin di er gruplardan yüksek olmas, uygun yem hammaddelerinin uygun besin madde içerikleri ile bir araya getirilmesi ve

62 62 çipuralar n besin madde gereksinimlerini yüksek oranda sa layabilmi olmas ile aç klanabilir. Bu grupta bal klar n gereksinim duydu u optimum enerji seviyesi de sa land ndan sindirilebilir enerji miktar n n da yüksek oldu u dü ünülmektedir. ekil Besleme gruplar na göre sindirilmi enerji miktarlar. Bu çal mada elde edilen enerji sindirilebilirli i sonuçlar na paralel olarak, Lupatsch et al. (1997), çipuralarla yapt klar denemede enerji sindirilebilirli inin %71-%86 aras nda de i ti ini bildirmektedirler. Lie (1997) ise karnivor bal klarda al nan enerjinin yakla k %20-40 aras nda fekal enerjiye dönü tü üne ve sindirilebilir enerji oranlar n n %60-80 aras nda olabilece ine dikkat çekmektedir Bal klar n Büyüme ve Geli meleri ile lgili De erlendirmeler Yavru bireylerle ve granül yem kullan larak ba lanan çal man n ilk bölümü olan 45. günün sonunda en iyi büyüme geli me performanslar