BİLDİRİ KİTABI Editörler Ahmet ÖZTOPAL Zekâi ŞEN

Transkript

1 I. Türkiye İklim Değişikliği Kongresi TİKDEK 2007, Nisan 2007, İTÜ, İstanbul BİLDİRİ KİTABI Editörler Ahmet ÖZTOPAL Zekâi ŞEN 1

2 I. Türkiye İklim Değişikliği Kongresi TİKDEK 2007, Nisan 2007, İTÜ, İstanbul Climate - Environment Research & Development Centre I. TÜRKİYE İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ KONGRESİ TİKDEK Nisan, 2007 İTÜ Maslak Kampüsü Kültür ve Sanat Birliği Salonu İSTANBUL BİLDİRİ KİTABI EDİTÖRLER AHMET ÖZTOPAL ve ZEKAİ ŞEN DESTEKLEYEN KURULUŞLAR 2

3 I. Türkiye İklim Değişikliği Kongresi TİKDEK 2007, Nisan 2007, İTÜ, İstanbul KONGRE YÜRÜTME KURULU Zekai Şen Dursun A. Çodur Hasan Z. Sarıkaya Ahmet Öztopal Ahmet Duran Şahin Selami Oğuz KONGRE SOSYAL ETKİNLİKLER KURULU Mehmet Akkaya Ömer Faruk Birpınar Muhiddin Yenigün Nigar Şen Serhat Bulut KONGRE BİLİM KURULU AHMET D. ŞAHİN AHMET DEMİR AHMET METE SAATÇİ ALİ UYUMAZ ALİ ÜMRAN KÖMÜŞÇÜ DOĞAN KANTARCI ENGİN TÜRE ERCAN KAHYA EROL KESKİN ERTUĞRUL ACUN FİLİZ KARAOSMANOĞLU FUAT Z. TOPRAK GÜNAY APAK HASAN Z. SARIKAYA İBRAHİM DİNÇER İBRAHİM GÜRER KASIM YENİGÜN LEVENT KAVVAS LEVENT ŞAYLAN MEHMET E. BİRPINAR MERT SAVRUN MİKDAT KADIOĞLU MURAT TÜRKEŞ MUSTAFA ÖZTÜRK NECATİ AĞIRALİOĞLU NEJAT VEZİROĞLU ORHAN ŞEN ÖMER LÜTFİ ŞEN SELAHATTİN İNCECİK SEVİNÇ SIRDAŞ ÜMİT DOĞAY ARINÇ ÜNAL ŞORMAN VEYSEL EROĞLU YURDANUR S. ÜNAL ZEKAİ ŞEN 3

4 GAP Bölgesinde Yıllık Toplam Yağışların Değişimi ve Homojenlik Analizi Ali EM 1, Nizamettin HAMİDİ 2 ve Z. Fuat TOPRAK 3 DÜ Mühendislik-Mimarlık Fakültesi İnşaat Mühendisliği Bölümü, 21280, Diyarbakır 1 aliem@dicle.edu.tr; 2 nhamidi@dicle.edu.tr; 3 toprakzf@dicle.edu.tr ÖZET İklim, dolaylı ve dolaysız etkisi ile canlıların ve özellikle insanın bir yerde yerleşme ve yaşama imkânlarını sağlayan önemli bir faktördür. Endüstriyel faaliyetler sonucu atmosferdeki sera gazlarındaki artış dünyanın küresel olarak ısınmasına neden olmaktadır. Bu ısınma iklim değişikliği ve hidrolojik çevrimin tüm bileşenlerini etkilemektedir. Bu etkiler, taşkın ve kuraklık gibi uç değerlerde artışlar yapabilmektedir. Bu çalışmada, GAP bölgesinde Devlet Meteoroloji İşlerine ait 15 istasyondan elde edilen yılları arası günlük yağış verilerinden aylık ve yıllık toplam yağış değerleri için homojenlik analizi yapılmıştır. Homojenlik tekniklerini kullanarak seri içerisindeki homojen olmayan istasyonları belirlemek için parametrik olmayan Swed-Eisenhart run testi ve komşu istasyonlar arasında sıçramaları belirleyen grafiksel analiz kullanılmıştır. Bunun sonucunda, 15 aday istasyonla komşu istasyonlar arasında 1 istasyonda heterojen, 14 istasyonda homojen veriye sahip olduğu gösterilmiştir. Ayrıca grafiksel analiz sonucunda aday istasyonla üçerli olmak üzere oluşturulan komşu istasyonlar arasındaki toplam 45 analizden 12 sinde yağışta önemli salınımları ve değişimleri gösteren sıçramalar olduğu belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler :GAP;Yağış; Homojenlik; Run;Grafiksel Analiz. Variation in Annual Total Precipitation and its Homegeneous Analysis at GAP Region ABSTRACT Climate is an important factor for settlement and habitation of human and also has affect on the other creatures. Industrial activities have leaded to green house effect which increased average global temperature. This situation is related unavoidably with the all compound of hydrological cycle like precipitation. These effects could result extreme values such as flooding and aridity. In this study, precipitation values from the National Meteorological of different 15 locations at the GAP Region between years were examined to carry out the climate changes of the region. The homogeneous analysis was performed to these values which were total daily, monthly and annual. Homogeneous techniques were used to 379

5 indicate inhomogeneous stations in the series by means Swed-Eisenhart run test and graphical analysis method was used to determine scattering between the stations. Finally, 1 stations were defined as heterogenic and the rest were homogeneous moreover, among 45 analysis, that formed by three neighbor station of the each main station, 12 analysis showed important oscillations and changes in precipitation. Key Words: GAP; Precipitation; Homogeneous; Run; Graphical Analysis. 1. GİRİŞ İnsanoğlu faaliyetleri sırasında yağış, sıcaklık ve buharlaşma gibi iklimdeki değişimlerin suyun bolluğu ve kıtlığı ile alakalı olduğunu anlamış ve zamanla olan salınımları yorumlayarak incelemiştir [1]. İklim yeryüzünün herhangi bir yerinde uzun yıllar boyunca gözlenen hava koşullarının ortalama durumunu, uç değerleri ve tüm istatistiksel değişimleri içerir. Bu nedenle, iklimde meydana gelebilecek değişimleri bilmek, gelecekte yaşanması muhtemel uç değerler için planlamalar yaparak gerekli önlemlerin alınması ve temel bilgi teşkil etmesi yönünden önemlidir. Dünya ikliminin tarih boyunca birçok kere değiştiği bilinmektedir Atmosferde meydana gelen değişikler, yağış rejiminde de değişimlere sebep olmaktadır. Endüstriyel faaliyetler sürecinde fosil yakıtlarının yaygın kullanımı, ormanların yok edilmesi ve diğer etmenlerin, sera gazları da denilen karbon dioksit (CO 2 ), metan (CH 4 ), azot oksitleri (N 2 O) ve kloroflorokarbon(cfc) gazlarında artışa neden olduğu ve bu gazların dünyadan yansıyan ısıyı tutarak küresel ısınmaya yol açtığı belirtilmektedir. Küresel ısınma iklim değişikliğinin yanı sıra yağış ve hidrolojik çevriminin tüm bileşenlerini etkilemektedir[2]. Bu etkiler, su kullanımları, mevcut planlamalar ve yönetim çalışmalarına yansımakla beraber, deniz seviyesi artmaları, taşkın ve kuraklık gibi uç değerlerde artışlar yapabilmektedir. Türkiye de iklim değişimi üzerinde olan yağış verileri üzerinde çalışmalar yoğunlaşmıştır yılında yapılan bir çalışmada 80 istasyonun yağış etkileri haritası hazırlanmıştır[3]. GAP alanındaki istasyonlarda, yağış grafikleri, aylık ve yıllık haritalar çizilmiştir [4]. İzmir ve yakın çevresinde yağışların yıllara göre değişmeleri incelenmiş aylık yağış miktarları ile ortalamalar arasındaki farkları karşılaştırarak ortalamadan düşük yağışların çevrede etkin olduğu belirlenmiştir [5]. Marmara Bölgesinin yağış momentleri [6], Batı Anadolu Bölgesinin yağış verilerinin homojenlik ve trend analizi [7], gibi çalışmalar, yağışların bazı dönemlerde pozitif ve negatif gidişlerin tespit edildiği ve Türkiye deki yıllık ve mevsimlik yağışların 380

6 çeşitli alansal ve zamansal özellikleri ile değişimlerini dikkate alan çalışmalardan bazılarıdır[8, 9, 10]. İklim değişimi çalışmalarında kullanılan yağış verilerinin homojenliği büyük problem oluşturmaktadır. Ölçüm istasyonlarının konumunun değiştirilmesi, çevresel faktörlere maruz kalması, alet ve ayar hataları iklim verilerindeki homojenliği etkilemektedir. Bu nedenle, iklim değişimi çalışmalarında yağış verilerinin homojenlik analizinin yapılması, istatistiksel yöntemleri kullanma, trend analizi çalışmaları ve yapılması gereken sınamaları kolaylaştırma açısından önemlidir. Yöntemler kullanılarak istasyonlarda ölçülmüş olan meteoroloji değişkenlerinin homojenliğinin araştırılması ile ilgili de çok sayıda çalışmalar yapılmıştır. İklimsel değişkenlik açısından çözümleme için uzun süreli yıllık ve mevsimlik yağış dizilerindeki rasgele ve dönemsellik incelenmiştir [9]. Türkiye deki 91 yağış istasyonunda homojenlik testi yaptıktan sonra, Mann-Kendall ve Wald-Wolfowitz testleri ile yağış değişimlerini incelenmiştir[10]. Türkiye deki 18 yağış istasyonuna ait aylık sıcaklık ve yağış verilerine homojenlik ve trend analizi yapılarak, Mann Kendall testinin uygulanması sonucunda yıllık ve mevsimsel ortalamalar için az trend bulunmuştur [11]. Güney İtalya daki deniz kıyısına yakın 50 istasyonun yıllık ve aylık yağış verilerine homojenlik analizi yapılmıştır [12]. GAP Bölgesindeki istasyonlarda mevsimlik ve yıllık toplam yağışlarda trend analizi yapılarak 75 analizden parametrik t testinde 7 si red 68 i kabul, Mann-Kendall testinde ise eğilim yok hipotezinin 8 i red 67 si kabul görmüştür [13, 14]. Bu çalışmada, GAP bölgesinde yer alan istasyonlardaki yağış miktarlarına ilişkin artma veya azalma eğilimleri incelenmesi, dönem içindeki günlük yağış verilerinden aylık ve yıllık toplam yağış değerleri için istasyonların homojen olup olmadıkları ve yağış salınımlarını gösteren önemli sıçramalarının belirlenmesi amaçlanmıştır. 2. ÇALIŞMA ALANI VE KULLANILAN VERİLER Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde Adıyaman, Batman, Diyarbakır, Gaziantep, Kilis, Mardin, Siirt, Şanlıurfa ve Şırnak İllerinin kapsadığı alan "GAP Bölgesi" olarak tanımlanmaktadır. Güneyde Suriye, güneydoğuda ise Irak'la sınırı bulunan bu bölge, kilometrekare ile Türkiye yüzölçümünün % 9,7'sini ve nüfusun %9,1 ini oluşturmaktadır. Türkiye'de sulanabilir 8,5 milyon hektar arazinin yüzde 20'si, Aşağı Fırat ve Dicle Havzaları'ndaki geniş 381

7 ovalardan oluşan GAP Bölgesi'nde yer almaktadır [15]. GAP kapsamında projeli koşullarda havzanın su kaynaklarını geliştirme çerçevesinde işletmeye açılmış ve açılacak enerji üretimi ve sulama amaçlı 22 baraj bulunmaktadır. GAP bölgesi kapsamında homojenlik analizi ile ilgili olarak yürütülen bu çalışmada, Devlet Meteoroloji İşleri tarafından sürdürülmekte olan ölçümler sonucu elde edilen yılları arası günlük yağış verilerinden aylık ve yıllık toplam yağış değerlerine ait veriler homojenlik analizi için kullanılmıştır. GAP Bölgesindeki 15 meteoroloji istasyonuna ait ortalama aylık ve yıllık toplam yağış verileri ile ilgili bilgiler Tablo 1 de verilmiştir. Tablo 1. GAP Bölgesindeki istasyonlara ait ortalama aylık ve yıllık yağışlar İstasyon Adı Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Toplam Adıyaman 118,76 104,69 98,58 78,20 38,93 9,72 1,27 0,81 3,72 41,72 73,37 137,77 707,53 Batman 55,76 68,88 83,70 74,93 44,76 7,39 0,27 0,47 2,81 27,98 56,55 69,69 493,17 Birecik 54,56 53,60 58,77 44,32 20,70 3,99 0,39 1,14 1,48 25,17 41,65 62,59 368,36 Ceylanpınar 48,56 48,52 57,60 42,21 21,84 2,31 0,09 0,03 0,69 18,12 31,67 51,57 323,22 Cizre 112,29 125,23 113,40 80,32 37,32 4,53 0,48 0,18 1,41 25,00 69,92 126,81 696,88 Çermik 121,33 119,62 108,69 91,07 49,46 10,32 1,95 1,07 3,35 51,57 94,60 130,95 783,98 Diyarbakır 64,79 69,85 74,63 69,44 39,44 7,60 0,31 0,39 2,26 34,65 52,33 73,74 489,43 Ergani 111,05 120,38 113,83 94,12 56,10 14,46 0,83 1,37 3,12 50,43 89,24 129,31 784,24 Gaziantep 89,98 85,53 80,78 60,60 31,32 6,69 1,78 0,92 5,53 38,60 68,18 100,93 570,84 Kilis 83,38 76,13 75,22 53,76 26,69 8,38 1,35 2,97 4,19 34,29 60,53 88,13 512,66 Mardin 104,00 115,98 101,20 86,10 39,97 6,36 0,41 0,10 1,30 34,82 74,00 113,10 672,22 Nusaybin 76,16 74,83 72,82 55,15 30,52 2,95 0,39 0,04 0,61 21,30 41,95 81,64 458,36 Siirt 77,55 99,86 112,22 104,73 65,86 9,55 2,45 1,07 2,89 46,81 83,35 96,90 703,25 Siverek 78,47 78,07 86,92 63,25 43,47 12,16 0,70 1,24 2,72 36,38 61,52 89,13 554,03 Şanlıurfa 74,22 73,12 74,73 49,84 28,45 2,97 0,55 1,20 0,97 26,02 46,26 80,04 458,38 Ortalama 84,73 87,62 87,54 69,87 38,32 7,29 0,88 0,87 2,47 34,19 63,01 95,49 571,77 3. YÖNTEM Bir zaman serisine bakıldığında görsel olarak birçok yorum yapılabilir. Bu yorumlar arasında göze çarpan ilk husus zaman serisinin ortalamasında zamanla bir değişimin olup olmadığının incelenmesidir. Şayet ortalamasının etrafında oldukça kararlı bir seviyede salınım yaptığı ve önemli değişmelerin olmadığı görülürse zaman serisinde homojenlik söz konusudur. Aksine genel salınımlarının sabit bir seviye değil de, değişken bir seviye etrafında olduğu gözlenirse bu değişken seviyeli zaman serisi heterojendir [16]. 382

8 İklim değişimi çalışmalarında mevsimlik ve yıllık veri serilerinin kendi içinde homojen olup olmadıklarını belirleyen parametrik ve parametrik olmayan çok sayıda istatistik veri işleme yöntemleri kullanılmaktadır. Bu yöntemlerden bazıları parametrik olmayan Kruskal-Wallis homojenlik testi, Seri Korelasyon (Wald-Wolfowitz) testi, Otoran(Şen) testi ya da sınaması, ve özellikle yüksek korelasyonlu yağış serilerine uygulanan Run (Swed-Eisenhart) testi ve grafiksel analizdir. GAP bölgesinde yer alan istasyonlara ait yılık toplam yağışların homojenlik analizi çalışmasında seri içerisindeki homojen olmayan istasyonları belirlemek için parametrik olmayan Swed-Eisenhart run testi ve komşu istasyonlar arasında sıçramaları belirleyen grafiksel analiz kullanılmıştır. Aşağıda bu iki yöntemle ilgili bilgi verilmiştir. Bu çalışmada run testi uygulamasında istatistiksel SPSS 12 paket programı kullanılmıştır Run ( Swed-Eisenhart) Testi Run testi, verilerin istatistik açıdan güvenirliklerini sınamak ve verinin aynı toplumdan geldiği ve birbirinden bağımsız olduğu kabulü veya tersi şeklindeki iki varsayımı kontrol etmek için kullanılır. Verilerin homojenliği için yapılan varsayımlar şunlardır; H 0 : Veriler Homojendir. H 1 : Veriler Homojen değildir. Zaman serisi belirli bir seviyeden kesilerek bu seviye ortalama değer, orta değer, ve en sık değer(mod) alınabilir. Meteorolojik verilerde genellikle kritik değer olarak medyan alınır [16]. Run testinin uygulanışının ilk adımı olarak test için seviye olarak kritik bir değer belirlenmelidir. Bu çalışmada kritik değer medyan alınmıştır. Test edilecek verilerden medyanın üstünde ve altında olan değerler tespit edilir. Böylece verilerin run sayısı belirlenmiş olur. Bu testin uygulanışında ise formüller kullanılmak yoluyla da uygulanabilir. Run testinin uygulanış şekli şöyledir. İstasyonlara ait veriler küçükten büyüğe doğru sıralanarak bunların medyan değeri bulunur, ortadaki değer bir yerine iki taneyse bu iki değerin ortalaması alınır. Verilerin istasyonlara ait kritik değerin altında ve üstünde kalan değerler göstergelerle tespit edilir. Böylece kritik değer seviyesinin altında ve üstünde kalan ve birbirini takip eden değerlerin sayısı istasyonlara ait run sayısını verir. Bulunan bu değer, verilen dağılım tablosundaki değerle karşılaştırılarak, verinin belirtilen iki varsayımdan hangisine uyduğuna veya homojen olup olmadığına karar verilir [11, 17, 18]. 383

9 Bu testle aynı zamanda, verinin homojen olup olmadığına, aşağıda belirtilen bağıntı ile verinin dağılımı z bulunarak karar verilir. Bu bağıntıda; z test değeri, N veri sayısı, N A medyandan büyük olan veri sayısı, N B medyandan küçük olan veri sayısı ve r run sayısını göstermektedir. z = r 2N A 2N N ( N + N ) A A B B + 1 NB(2N ANB N) 2 N ( N 1) (1) İstatistiksel analizlerde % 95 güven aralığının dağılım tablosundaki karşılığı ±1.96 ve % 90 güven aralığının dağılım tablosundaki karşılığı ±2.54 olarak verilmektedir. Test sonucuna göre seviyesi % 95 güven aralığı seviyesine karşılık gelen, z nin ±1.96 dan büyük değerlerde verinin homojen olmadığı varsayımı (H 1 hipotezi), z nin ±1.96 aralığındaki değerlerinde verinin homojen olduğu varsayımı (H 0 hipotezi) kabul edilir. Diğer % 90 güven aralığı seviyesi için z nin ±2.54 ölçütü benzer şekilde geçerlidir [20] Grafiksel Analiz Grafiksel analiz, eldeki verilerin değerlendirilmesinde ayrıntıları görmeyi sağlayan önemli metotlardan biridir. Bazı çevre şartlarının etkisi ile ölçüm değerlerinde sıçrama olarak adlandırılan çok kısa zaman aralığında ani bir azalma veya artma gözlenebilir. Grafiksel analiz uygulaması şöyledir. İlk adım olarak aday istasyon temel alınarak bu istasyonun yıllık yağış toplamı-zaman çizgisel grafiği çizilir. Bu işlemin ardından kendisine komşu olan istasyonlar belirlenir, aday istasyonun yıllık toplam yağış miktarının, komşu istasyonun aynı yıla ait toplam yağış miktarına oranının logaritması alınır. Bu işlem tüm komşu istasyonlar ve tüm dönem için yapılır. Bu işlemlerin sonucunda belli zaman aralıklarındaki grafiksel değişmelerin farklılıkları tespit edilmeye çalışılır. Eğer temel alınan istasyonda hatalar mevcut ise diğer istasyonların grafiğinde anlamlı bir sıçrama gözlenir. 4. BULGULAR GAP Bölgesindeki 15 istasyonun 34 yıllık aylık yağış verilerinin ortalaması 47,65 mm ve yıllık toplam yağış ortalaması 571,77 mm olarak hesaplanmıştır. Buna göre, Haziran- Temmuz-Ağustos-Eylül aylarında çok az, Nisan ve Kasım ayları ortalamanın biraz üstünde, 384

10 Mayıs ve Ekim ayları ortalamanın biraz altında yağışın düştüğü, Aralık-Ocak-Şubat-Mart aylarında ise en yağışlı aylar olduğu görülmektedir. Yıllık toplamlarda ise en az yağış 323,22 mm ile Ceylanpınar istasyonuna, en fazla yağış ise 784,24 mm ile Ergani istasyonuna düşmüştür. GAP Bölgesinde 15 istasyonun ortalaması olarak yağışların mevsimlere göre dağılışı incelendiğinde( Şekil 1), yağışların %47 gibi çok büyük bir bölümün kış mevsiminde düştüğü, % 34 ü ilkbaharda, %17 si sonbaharda ve %2 si yaz mevsiminde düştüğü görülmektedir. MEVSİMLİK DAĞILIŞ KIŞ 47% İLKBAHAR 34% YAZ 2% SONBAHAR 17% Şekil 1. GAP bölgesindeki yağışın mevsimlere göre dağılışı Bölge istasyonlarında yılları arasında 34 yıllık periyot içinde kaydedilen yıllık toplam yağış miktarı ortalamasına bakıldığında, Adıyaman, Gaziantep, Siirt, ve Siverek istasyonlarında büyük ölçekte, Şanlıurfa, Batman, ve Diyarbakır istasyonlarında orta ölçekte, Birecik, Çermik ve Ergani istasyonlarında düşük ölçekte artan bir gidiş görülmektedir. Aynı dönemde Mardin ve Ceylanpınar istasyonlarında büyük ölçekte, Nusaybin orta ölçekte, Kilis ve Cizre istasyonlarında ise düşük ölçekte azalan bir gidiş tespit edilmiştir. GAP Bölgesi kapsamında 1970 ile 2003 yılları arasında 15 istasyona ait yıllık toplam yağış verilerinin homojenlik analizi ve grafiksel analizi sonuçları Tablo 2 de verilmiştir. Bölge istasyonlarında run testi homojenlik analizi ve sıçramaları tespit edebilmede kullanılan grafik analiz bulguları aşağıda ayrıntılı bir şekilde açıklanmıştır. Ayrıca bu açıklamalara ilişkin yıllık toplam yağışlara ait zaman serileri Şekil 2a ve Şekil 2b de ve aday istasyonlarla komşu istasyonlar arasındaki grafiksel analiz sonuçları ile ilgili logaritmik yıllık toplam yağışların zaman serileri Şekil 3a ve Şekil 3b de verilmiştir. Adıyaman istasyonunda heterojenlik tespit edilmezken, Adıyaman/Şanlıurfa grafiğinde sıçrama belirlenmiştir. Batman istasyonu homojen olup, Batman/Diyarbakır grafiğinde sıçrama belirlenmiştir. Birecik, Ceylanpınar, Çermik, Kilis, Siverek ve Şanlıurfa 385

11 istasyonlarında heterojenlik ve sıçrama saptanmamıştır. Cizre istasyonunda Swed-Eisenhart run testine göre heterojenlik saptanmamıştır. Cizre/Batman grafiğinde yılları arasında önemli bir sıçrama tespit edilmiştir. Tablo 2. GAP bölgesindeki istasyonlara ait yıllık toplam yağış verilerine uygulanan homojenlik ve grafik analiz sonuçları İstasyon Adı Adıyaman Batman Birecik Ceylanpınar Cizre Çermik Diyarbakır Ergani Gaziantep Kilis Mardin Nusaybin Siirt Siverek Şanlıurfa S-W Testi Grafiksel Komşu İstasyon Komşu Aday-Komşu Homojenlik Analiz Sonucu Sonucu Birecik 1,219 0 Homojen Şanlıurfa 0,522 0,034 Homojen Sıçrama Gaziantep 1,219 0 Homojen Siirt 0,522 0 Homojen Diyarbakır 1,219 1,244 Homojen Sıçrama Mardin 0 0 Homojen Kilis ,234 Homojen Gaziantep 1,219-0,471 Homojen Şanlıurfa 0,522 0 Homojen Birecik 1,219 0,13 Homojen Şanlıurfa 0,522 0 Homojen Mardin 0 0 Homojen Siirt 0,522 0 Homojen Nusaybin 0,522 0 Homojen Batman 0,522 0 Homojen Sıçrama Ergani 1,219 0,545 Homojen Siverek 1,219 0 Homojen Adıyaman 0,522 0,163 Homojen Ergani 1,219 0 Homojen Sıçrama Batman 0,522 1,32 Homojen Sıçrama Çermik 1,219 0 Homojen Sıçrama Çermik 1,219 1,3 Homojen Siverek 1,219-0,491 Homojen Diyarbakır 1,219 0 Homojen Sıçrama İslahiye -1,219-1,127 Homojen Sıçrama Kilis 0,522 0,754 Homojen Birecik 1,219 0,034 Homojen İslahiye -1,219 0 Homojen Gaziantep 0,522 1,446 Homojen Birecik 1,219 0,388 Homojen Ceylanpınar -0,801 0 Homojen Sıçrama Nusaybin 0,522 0,034 Homojen Batman 0,522 0 Homojen Sıçrama Ceylanpınar -0,801 0 Homojen Sıçrama Mardin 0-0,738 Homojen Cizre ( HD) -1,219-2,248 Homojen Değil Cizre -1,219-1,069 Homojen Mardin 0 0 Homojen Batman 0,522 0 Homojen Sıçrama Diyarbakır 1,219 0 Homojen Şanlıurfa 0,522 0,571 Homojen Ergani 1,219 0,034 Homojen Birecik 1,219 0,388 Homojen Adıyaman 0,522-1,875 Homojen Siverek 1,219-0,36 Homojen 386

12 Diyarbakır istasyonunda heterojenlik saptanmamıştır. Ancak Diyarbakır/Batman- Diyarbakır/Ergani-Diyarbakır/Çermik her üç grafikte de sıçrama tespit edilmesi, aday Diyarbakır istasyonu, komşu istasyonlarla ilişkisinde homojen olmadığı söylenebilir. Ergani ve Gaziantep istasyonları homojen olup, Ergani/Diyarbakır ve Gaziantep/İslahiye grafiğinde sıçrama belirlenmiştir. Şekil 2a.GAP bölgesi istasyonlarında yıllık toplam yağışların zaman serileri 387

13 Şekil 2b. GAP bölgesi istasyonlarında yıllık toplam yağışların zaman serileri 388

14 Şekil 3a. GAP bölgesi aday-komşu istasyonlarında sıçramalara ait logaritmik yıllık toplam yağışların zaman serileri 389

15 Şekil 3b. GAP bölgesi aday-komşu istasyonlarında sıçramalara ait logaritmik yıllık toplam yağışların zaman serileri Mardin istasyonunda Mardin in yağış grafiğinde büyük salınımlar göze çarpmaktadır. Mardin/Ceylanpınar ve Mardin/Batman grafiklerinde yılları arasında belirgin bir sıçrama tespit edilirken, yıllık toplam yağış verileri homojendir. Nusaybin istasyonunda 33 yıllık periyotta büyük salınımlar göze çarpmaktadır. Swed-Eisenhart run testine göre Nusaybin/Cizre test sonucu -2,248 değeri ile heterojenlik görülürken, grafik analizde Nusaybin/Ceylanpınar da sıçrama tespit edilmiştir. Siirt istasyonunda 1986 ile 2003 yılları arasında büyük salınımlar gözlenmiştir. Siirt/Batman grafiğinde yılları arasında önemli sıçrama tespit edilirken, Swed-Eisenhart run testine göre Siirt in yıllık toplam yağış verileri homojendir. 390

16 6. SONUÇLAR GAP bölgesi kapsamında seçilen 15 istasyondan alınan yılları arasındaki günlük toplam yağışlardan aylık toplam yağışlar ve bu değerlerden de yıllık toplam yağış değerleri bulunarak tüm istasyonlara ait yıllık toplam yağış değişimleri incelenmiş ve homojenlik analizi yapılmıştır. Tüm istasyonlarda kaydedilen yıllık toplam yağış verilerinin 34 yıllık periyottaki ortalama etrafında gidişleri izlenmiştir. Buna göre ortalama olarak yıllık toplam yağış miktarlarında 10 istasyonda artış, 5 istasyonda azalma kaydedilmiştir yılından 2003 yılına kadar, Adıyaman (135 mm), Gaziantep (132 mm), Siirt (127 mm), Siverek (119 mm), Şanlıurfa (38 mm), Batman (36 mm), Diyarbakır (36 mm), Birecik (11 mm), Çermik (6 mm) ve Ergani (4 mm) istasyonlarında yıllık toplam yağış miktarı ortalamasında artan bir gidiş görülmektedir. Mardin (129 mm), Ceylanpınar (99 mm), Nusaybin (40 mm), Kilis (12 mm) ve Cizre (5 mm) istasyonlarında ise aynı dönemde azalan bir gidiş tespit edilmiştir. Çalışmada, homojenlik analizi, Swed-Eisenhart run testine ve grafiksel analize dayanmaktadır. Homojenlik analizi için, homojenlik tekniklerini kullanarak seri içerisindeki homojen olmayan istasyonları belirlemek için parametrik olmayan Swed-Eisenhart run testi ve komşu istasyonlar arasında sıçramaları belirleyen grafiksel analiz kullanılmıştır. Run testi, 15 aday istasyonla komşu istasyonlar arasında, Nusaybin/Cizre ilişkisinde sadece bu istasyonda -2,248< ± 1,96 değeri ile heterojenlik bulunduğunu tespit etmiştir. Diğer 14 istasyonda ise homojen veriye sahip olduğu gösterilmiştir. Ayrıca grafiksel analiz sonucunda aday istasyonla üçerli olmak üzere oluşturulan komşu istasyonlar arasındaki toplam 45 istasyondan, Adıyaman/Şanlıurfa, Batman/Diyarbakır, Cizre/Batman, Diyarbakır/Batman, Diyarbakır/Ergani, Diyarbakır/Çermik, Ergani/Diyarbakır, Gaziantep/İslahiye, Siirt/ Batman, Mardin/Ceylanpınar ve Mardin/Batman, Nusaybin/Ceylanpınar olmak üzere 12 istasyonda yağışta önemli salınımları ve değişimleri gösteren sıçramalar olduğu belirlenmiştir. 7. KAYNAKLAR 1. Şen, Z., "Hidrometeoroloji, Su Bilimleri ve Türkiye İçin Önemi", II. Ulusal Hidrometeoroloji Sempozyumu Kasım s.1-12, Ankara,

17 2. Şeker, Ş. ve Harmancıoğlu, N., "Küresel İklim Değişikliğinin Sulama Suyu İhtiyacı Üzerine Etkilerinin İrdelenmesi", II. Ulusal Hidroloji Kongresi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Haziran 1998, s , İstanbul, Erinç, S., " Yağış Müessiriyeti Üzerine Bir Deneme ve Yeni Bir İndis ", İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Yayın No: 41, 62s., İstanbul, DMİ., "GAP Sahasının Meteorolojik Etüdü", Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü, Ankara, Koçman, A., " İzmir ve Yakın Çevresinde Yağışların Aylık ve Yıllık Değişmeleri Üzerine Bir İnceleme ", Ege Coğrafya Dergisi, 4, s.71-87, İzmir, Kadıoğlu, M. ve Erdun, H., "Marmara Bölgesinin Yağış Momentleri", I. Ulusal Hidrometeoroloji Sempozyumu, İTÜ Meteoroloji Mühendisliği Bölümü, s , İstanbul, Toros, H., Deniz, A., Karan, H., "Batı Anadolu Yağışlarının İstatistiksel Olarak İncelenmesi", I. Ulusal Hidrometeoroloji Sempozyumu, İTÜ Meteoroloji Mühendisliği Bölümü, s , İstanbul, Kadıoğlu, M. ve Şen, Z., "Power-law Relationship in Describing Temporal and Spatial Precipitation Pattern in Turkey" Theoritical and Applied Climatology, 59, , Türkeş, M., Sümer, U.M., Çetiner, G., "Türkiye Yağışlarında Israr ve Dönemsellik", İstatistik Araştırma Sempozyumu 2000, Bildiriler Kitabı, Devlet İstatistik Enstitüsü, Kasım 2000, s , Ankara, Türkeş, M., "Spatial and Temporal Analysis of Annual Rainfall Variations in Turkey", International Journal of Climatology, 16, , Toros, H., "Klimatolojik Serilerden Türkiye İkliminde Trend Analizi Analizi", İ.T.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 172 s., İstanbul, Pireccaretta, M., "Determination of Drought with Amount Precipitation in Basilicita ( )", International Journal of Climatology, 24-7, p , Em, A. "Hidrolojik Değişken Yağışa Göre GAP Bölgesindeki Kuraklığın Trend Analizi Bakımından İncelenmesi", D.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 96 s., Diyarbakır, Hamidi, N. ve Em, A., "GAP Bölgesi Kapsamındaki Yıllık ve Mevsimlik Toplam Yağışların Trend Analizinde Mann-Kendal Testi ile T Testinin Karşılaştırılması", ACE Yedinci Uluslararası İnşaat Mühendisliğinde Gelişmeler Kongresi, Ekim 2006, Y.T.Ü., ace s.326 (1-10), İstanbul, "Gap Bölgesinin Tanıtımı", 392

18 16. Şen, Z., "İstatistik Veri İşleme Yöntemleri(Hidroloji ve Meteoroloji)", Su Vakfı Yayınları, İstanbul, Özçelik, D., "Türkiye de Yıllık Toplam Yağışların Homojenlik Analizi", İ.T.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 70 s., İstanbul, Swed, F. A. and Eisenhart, C., "Tables for Testing Randomness of Grouping in a Squence of Alternatives", American Mathematical Statistics, 14, p 66-87, Kevin, C. V. and Griffiths, J. F., "Climatic Variability at Ten Stations Across The United States", Journal of Climate and Applied Meteorology, 24, ,