Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 63, Aralık 2017, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 63, Aralık 2017, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Dr. Ahmet Emrah TAYYAR ahemtay@gmail.com ESNEK KUR REJİMİNDE POLİTİK DÖVİZ KURU DALGALA N- MALARININ VARLIĞI: TÜRKİYE ÖRNEĞİ Öz Politik döviz kuru dalgalanmaları teorisine göre politikacılar seçim dönemlerinde yeniden seçilebilmek için döviz kurunu manipüle etmektedir. Teoriye göre özellikle dışa bağımlı ve esnek kur rejimine sahip ülkelerde bireylerin satın alma gücünü arttırmak için seçimden önce döviz kuru merkez bankasının rezervleri kullanılarak azaltılmaktadır. Seçimlerden hemen sonra ekonomideki istikrarsızlıkları gidermek amacıyla döviz kurunun arttırılması yoluna gidilmektedir. Bu çalışmada Türkiye de yılları arasında yapılan üç genel seçim döneminde seçim öncesi ve sonrası dönemler için reel döviz kuru ve altın rezervlerinin değişimi müdahale yöntemi yardımıyla incelenmiştir. Çalışmanın bulgularına göre yılları arasında reel döviz kuru ve altın rezervlerinin seçim öncesinde azaldığı ve seçimden hemen sonra arttığı görülmüştür. Dolayısıyla sözü edilen yıllar arasında Türkiye de politik döviz kuru dalgalanmalarının varlığı söz konusudur. Ayrıca literatürde merkez bankasının bağımsız olması politik konjonktürel dalgalanmalarını engellediği belirtilmektedir. Ancak çalışmanın yapıldığı dönem merkez bankası bağımsızlığı yasası sonrasına denk geldiğinden Türkiye de merkez bankası bağımsızlığının tam olarak sağlanamadığı sonucu elde edilebilir. Anahtar kelimeler: Politik Konjonktür Teorileri, Politik Döviz Kuru Dalgalanmaları, Müdahale Analizi, Merkez Bankası Bağımsızlığı, Türkiye.

2 ON THE EXISTENCE POLITICAL EXCHANGE RATE FLUCTUATIONS IN THE FLEXIBLE EXCHANGE RATE REGIMES: A CASE OF TURKEY Abstract According to the theory of political exchange rate fluctuations, politicians manipulate the exchange rate in order to be able to be re-elected during election periods. According to the theory, in countries with a particularly foreign dependent and flexible exchange rate regime, the exchange rate is reduced by using the reserves of the central bank before the election to increase the purchasing power of the individual. Immediately after the elections, there is an attempt to increase the exchange rate in order to take out the instabilities in the economy. In this study, the changes in real exchange rate and gold reserves for the pre-election and post-election periods in Turkey during the three general elections held between 2003 and 2017 were examined with the help of the intervention method. According to the findings of the study, real exchange rate and gold reserves decreased between the years of before the election and increased immediately after the election. Therefore, there are political exchange rate fluctuations in Turkey between the mentioned years. Moreover, it is stated in the literature that the independence of the central bank prevents political business cycles. However, since the period in which the study was conducted coincided with the aftermath of the Central Bank's independence law, the independence of the central bank in Turkey is not fully attained. 424 Keywords: Political Business Cycles, Political Exchange Rate Fluctuations, Intervention Analysis, Central Bank Independence, Turkey. 1. Giriş Makroekonomik değişkenlerdeki dalgalanmaların nedenlerini inceleyen alternatif yaklaşımlardan biri politik konjonktür dalgalanmaları teorisidir. Söz konusu teori politikacı ve seçmenler arasındaki çıkar çatışmalarını analiz edip bu durumun ekonomi üzerindeki etkisini araştırmaktadır (Snowdon ve Vane, 1999: 19). Dolayısıyla seçim dönemlerinde seçmenlerin fayda ve politikacıların yeniden göreve gelme istekleri bulunduğu için politikacılar seçim dönemlerinde iktisat politikası araçlarını manipüle ederler. Bu durum seçim zamanında ekonomik göstergelerde istikrarsızlığa yol açarak devletin hayırsever diktatör olma konumunun ortadan kalkmasına yol açmaktadır (Eryılmaz ve Mercan, 2015: 5; Eryılmaz ve Murat, 2014: 71). Özellikle 1970 li yıllardan itibaren küresel anlamda istikrarsızlıkların oluşması devletin ekonomi içindeki konumu ve büyüklüğünün yeniden incelenmesine neden olmuştur (Leijonhuvfud, 1988: 15). Bu nedenle siyaset ve iktisat bilimlerini konu edinen politik konjonktür teorileri yeni politik iktisat ekolü çerçevesinde farklı analiz araçları ve tekniklerle geliştirilmiştir (Eryılmaz, 2015: 368). Siyasi partilerin yeniden göreve gelebilmesi için seçmenlerle karşılıklı etkileşimin varlığı altında ekonominin performansı oldukça önemlidir. Bu nedenle partiler para ve maliye politikası araçlarıyla enflasyon ve işsizlik gibi seçmenlerce direkt gözlemlenen etmenlerde kısa vadeli olarak iyileştirmelerde bulunurlar (Erdoğan, 2004: 31, Eryılmaz, 2015: 536). Ayrıca iktidar makroekonomik göstergelerde iyileşme sağlayabilmek adına para ve maliye politikalarının yanı sıra döviz kurunu seçmenleri etkilemek için kullanabilir. Seçim döneminde politik amaçlarla döviz kurunu manipüle etmenin faydaları bulunmaktadır. Döviz kuru rejimine bağlı olarak se-

3 çim öncesinde seçmenlerin alım gücünü arttırmak amacıyla döviz kuru seçim öncesinde azaltılırken seçim sonrasında istikrarı tekrardan sağlamak için seçimden hemen sonra arttırılmaktadır. Seçim öncesinde azalan döviz kuru(yerli paranın değer kazanması) bireylerin reel gelirini arttırma yanında ithal malların fiyatlarını azaltmaktadır (Reichenvater, 2007: 2). Özellikle girdi bakımından dışa bağımlılığı yüksek olan ülkelerde seçim öncesi girdinin ucuza temini mallarının maliyetlerini azaltarak enflasyonda azalışa yol açmaktadır. Dolayısıyla döviz kuru aracının seçim öncesinde seçmenlerce dikkate alınan enflasyonu indirme amacıyla kullanılabilmesi mümkündür. Politik döviz kuru dalgalanmaları, ülkelerdeki döviz kuru rejimlerine bağlı olarak sabit ve esnek kur rejimi olarak iki başlık altında incelebilir. Sabit kur rejimi uygulayan ülkelerde devalüasyon kararının seçimden sonraya bırakılması politik kaygıların varlığını göstermektedir. Ben-Porath ın (1975) yaptığı çalışmasında İsrail de devalüasyonun seçim sonrasına ertelenmesi bunun bir kanıtını oluşturmaktadır (Stein ve Streb, 2004: 120). Yine Tayyar ın (2017) Türkiye için yaptığı çalışmasında yılları arasında yapılan 9 devalüasyon uygulamasının 8 tanesinin seçim sonrası dönemde yapılması sabit kur rejiminde politik döviz kuru dalgalanmalarının varlığını işaret etmektedir (Tayyar, 2017: 12). Esnek kur rejiminin geçerli olduğu ülkeler (özellikle Latin Amerika ülkeleri) için yapılan çalışmalarda reel döviz kuru seçim öncesinde azalırken seçim sonrasında artış göstermektedir (Bonomo ve Terra, 1999; Stein ve Streb, 2004; Frieden et al. 2001; Goldfajn ve Valdes, 1999). Dolayısıyla ülkelerde geçerli olan sabit ve esnek kur rejimi çeşitlerinde politik döviz kuru dalgalanmaları farklılık göstermemektedir. Ancak esnek kur rejimine göre sabit kur rejiminde devalüasyon kararının alınıp alınmaması politik otoritenin kararlarına daha bağlı olduğundan sabit kur rejiminde politik döviz kuru dalgalanmalarının görülmesi daha kolay ve barizdir. Esnek kur rejiminde ise döviz kurunun içsel ve dışsal şokların etkisi altında olmasından dolayı politik amaçlarla yönlendirilebilmesi ve bunun ülkelerde tespiti oldukça zor olmaktadır. Çalışmanın amacı Türkiye de 2003: :05 döneminde esnek kur rejimi altında politik döviz kuru dalgalanmalarının var olup olmadığını araştırmaktır. Döviz kuru üzerinde içsel faktörlerin etkisi ve ekonomik açıdan yarattığı durumların incelenmesi bakımından çalışmanın literatüre katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Beş bölümden oluşan çalışmanın ikinci bölümünde politik konjonktür dalgalanmaları teorisi çeşitleri ile birlikte incelenmiştir. Üçüncü bölümde sabit ve esnek kur rejimi şartları altında politik döviz kuru dalgalanmaları teorisinin analizi yapılarak uluslar arası alanda yapılan ampirik çalışmalar ele alınmıştır. Dördüncü bölümde çalışmada kullanılan zaman serilerine ve oluşturulan kukla değişkenlere yer verilmiştir. Ardından seriler için ADF, KPSS, PP, Ng-Perron ve Lee-Strazicich (2003) iki kırılmalı yapısal birim kök testleri uygulanmıştır. Yine dördüncü bölümde reel döviz kuru (RBT) ve altın rezervleri (ALT) serileri müdahale (intervention) analizinin aşamalarına göre teste tabi tutulmuştur. Son bölüm olan beşinci bölümde sonuç ve değerlendirmeler kısmına yer verilmiştir Politik Konjonktür Dalgalanmaları Teorisi Devletin konumunu içsel olarak ele alan politik konjonktür teorilerinin temelleri Kalecki (1943) ve Akerman ın (1947) çalışmalarına dayanır. Teorinin ampirik açıdan analizi ise Kramer in (1971) çalışmasıyla başlamaktadır (Drazen, 2000: 75). Politik konjonktür teorileri seçmen ve politikacıları beklenti yapılarına göre ikiye ayırmaktadır li yıllarda adaptif (uyumcu) bekleyişlerin varlığı altında Geleneksel Politik Konjonktür Teorileri geçerliyken 1980 li yılların ortalarından itibaren rasyonel bekleyişler teorisinin etkisiyle Modern Politik Konjonktür Teorileri ortaya çıkmıştır (Eryılmaz ve Murat, 2016: 199; Eryılmaz ve Murat,

4 2016: 249). Ayrıca geleneksel ve modern politik konjonktür teorileri seçmen ve politikacıları kategori etmesi bakımından fırsatçı ve partizan amaçlar olarak ikiye ayrılmaktadır. Dolayısıyla geleneksel modellerin Geleneksel Fırsatçı Politik Konjonktür Teorileri ve Geleneksel Partizan Politik Konjonktür Teorileri, modern modellerin Modern Fırsatçı Politik Konjonktür Teorileri ve Modern Partizan Politik Konjonktür Teorileri olmak üzere çeşitleri bulunmaktadır (Alesina, 1988). Geleneksel Fırsatçı Politik Konjonktür Teorisinin biçimsel kısmını Nordhaus(1975) ve MacRae (1977) nin çalışmaları oluşturmaktadır (Paldam, 1979: 323). Teorinin temelinde seçmen ve politikacıların ideolojik açıdan özdeş oldukları bulunmaktadır. Ayrıca adaptif enflasyon beklentilerine uygun kısa dönemli Phillips eğrisi enflasyon ve işsizlik ödünleşmelerine yol açmaktadır. Bu varsayımlar çerçevesinde seçim öncesinde makro ekonomik göstergelerin iktisat politikası araçlarıyla iyileştirilmesi iktidardaki partinin yeniden seçilebilmesini sağlar (Nordhaus, 1975: ). Bu paralelde seçim öncesi dönemde seçmen ve baskı gruplarının beklentilerine uygun olarak genişletici politikalar yardımıyla işsizlik azalırken enflasyon oranı bekleyişlerin etkisiyle gecikmeli bir şekilde artış gösterir. Seçim öncesinde yapılan fırsatçı politikalarla iktisadi ortamda oluşan istikrarsızlıklar seçim sonrası dönemde daraltıcı politikalarla giderilmek istenir. Seçim sonrası dönemde politikacıların daraltıcı iktisat politikalarına başvurması resesyon oluşma ihtimalinin yanı sıra kısa vadeli refah arttırma pahasına uzun vadeli refahtan vazgeçilmesine neden olmaktadır (Alesina et al. 1997: 119). Geleneksel Partizan Politik Konjonktür Teorisi Hibbs in (1977) çalışmasına dayanmakta olup temelinde seçmen ve politikacıların ideolojik farklılıkları bulunmaktadır. Bazı partilerin ideolojik anlayışlarını seçmenle hayata geçirme amacında olmaları ve fayda maksimizasyonu arayışları söz konusu teoriyi Geleneksel Fırsatçı Politik Konjonktür Teorisinden ayırmaktadır (Aleskerov, Ersel ve Sabuncu, 2010: ). Hibbs, teoriyle ilgili yaptığı çalışmalarında ideolojik farklılıklara sahip seçmenleri önem sıralamasına göre ayrıma tabi tutarak parti ideolojilerine uygun hale getirmiştir. Dolayısıyla sol ve sağ parti grupları seçim döneminde seçmenin arzuladığı yönde politikalar yapmaktadır (Hibbs, 1987: 1471). Sol partiler tam istihdamın sağlanmasına ve özellikle işsizliğin azaltılması yönünde politikalar yaparken sağ partiler fiyat istikrarının sağlanmasına odaklanırlar. Partilerin farklı ekonomik politikalarda bulunmaları kısa dönemli Phillips eğrisi üzerindeki konumlarını farklılaştırmaktadır. Sol parti daha düşük işsizliği amaçladığından Phillips eğrisinin üst kısmında, sağ parti daha az enflasyonu amaçladığı için eğrinin alt kısmında yer alır (Hibbs, 1994). Seçimlerde farklı ideolojilere sahip partilerin başa gelmesiyle yapılan politikalar değişikliğe uğrayacağından makroekonomik göstergelerin seviyelerinde değişimler oluşacaktır. Temelleri rasyonel bekleyişler ve oyun teorilerine dayanan modern modellerin ilki Rasyonel Fırsatçı Politik Konjonktür Teorileri ve ikincisi Rasyonel Partizan Politik Konjonktür Teorileridir. Rasyonel Fırsatçı Politik Konjonktür Teorileri, Cukierman-Meltzer (1986), Rogoff-Sibert (1988), Rogoff (1990) ve Persson-Tabellini (1990) nin çalışmalarına dayanmaktadır. Teoriye göre seçmen-politikacılar arasında görüş ayrılıkları bulunmamakla birlikte politikacıların kullandıkları politika araçları ve ekonominin yönetimi bakımından bilgi farklılıkları bulunmaktadır. Dolayısıyla her ne kadar rasyonel bekleyişler geçerli olsa da iktidar bilgi farklılıklarından yararlanıp yeniden seçilebilmek amacıyla vergileri düşürme ve kamu harcamalarını arttırma yoluyla seçmene yetenek sinyali yollamaktadırlar (Rogoff ve Sibert, 1988: 4). Politikacıların seçmenleri etkileyebilmek için kullandıkları yetenek sinyali en çok bütçe yönetimi, döviz kuru ve vergilendirme politikalarıyla ilişkilidir. Bu politikaların kullanılmasıyla seçmenlerin satın alma güçlerinin ve reel gelirin arttırılması seçmenlerin partilerin yetenekleri konusunda karar vermelerinde etkili olmaktadır. Seçim öncesi dönemde politikacılar fırsatçı amaçlarla tüm 426

5 hünerlerini sergilemesi asimetrik enformasyondan dolayı kısa vadede iktisadi dalgalanmalar yaratacaktır. Ancak seçmen ve politikacılar arasındaki bilgi farklılıklarının zamanla azalmasıyla uzun vadeli dalgalanmalar oluşmayacaktır (Alesina, 1988: 35-36). Modern Partizan Politik Konjonktür Teorileri temel olarak Alesina (1987 ve 1988) nın çalışmalarına dayanmaktadır. Teori seçmen ve politikacıların ideolojik olarak birbirinden farklı olmasından dolayı Geleneksel Partizan Politik Konjonktür Teorisine benzemektedir. Ancak rasyonel bekleyişler teorisinin varlığı altında seçimin kazananı bakımından belirsizliğin olması ve buna bağlı olarak nominal ücretlerin katı olması teoriyi geleneksel olan çeşidinden ayırmaktadır (Drazen, 2000: 89-90). Teoriye göre seçim döneminde sağ ve sol partilerden hangisinin başa geleceği belirsiz olduğundan beklenen ve gerçekleşen enflasyon birbirinden farklılaşır. Bu doğrultuda seçim öncesi dönemde sağ partinin geleceği bekleniyorsa bu partinin politikalarına uygun olarak sözleşmeler yapılır. Ancak sol partinin sürpriz bir şekilde iktidara gelmesiyle tam istihdamı hedef alan genişletici politikalara başvurulması gerçekleşen enflasyonun beklenen enflasyondan daha fazla olmasına neden olur. İktisadi dalgalanmaların boyutu ve büyüklüğü sözleşmelerdeki katılığa bağlı olarak beklenen ve gerçekleşen enflasyon arasındaki farka bağlıdır (Alesina ve Rosenthal, 1989: 375). İki enflasyon arasında eşitlik sağlanıncaya kadar ekonomide kısa vadeli dalgalanmalar oluşacaktır. Son olarak görüş farklılıkları ve seçim belirsizlikleri kısa vadede ekonomik dalgalanmalarının nedenini oluşturmakta olup rasyonel bekleyişlerin etkisiyle uzun vadede iktisadi dalgalanmalar ortaya çıkmayacaktır (Alesina, 1987: ; Alesina et al. 1997: 51). 3. Politik Döviz Kuru Dalgalanmaları Teorisi Ekonomik faktörlerin yanı sıra politik faktörlerin döviz kuru üzerindeki etkisi oldukça büyüktür (Blomberg ve Hess, 1997: 190). Dolayısıyla iktidar seçim döneminde para ve maliye politikaları yanında döviz kurunu politik nedenlerle kullanma ihtimali bulunmaktadır. Döviz kurunun politik amaçlarla kullanılması politik konjonktür teorilerinin araçlar bakımından farklılaşmasına neden olur. Örneğin iktidar fırsatçı amaçlarla para politikasını kullanıyorsa Politik Parasal Dalgalanmalar, eğer döviz kurunu yeniden seçilme amacıyla manipüle ediyorsa Politik Döviz Kuru Dalgalanmaları ortaya çıkmaktadır. Politik konjonktür teorilerine göre iktidar, seçmenlerin doğrudan gözlemleyeceği faktörler üzerinde değişikliği hedefler (Walter, 2006: 2). Bu nedenle iktidar yeniden seçilebilmek için seçim öncesinde döviz kurunu azaltma yolunu (yerli paranın değer kazanması) tercih eder. Seçim öncesinde döviz kurunun azalması ithalatı ucuzlatıp bireylerin reel gelirini arttırdığı anlamına geldiğinden iktidar bu yolla seçmenlere yetenekli olduğunun sinyalini verir (Reichenvater, 2007: 2; Dornbusch, 1987: 27-29; Frieden ve Stein, 2001: 5-7). Ancak seçim öncesi dönemde döviz kurundaki azalışa bağlı olarak ithalatın diğer dönemlere kıyasla artması net ihracatta ve çıktıda bozulmalara yol açmaktadır. Dolayısıyla seçim sonrası dönemde iktidar makro ekonomik istikrarı sağlamak için döviz kurunu arttırmaktadır. İlave olarak özellikle girdi ve çıktı açısından dışa bağlı ülkelerde döviz kurunun seçim öncesinde azaltılması kaynakların ucuzlamasına yol açtığından enflasyonun azalması anlamına gelir (Gamez, 2012:4). Bireyler tasarrufların reel değerini düşüren ve geçmişe göre şimdiki dönemde daha fakir olacağı için enflasyondan hoşlanmazlar. Bu nedenle dışa bağlı ülkelerde döviz kurunun politik amaçlarla kullanılması iktidar için iyi bir yol olmaktadır. İktidar tarafından döviz kurunun seçim döneminde manipüle edilmesinin ülkeler açısından birçok örneği bulunmaktadır. Popülariteyi sağlamak için döviz kuru Şili de Pinochet, Arjantin de De Hoz, İngiltere de Thatcher ve Amerika da Reagan tarafından kullanılmıştır (Reichenvater, 2007: 12). 427

6 Politik döviz kuru dalgalanmalarını etkileyen bazı faktörler vardır. Bunlar ülkelerdeki merkez bankasının bağımlı olup olmaması, sermaye hareketliliği, para-maliye politikalarının döviz kuru ile olan koordinasyonu ve ülkelerdeki yönetim biçimidir. Merkez bankasının bağımlı olup olmaması özellikle para politikası ve döviz kurunun kullanımı açısından önem taşır. Buna göre eğer merkez bankasının bağımsızlığı yüksekse hükümetten ayrı bir otorite olarak seçim zamanında bankanın iktidarı finanse edilmesi engellenir (Eijffinger ve De Haan, 1996: 44). Ancak merkez bankası bağımsız olsa da başkan ve kurul üyelerinin atama koşulları hükümete bağlıdır. Bu nedenle merkez bankası her ne kadar bağımsız olsa da seçim zamanında iktidarın para politikaları ve döviz kuru üzerinde etkileri bulunur. (Arnone et al. 2007: 6). Merkez bankasının otonom kimliğe sahip olması başkanın karar alırken fırsatçı amaçlar yanında partizan amaçlara yönelik politikalar yapmasına neden olabilir (Hayo ve Hefeker, 2001: 5-6). Bunun dışında genel seçimlerden ziyade merkez bankası başkanının hükümete yetenekli olduğunu göstermesi bakımından para politikası ve döviz kuru yönetiminde iyileştirmeler yapılması olasılığı vardır. Politik döviz kuru dalgalanmalarının oluşumunda döviz kuru rejimleri, para ve maliye politikası koordinasyonu önem taşımaktadır. Mundell-Fleming modeline dayanılarak tam sermaye hareketliliğine sahip ülkelerde sabit kur rejimi geçerliyken maliye politikası araçlarının, esnek kur rejimi geçerliyken para politikası araçlarının kullanımı ekonomik etkinliği arttırır (Hiroi, 2009: 5). Dolayısıyla döviz kurunun politik amaçlarla kullanımı yanında para ve maliye politikasından hangisinin kullanılacağını belirlemesi bakımından oldukça önemlidir. Aşağıda yer alan Tablo 1 de politik konjonktürün maliye ve para politikaları yönünden geçerlilik matrisi bulunmaktadır. 428 Tablo 1: Mali ve Parasal Yönlü Politik Konjonktürün Geçerlilik Matrisi Sermaye Hareketliliği ve Sabit Kur Sermaye Hareketliliği ve Esnek Kur Merkez Bankası Bağımlı Mali dalgalanma var. Parasal dalgalanma yok. Mali dalgalanma yok. Parasal dalgalanma var. Merkez Bankası Bağımsız Mali dalgalanma var. Parasal dalgalanma yok. Mali ve Parasal Dalgalanmalar yok. Kaynak: Hallerberg ve De Souza, 2000: 5 Yukarıda yer alan Tablo 1 e göre ülkelerde tam sermaye hareketliliği ve sabit kur rejimi geçerliyken para politikası etkin olmadığı için iktidarın para politikası araçlarını manipüle etmesi zordur. Bu nedenle iktidar sabit kurda maliye politikası etkin olduğundan politik bütçe dalgalanmaları yolu seçilebilir (Bernard ve Leblang, 1999). Sabit kurda para politikasının kullanılamaması maliye politikası yanında döviz kurunun politik amaçlarla kullanılma ihtimalini arttırır. Tam sermaye hareketliliği ve esnek kur rejimi şartları altında merkez bankası bağımlıyken para politikası araçları iktisadi etkinliğinden ötürü politik amaçlarla kullanılabilir. Ancak merkez bankası bağımsızlığı, tam sermaye hareketliliği ve esnek kur rejimi varken mali ve parasal dalgalanmalar ortaya çıkmayacaktır (Hallerberg ve De Souza, 2000: 5).

7 Politik konjonktürel dalgalanmaları bakımından ülkelerdeki yönetim biçiminin önemi büyüktür. Buna göre diktatör yönetimlerine göre demokratik yönetimle yönetilen ülkelerde seçim kaygısı fazla olduğundan iktisat politikası araçlarının manipülasyonu daha yoğun olarak görülür. Ayrıca diktatör yönetimlerinin uzun süreli iktidarda bulunmaları siyasi çıkarın ortadan kalkmasından ve partiler arası rekabetin olmamasından dolayı iktisat politikası araçlarının siyasi amaçlarla kullanılma ihtiyacını zayıflatır. Dolayısıyla para ve maliye politikaları yanında döviz kurunun politik amaçlarla kullanımı demokratik yönetimlerde daha fazla olacağı söylenebilir (Bonomo ve Terra, 1999: 4). Döviz kurunun yönetimi merkez bankasıyla daha ilişkili olduğu için politik döviz kuru dalgalanmalarının politik parasal dalgalanmalarla ilişkisi bulunmaktadır. Bu doğrultuda politik parasal dalgalanmalar iktidarın fırsatçı amaçlarla seçim döneminde para arzını arttırmasını ifade eder (Asutay, 2005: 4). Esnek kur rejiminin geçerli olduğu ekonomilerde seçim öncesinde fırsatçı kaygılarla para arzının artması yerli parayı değersiz hale getirerek döviz kurunun artmasına yol açar. Ancak bu noktada politik amaçlarla para politikası ve döviz kurunun kullanımı birbiriyle çelişir. Çünkü iktidar seçim öncesinde seçmenleri etkileyebilmek için döviz kurunu düşürme arzusundadır. Bu nedenle hem para hem de döviz kurunun seçimsel amaçlarla kullanılması için merkez bankası rezervleri kullanılır. Seçimden önce artan para arzının döviz kurunda artışa yol açmaması için merkez bankası piyasaya döviz satar ve yabancı rezervler yerli rezervlere oranla azalma eğiliminde olur (Dreher ve Vaubel, 2009: 756). Döviz kuruna müdahale etmek için rezervlerin kullanılması seçmenlerce tam olarak fark edilemediğinden rezerv değişiminin politik maliyeti oldukça azdır. Dreher ve Vaubel in (2009) 149 ülke için yılları arasında yapılan çalışmada seçim öncesi dönemde merkez bankasının döviz kurunda istikrarı sağlamak adına piyasaya döviz sattığını ve dolayısıyla uluslar arası rezervlerin azaldığı tespit edilmiştir. Rezerv yönetimi kritik olan ülkelerde merkez bankaları faizi arttırarak yabancı sermaye yoluyla rezerv artışına gidebilir (Dreher ve Vaubel, 2009: 756). 429 Ülkelerde döviz kurunun kullanılması temel olarak sabit ve esnek kur rejimine dayanmaktadır. Bu rejimlerin kendine has özelliklerinden dolayı iktidarın seçim döneminde fırsatçı amaçlarla döviz kurunu yönetebilme koşullarının incelenmesi gerekmektedir. Sabit kur rejimine sahip ülkelerde seçimden önce devalüasyon yapılması hükümetin ekonomik olarak başarısız olduğu anlamına gelir. Çünkü devalüasyonla birlikte döviz kurunun yükseltilmesi dışa bağlı ülkelerde enflasyon seviyesini arttırması yanında bireylerin satın alma gücünü azaltmaktadır. Bu nedenlerden dolayı seçmenler yetenekli hükümeti tercih edeceğinden devalüasyon uygulaması seçimlerden sonraya ertelenmesi gerekmektedir (Ghezzi et al. 2000: 1). Ben-Porath ın (1975) İsrail i temel alan çalışmasında devalüasyonun seçim sonrasına bırakıldığı görülmüştür (Stein ve Streb, 2004: 120). Tayyar ın (2017) çalışmasında Türkiye de yılları arasında yapılan dokuz devalüasyondan sekizinin seçim sonrasına bırakıldığı tespit edilmiştir. (Tayyar, 2017: 4-14). Esnek döviz kuru rejimine sahip ülkelerde seçimsel kaygılardan ötürü döviz kuru merkez bankası rezervleri kullanılarak seçimden önce azaltılırken seçimden sonra arttırılır. Ülkede esnek kur rejimi geçerliyken para politikası etkin olduğundan fırsatçı amaçlarla para politikası ile döviz kurunun kullanımı çelişmektedir. Bu yüzden esnek döviz kuru rejiminde rezervlerin kullanımı önem taşır. Ancak sabit kur rejiminde rezerv kullanımı önemsiz olduğundan iktidarın merkez bankasına olan ihtiyacını azaltır. Sonuç olarak politik döviz kuru dalgalanmaları esnek kur rejimindeki ülkelere nazaran sabit kur rejimindeki ülkelerde daha fazla görülmektedir. İlave olarak esnek kur sisteminde döviz kuru iç şokların yanında dış şoklara da bağlıdır. Dolayısıyla dış şokların hangi yönde değişime sahip olduğunu göz önünde bulundurmak gere-

8 kir. Esnek kur rejiminde politik döviz kuru dalgalanmalarının tespitinde ülkelerdeki ithalatın seviyesine bakılabilir. Buna göre seçim öncesinde döviz kurunun azalışına bağlı olarak ithalatta artışın, seçimden sonraki dönemde kurdaki artışlardan ötürü ithalatta azalışların meydana gelmesi beklenebilir. Colunga ve Mendez (2010) 15 Latin Amerika ülkesi ve Karayip için yaptıkları çalışmada seçimden 5 ay öncesinden başlamak üzere ithalatın yükseldiğini istatistiksel olarak anlamlı bulmuşlardır. Bu durum politik döviz kuru dalgalanmalarını döviz kurunun seçim zamanındaki değişimi bakımından doğrulamaktadır (Gamez, 2012: 6). Aşağıda yer alan Tablo 2 de esnek ve sabit kur rejimine sahip olan ülkelerde politik döviz kuru dalgalanmalarının seçim öncesi - sonrasındaki durumları, diğer politika araçlarının kullanımı ve rezerv değişimi yer almaktadır. Tablo 2: Esnek ve Sabit Kurda Politik Döviz Kuru Dalgalanmalar Teorisi Sabit Kur Esnek Kur Seçim Öncesi Devalüasyon az veya hiç yapılmaz Kur Azaltılır Seçim Sonrası Devalüasyon yoğun olarak yapılır Kur Arttırılır Diğer Politika Kullanımı Maliye Politikası Etkin Para Politikası Etkin Para Politikası Etkisiz Maliye Politikası Etkisiz Rezerv Değişimi Önemsiz Önemli Kaynak: Çalışmanın yazarı tarafından oluşturulmuştur. 430 Politik döviz kuru dalgalanmaları açısından yapılan birçok ampirik çalışma mevcuttur. Ülkeler için yapılan çalışmaların bir kısmı politik döviz kuru dalgalanmaları teorisini doğrularken bir kısmı net bulgulara ulaşamamıştır. Buna göre Goldfajn ve Valdes (1999) Meksika için, Bonomo ve Terra (1999) Brezilya ve Latin Amerika için, Ogura (2000) Brezilya için yaptıkları çalışmalarda döviz kurunun seçimlerden önce düştüğünü seçimlerden hemen sonra arttığını tespit etmişlerdir. Grier ve Hernandez Trillo (2004) Meksika için yaptıkları çalışmalarında seçimden 12 ay önce döviz kurunun değerlenmeye başladığını ardından seçimden sonraki 12 aylık periyotta kurun değer kaybettiği sonucuna ulaşmışlardır. Ancak ABD için yaptıkları analizlerde politik döviz kuru dalgalanmalarına rastlamamışlardır (Stein et al. 2005: 315). Stein ve Streb (2004) çalışmalarında 26 Latin Amerika ülkeleri ve Karayip için yılları arasında seçimden önce kurun azalmasıyla ilgili bir bulguya rastlamamışlardır. Ancak seçimden hemen sonra döviz kurunun normal dönemden %2 daha yüksek olduğunu elde etmişlerdir (Stein ve Streb, 2004: ). Garfinkel (1999) G-7 ülkeleri için yaptığı çalışmasında sürpriz seçimlerin ilerideki döviz kurları üzerinde etkisinin bulunduğunu ve seçim belirsizliğinden ötürü döviz kuru hata teriminin yüksek olduğunu tespit etmiştir (Cermeno et al. 2010: 168). 4. Veri ve Ampirik Analiz Çalışmanın temel amacı yılları arasında yapılan genel seçimlerle reel döviz kuru ve rezervlerin ilişkilerini incelemektir. Esnek kur sistemde ülkelerin döviz kuruna müdahaleleri merkez bankasının uluslar arası rezervleriyle mümkün olmaktadır. Çalışmada uluslar arası rezervler içerisinde yer alan altın rezervleri dikkate alınmıştır. Özel çekme hakları (SDR), IMF rezerv pozisyonu ve brüt döviz rezervleri ise veri yetersizliğinden dolayı analiz dışı bırakılmıştır. İlgili çalışmada 2003: :05 dönemine ait aylık reel döviz kuru ve altın rezervleri serileri kullanılmıştır. Aylık serilere ilişkin veriler Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB)

9 elektronik veri dağıtım sistemi, FRED (St. Louis Federal Rezerv Bankası) sitelerinden elde edilmiştir. Serilerin mevsimsellik içerme olasılığına karşın ilgili seriler kukla değişken yöntemiyle Eviews 9 programı kullanılarak test edilmiştir. Sonuç olarak verilerle ilgili mevsimselliğe rastlanılmamıştır. Ayrıca çalışmada Türkiye için döneminin incelenmesinin nedeni konuya uygun olarak esnek döviz kurunun kesintisiz bir şekilde bu dönemde uygulanmasıdır. Türkiye de esnek döviz kuru kesintisiz olarak 2001 yılından sonra uygulanmaya başlanmıştır (Cambazoğlu, 2012: 58). Ancak veri eksikliği nedeniyle dönemi analiz dışı bırakılmıştır. Politik döviz kuru dalgalanmaları alanında yapılan ampirik çalışmalara bakıldığında öncü çalışmalar nominal döviz kurunu incelese de yeni yapılan çalışmalar reel döviz kurunu incelemektedir (Cermeno et al. 2010: 167). Reel döviz kurunun analizlerde kullanılmasının bazı avantajları bulunmaktadır. Bunlar iç ve dış ekonomik dengelerle uyumlu olması, politik etkilere reel döviz kurunun hızlı ve döngüsel tepki verebilmesi ve yüksek enflasyona sahip ülkeler için yapılan analizlerde kolaylık sağlaması olarak sayılabilir (Bonomo ve Terra, 1999: 21; Cermeno et al. 2010: 168). Esnek döviz kurunun yönetiminde uluslar arası rezervler önemli rol oynamaktadır. Bu nedenle çalışmada politik döviz kuru dalgalanmalarını tespit edebilmek için uluslar arası rezervlerin durumuna bakmak gerekir. Uluslar arası rezervler altın, özel çekme hakları (SDR), IMF rezerv pozisyonu ve brüt döviz rezervlerinden oluşmaktadır (Mahlebiciler, 2006: 5). Dolayısıyla döviz kurunu politik nedenlerden ötürü etkileyebilmek için altın ve brüt döviz rezervleri kullanılabilir. Öte yandan Türkiye 2008 küresel krizinden sonra para politikası amaç ve araçlarında değişime gitmiştir (Eryılmaz ve Eryılmaz, 2015: 601). Aşağıda yer alan Tablo 3 yardımıyla 2008 öncesi ve sonrasındaki para politikası amaç ve araçlardaki değişim incelenebilir. 431 Tablo 3: 2008 Krizinden Sonra Türkiye de Para Politikası Amaç ve Araçlarının Zamana Göre Değişimi ESKİ YAKLAŞIM YENİ YAKLAŞIM AMAÇLAR Fiyat İstikrarı Finan- Fiyat istikrarı sal İstikrar ARAÇLAR Politika faiz oranı Liki- Zorun- Rezerv Politika faiz oranı Faiz Koridoru dite yönetimi lu karşılık politikası opsiyon mekanizması Kaynak: TCMB, 2012 Tablo 3 te yer alan tabloya göre 2008 krizinden önce fiyat istikrarı amaç fonksiyonu olarak belirlenirken küresel krizden sonra fiyat istikrarının yanında finansal istikrar hedeflenmiştir. Araçlar bakımından politika faiz oranının yanında faiz koridoru, likidite yönetimi, zorunlu karşılık politikası ve rezerv opsiyon mekanizması kullanılmaya başlanmıştır. Bu noktada gelenek-

10 sel olmayan para politikası aracı (Unconventional Monetary Policy) olarak ROM un kullanılması politik döviz kurunun dalgalanmalarının uluslar arası rezervler ile ilişkisini sorgulamada önem taşımaktadır (Yılmaz et al., 2017: 97). ROM, ilk kez Türkiye de TCMB tarafından 2011 yılının Eylül ayında kullanılmıştır. Bankalara TL cinsinden yatırılan mevduat için ayrılan zorunlu karşılıkların döviz ve altın olarak tutulmasını ifade eder. ROM a işlerlik kazandıran esas etmen rezerv opsiyon katsayısı(rok) dır. Bu katsayı kullanılarak TL nin yabancı paralar karşısında aşırı değer kazanma ve değer kaybetmenin önüne geçilir (Kara et al. 2015:2). Ayrıca ROM kapsamında tutulan döviz ve altın TCMB tarafından satın alınmadığı için brüt döviz rezervlerinde değişiklikler oluşacaktır (Çetin, 2016: 87). Dolayısıyla ilgili çalışma dönemini kapsadığından ve bu dönemde ROM un etkisinden ötürü brüt döviz rezervleri analiz dışı bırakılıp bunun yerine altın rezervlerinin döviz kuru üzerindeki etkisi incelenmiştir Metot Çalışmada yılları arasında gerçekleşen 3 genel seçimin (2007, 2011 ve 2015) reel döviz kuru ve altın rezervleri üzerinde etkisinin olup olmadığı müdahale (intervention) analizi yardımıyla incelenmektedir. Müdahale analizi bir zaman serisi üzerinde gerçekleşen olayları analiz etmede faydalıdır. Özellikle doğal afetler, ekonomik krizler ve politik süreçler eşit aralığa sahip bir zaman serisi üzerinde yukarı ve aşağı yönlü sapmalara veya ani seviye değişimlerine yol açabilir (Firuzan, 2010: 4). Bu nedenle müdahale analizi yardımıyla politik etkilerin serilerde önce ve sonra yarattığı etkiler incelenebilir (Güvenek ve Alptekin, 2015: 29, Eryılmaz, 2015: 512). Müdahale yöntemi ARIMA modelleme süreciyle paralellik göstermektedir. Müdahale zamanlarını gösteren kukla değişkenler ile ARIMA süreci müdahale yönteminin bileşenlerindendir. ARIMA süreci müdahale yönteminin önemli bir parçası olduğundan ilgili zaman serisiyle ilgili en uygun ARIMA modeli Box-Jenkins yaklaşımı çerçevesinde oluşturulur. Ayrıca eşit zaman aralığına sahip bir zaman serisinde genel fonksiyon yapısı aşağıda yer almaktadır (Box ve Tiao, 1975: 71). 432 (1) ve 1 numaralı fonksiyona göre logaritmik olarak nin uygun dönüşümlerini deterministik yapıyı göstermektedir. Deterministik yapı içinde yer alan t dışsal değişkeni, müdahale etmenini, bilinmeyen parametreleri ifade etmektedir. fonksiyon içindeki stokastik yapı veya gürültü terimiyle ilişkilidir. Zaman serisinde müdahalelerin t ile gösterilen bir zamanda oluştuğu varsayılarak sıra dışı değişimleri göstermek için transfer fonksiyonu modellemesi yapılır. Buna göre (Firuzan, 2010: 5); (2) Denklemdeki gürültü serisi olan faktörü ARIMA(p,d,q) modeline uyar. etmeni ise müdahalenin varlığı ve yokluğuna göre farklı değerlerle temsil edilir. Buna göre müdaha-

11 lenin olduğu zamandan itibaren olay bitene kadar 1 değerini alırken müdahale öncesinde 0 değerini alır (Chung et al. 2009: 16). Çalışmada seçim zamanlarına bağlı olarak yılları arasında yapılan 3 genel seçim (22 Temmuz 2007, 12 Haziran 2011 ve 1 Kasım 2015) için hazırlanan seçim öncesi ve sonrası müdahaleleri belirlemek üzere kukla değişkenler oluşturulmuştur. Seçim öncesi ve seçim sonrası dönem için ayrı olarak üçer aylık periyotlarla 3 kukla değişken oluşturulmuştur. Amaç seçimden 9 ay önce ve 9 ay sonraki dönemde reel döviz kuru ve altın rezervlerinin politik konjonktür dalgalanmaları teorisi açısından değişiminin incelenmesidir. Seçim öncesi kukla değişkenler EB9, EB6, EB3 olarak, seçim sonrası kukla değişkenler EA3, EA6 ve EA9 şeklinde gösterilmiştir. Kukla değişkenlerin tanımlamaları aşağıdaki gibidir; EB9=1 İlgili dönemde yapılan 3 seçim döneminde (seçim ayı dâhil olmak üzere) seçimlerden önceki 9 ay, aksi halde EB9=0 EB6=1 İlgili dönemde yapılan 3 seçim döneminde (seçim ayı dâhil olmak üzere) seçimlerden önceki 6 ay, aksi halde EB6=0 EB3=1 İlgili dönemde yapılan 3 seçim döneminde (seçim ayı dâhil olmak üzere) seçimlerden önceki 3 ay, aksi halde EB3=0 EA3=1 İlgili dönemde yapılan 3 seçim döneminde seçimlerden sonraki 3 ay, aksi halde EA3=0 EA6=1 İlgili dönemde yapılan 3 seçim döneminde seçimlerden sonraki 6 ay, aksi halde EA6=0 EA9=1 İlgili dönemde yapılan 3 seçim döneminde seçimlerden sonraki 9 ay, aksi halde EA9= Durağanlık Analizi Çalışmada kullanılan seriler olan reel döviz kuru ve altın rezervlerinin müdahale yöntemi ile analiz edilebilmesi için serilerin durağan hale getirilmesi gerekmektedir. Ayrıca yapılan çalışmalar incelendiğinde Bretton Woods sisteminin çöküşünden sonra reel döviz kuru serilerinde birim kök olduğu belirtilmektedir (Clarida ve Gali, 1993: 1). Bu nedenle ilgili serilere birim kök testleri uygulanmıştır. Serilerin birim kök testleri açısından analizinde literatürde en çok kullanılan testlerden faydalanılmıştır. İlgili serilere Genişletilmiş Dickey-Fuller Testi (ADF), Phillips- Perron Testi, Kwiatowski-Phillips-Shin-Schmidt (KPSS) birim kök testi, Ng-Perron Testi ve iki kırılmalı yapısal birim kök testi olan Lee-Strazicich (2003) testi uygulanmıştır. Her bir testin kendine göre avantajları ve dezavantajları bulunduğundan birden fazla birim kök testi yapılması daha sağlıklı olacaktır (Eryılmaz ve Eryılmaz, 2011: 51). Bu nedenle ilk olarak serilerin kukla değişken yöntemiyle mevsimsel birim kök testleri yapılmıştır. Testlerin sonuçlarında serilerde mevsimsel birim köke rastlanmamıştır. Ardından birim kök sorununu çözmek için serilerin logaritmaları alınarak zamana göre değişimleri incelenmiştir.

12 9.3 LRBT 22.0 LALT Şekil 1. Reel Döviz Kuru(LRBT) ve Altın Rezervi(LALT) Serilerinin Düzey Grafikleri Şekil 1 de reel döviz kurunun ve altın rezervlerinin 2003: :05 döneminde zamana göre düzey değişimleri yer almaktadır. İlgili şekiller incelendiğinde ilk şekilde yer alan reel döviz kuru serisinin (RBT) yukarı ve aşağı yönlü dalgalı trendlerin varlığı görülmektedir. Ayrıca altın rezervi (ALT) serisinde 2003 yılından 2011 yılına kadar pozitif trendin olduğu ikinci şekilde görülmektedir. Ardından ilgili seri 2011 yılından sonra dönem sonuna kadar durağan bir seyir izlemektedir. Dolayısıyla her iki şekil serilerin durağan olmadığının göstergesi olabilir. Bu nedenlerden ötürü (dolayı) serilerin düzey değerlerine Eviews 9 paket programı yardımıyla ADF, KPSS, PP ve Ng-Perron birim kök testi uygulanmıştır. Birim kök testlerinin sonuçları Tablo 4 yardımıyla incelenebilir. 434 Tablo 4. RBT ve ALT Serileri Düzey Değerlerinin Birim Kök Testi Sonuçları Serilerin Düzey Değerlerinde Birim ADF KPSS PP Ng-Perron Testi Kök Testleri Testi Testi Testi MZa MZt MSB MPT -3,34 0,34-2,98-4,41-1,31 0,29 19,30 RBT 0,064 0,21 0,13 (-23,80) (-3,42) 0,14 4,03-0,830 0,15-1,118-2,38-0,97 0,40 33,32 ALT 0,96 0,21 0,92 (-23,80) (-3,42) 0,14 4,03 Not: Parantez içindeki değerler %1 seviyesindeki kritik değerleri göstermektedir. Ayrıca RBT değişkeninin ADF testinde SIC kriterine göre 1 gecikme, ALT değişkeninde 0 gecikme tespit edilmiştir. Tüm değişkenlerin KPSS testinde otomatik olarak Barlett-Kernel tekniğiyle Newey-West 10 band genişliği belirlenmiştir. PP testinde ise Newey-West tekniğine göre RBT değişkeninde 4, ALT değişkeninde 5 band genişliği belirlenmiştir. Ng-Perron testinde Barlett-Kernel tekniğiyle Newey-West RBT değişkeni için 2 ve ALT değişkeni için 0 olarak tespit edilmiştir. Her iki serinin düzey değerleri için yapılan birim kök testlerinin sonuçları incelendiğinde tüm değişkenlerin ADF birim kök testine göre %1 düzeyinde anlamlı olmadığı anlaşılmaktadır. Yine değişkenler açısından PP birim kök testi sonuçlarına göre serilerin durağan olmadığı görülmektedir. KPSS birim kök testi sonuçlarına göre RBT değişkeninin LM değeri kritik değer-

13 den büyük olduğundan düzey değerde birim kökün olduğu desteklenmektedir. Ancak ALT değişkeninde KPSS testi açısından durağan olduğu Tablo 4 teki değerlerden anlaşılmaktadır. Son olarak Ng-Perron testinde her iki değişken açısından tablodaki değerler incelendiğinde serilerin durağan olmadıkları görülmektedir. Yukarıda yer alan testler yapısal kırılmayı dikkate almadığından çalışmada kullanılan serilere iki kırılmalı yapısal birim kök testi olan Lee-Strazicich (2003) testi Gauss 10 programı kullanılarak uygulanmıştır. Testin sonuçları Tablo 5 yardımıyla incelenebilir. Tablo 5. RBT ve ALT Serileri Düzey Değerlerinin İki Kırılmalı Lee-Strazicich (2003) Birim Kök Testi Sonuçları Seri Model Gecikme Kırılma Zamanları λ t istatistiği Kritik Değer RBT Model A M12, 2013M12 0,2; 0,7-3,31-4,54* Model C M11, 2009M11 0,4; 0,6-5,37-6,45* ALT Model A M10, 2012M6 0,6; 0,6-1,22-4,54* Model C M9, 2013M2 0,6; 0,8-5,45-6,32* Not: Tabloda yer alan yıldızla gösterilen kritik değerler %1 anlamlılık seviyesini göstermektedir. Kritik değerler Lee ve Strazicich (2003) den alınmıştır. Tablo 5 te yer alan testin sonuçlarına göre her iki serinin model A ve model C açısından hesaplanan t istatistiğinin mutlak değeri kritik değerden küçük olduğu görülmektedir. Bu nedenle modeller açısından ilgili serilerin durağan olmadığı görülmektedir. Diğer birim kök testlerine (ADF, PP, KPSS, Ng-Perron) ilave olarak iki kırılmalı yapısal birim kök testi Lee-Strazicich (2003) birim kök testinde serilerin durağan olmadığı tespit edildiğinden serilerin birinci farkının alınmasına karar verilmiştir. Serilerin bir farkının alınmasından sonra durağan olmayan yapının olma ihtimaline karşılık seriler yeniden durağanlık testlerine tabi tutulmuştur. Tüm serilerin birinci farkta durağan olduğu tespit edilmiştir Analiz Sonuçları 435 Çalışmada kullanılan serilerin durağanlık analizlerinden sonra seriler müdahale yöntemiyle sınanmıştır. Müdahale yöntemi, ARIMA modelleme sürecine benzediğinden serilerin analizinde ARIMA sürecinin aşamaları takip edilmiştir. Ayrıca mevsimsellik dikkate alınarak serilerin her biri Mevsimsel ARIMA (SARIMA) sürecine uygun olmasına özen gösterilmiştir. Dolayısıyla sürecin ilk aşaması olarak durağan olmayan seriler bir farkları alınarak durağan hale getirilmiştir. Ardından yılları arasında yapılan 3 genel seçim dönemi için seçim öncesi ve sonrası için kukla değişkenler oluşturulmuştur. Kukla değişken içeren modellerin oluşturulmasından sonra Eviews 9 Automatic ARIMA selection yardımıyla seriye en uygun SARIMA modelleri tespit edilmiştir. En uygun modelin belirlenmesinde sürece uygun olarak Akaike bilgi kriterinin(aic) en düşük olması göz önünde bulundurulmuştur. Reel Döviz Kuru (RBT) yılları arasında yapılan 3 genel seçimin (2007, 2011, 2015) toplu etkileri seçim öncesi ve seçim sonrası üçer aylık dönemler halinde analiz edilmiştir. Analizlerde reel döviz kurunun kullanılmasının nedeni seçim dönemindeki eğilimlerini tespit etmek içindir. Ekonomik etkiler kur üzerinde kalıcı etkiler bırakırken politik etkilerin döngüsel etki yaratması ve

14 ilgili literatürde sık olarak reel döviz kurunun kullanılması diğer nedenler olarak gösterilebilir. Seçim öncesi üç ve seçim sonrası üç kukla değişken olmak üzere 6 kukla değişkenli model için en uygun yapı EB9 için SARIMA (3,1,3)(12,0,12), EB6 için SARIMA (2,1,2)(12,0,12), EB3 ve EA3 için SARIMA (1,1,1)(12,0,12), EA6 ve EA9 için SARIMA (8,1,8)(12,0,12) şeklindedir. Tablo 6. Reel Döviz Kuru (RBT) Serisi için SARIMA Analiz Sonuçları En Uygun Model Katsayı Kukla AR(1) AR(2) AR(3) AR(8) MA(1) MA(3) MA(2) MA(8) SAR(12) SMA(12) SARIMA (3,1,3) (12,0,12) 0,001 (0,474) REEL DÖVİZ KURU EB9 EB6 EB3 EA3 EA6 EA9 SARIMA SARIMA SARIMA SARIMA (2,1,2) (1,1,1) (1,1,1) (8,1,8) (12,0,12) (12,0,12) (12,0,12) (12,0,12) -0,015 (0,008) -0,839 0,892-0,740 0,908 0,000 (0,716) -0,014 (0,029) (0.000) ,739 0,920 0,000 (0,714) -0,016 (0,029) -0,802 0,999-0,741 0,777-0,000 (0,941) 0,015 (0,088) -0,814 0,999-0,765 0,915-0,002 (0,319) 0,014 (0,019) -0,716 0,944-0,735 0,899 SARIMA (8,1,8) (12,0,12) -0,003 (0,230) 0,013 (0,015) -0,689 0,944-0,722 0,907 Prob F Değeri 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 ADJ R 0,16 0,21 0,17 0,18 0,14 0,13 AIC -4,436-4,500-4,451-4,462-4,462-4,459 Not: Tabloda yer alan parantez içinde yazılı değerler olasılık değerlerini göstermektedir. 436 Politik döviz kuru dalgalanmaları teorisine göre seçim döneminde iktidar fırsatçı amaçlarla bireylerin satın alma gücünü döviz kuru yoluyla değiştirebilmektedir. Buna göre seçimden önce döviz kurunun azalması ve seçimden sonra döviz kurunun artması beklenmektedir. Tablo 6 da yer alan sonuçlara bakıldığında Türkiye de yılları arasında yapılan 3 genel seçimin toplu etkilerine göre reel döviz kurunun seçim öncesinde azaldığı ve seçimden hemen

15 sonra arttığı tespit edilmiştir. Modeller incelendiğinde seçim öncesi dönemi gösteren EB9, EB6 ve EB3 kukla değişkenlerinin aldığı değerin negatif olması seçim öncesinde reel döviz kurunun azaldığını ifade etmektedir. Seçim öncesi dönemde EB9 kukla değişkeni %1 düzeyinde, EB6 ve EB3 değişkenleri %5 düzeyinde istatistiksel olarak anlamlıdır. Seçim sonrası dönemde EA3 kukla değişkeni %10 düzeyinde, EA6 ve EA9 değişkenleri %5 düzeyinde istatistiksel olarak anlamlı olduğu görülmektedir. Sonuç olarak Türkiye de yılları arasında yapılan 3 genel seçimin toplu etkilerine göre reel döviz kuru politik döviz kuru dalgalanmaları teorisinin varsayımlarına uymaktadır. Altın Rezervleri (ALT) Politik döviz kuru dalgalanmalarını anlamanın bir yolu da merkez bankası rezervlerini kontrol etmekten geçer. Özellikle esnek döviz kuruna sahip ekonomilerde döviz kurunun seçimsel etkilerden dolayı değişebilmesi rezervlerle yapılan müdahalelere bağlı olabilir. Bu nedenle reel döviz kurunun yanında altın rezervlerinin incelenmesi gerekir. Çalışma yılları arasını kapsadığından ve 2008 yılından sonra para politikası araç ve amaçlarında çeşitlenmeler göze çarptığından analizde sadece altın rezervleri dikkate alınmıştır. Buna göre altın rezerv seviyesini analiz etmek için toplam 6 kukla değişken oluşturulmuştur. Altın rezervi (ALT) için en uygun model yapısı EB9, EB6, EA3, EA6 ve EA9 için SARIMA(7,1,7)(12,0,12) ve EB3 için SARIMA(3,1,3)(12,0,12) şeklindedir. Tablo 7. Altın Rezervi (ALT) Serisi için SARIMA Analiz Sonuçları En Uygun Model Katsayı Kukla AR(3) AR(7) MA(3) MA(7) SAR(12) SMA(12) SARIMA (7,1,7) (12,0,12) 0,021 ALTIN REZERVİ EB9 EB6 EB3 EA3 EA6 EA9 SARIMA SARIMA SARIMA SARIMA (7,1,7) (3,1,3) (7,1,7) (7,1,7) (12,0,12) (12,0,12) (12,0,12) (12,0,12) -0,021 (0,092) -0,589 0,722 0,707-0,873 0,022-0,014 (0,029) -0,581 0,767 0,675-0,873 0,016 (0,019) -0,022 (0,222) 0,880-0,774 0,631-0,879 0,016 0,012 (0,524) -0,590 0,703 0,714-0,875 0,011 (0,014) 0,043 (0,001) -0,623 0,775 0,683-0,866 SARIMA (7,1,7) (12,0,12) 0,009 (0,074) 0,036 (0,003) -0,633 0,778 0,704-0,870 Prob F Değeri 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 ADJ R 0,10 0,11 0,12 0,08 0,14 0,13 AIC -2,988-2,999-3,028-2,972-3,032-3, Not: Tabloda yer alan parantez içinde yazılı değerler prob(olasılık) değerlerini göstermektedir.

16 Politik döviz kuru dalgalanmaları teorisine göre esnek döviz kuru rejimine sahip ülkelerde seçim döneminde iktidar döviz kurunu rezervleriyle manipüle edebilir. Dolayısıyla seçim öncesinde döviz kurunu azaltabilmek amacıyla piyasaya rezerv satışı rezervlerin azalmasına yol açar. Seçim sonrasında rezervlerdeki politik maliyeti azaltabilme amacıyla rezervlerin arttırılması yolu tercih edilmektedir. Çünkü seçmen nazarında rezerv değişiminin politik maliyeti oldukça azdır. Bu bilgiler ışığında seçimden önce altın rezervlerinin azalmasını seçimden hemen sonra artması beklenmektedir. Tablo 7 teki model sonuçları incelendiğinde Türkiye de yılları arasında yapılan 3 genel seçimin toplu etkilerine göre altın rezervlerinin seçim öncesinde azaldığı ve seçimden sonra arttığı görülmektedir. EB9 kukla değişkeni %10 düzeyinde ve EB6 %5 düzeyinde istatistiksel olarak anlamlıdır. EB3 ve EA3 kukla değişkenleri istatistiksel olarak %10 düzeyinde anlamlı değildir. Seçim sonrası dönemi ifade eden EA6 ve EA9 kukla değişkenleri %1 düzeyinde istatistiksel olarak anlamlıdır. Sonuç olarak Türkiye de yılları arasında yapılan 3 genel seçimin toplu etkilerine göre genel olarak altın rezervlerindeki değişim politik döviz kuru dalgalanmaları teorisine uymaktadır. 5. Sonuç ve Değerlendirme Politik döviz kuru dalgalanmaları teorisine göre iktidar fırsatçı amaçlarla seçim dönemlerinde döviz kurunu manipüle etmektedir. Esnek döviz kuru rejimine sahip olan ülkelerde bireylerin satın alma gücünü arttırmak için iktidar seçim öncesinde döviz kurunu azaltmaktadır. Seçim sonrasında ise durumu telafi etmek adına döviz kurunu arttırmaktadır. Döviz kurunun seçim dönemlerinde fırsatçı amaçlarla yönetimi merkez bankasının rezervlerine bağlıdır. Buna göre döviz kurunun seçim öncesinde iktidar tarafından azaltılması rezervlerin azalması anlamına gelir. Seçim sonrası dönemde ise rezervlerdeki erime telafi edilmek istendiğinden döviz kuru arttırılarak rezervler de arttırılmış olur. Ayrıca seçmenler rezervlerle ilgili değişikliklerin farkına varmadığından rezervlerin politik maliyeti yok denecek kadar azdır. 438 Çalışmada yılları arasında 3 genel seçimin toplu etkilerinin reel döviz kuru üzerindeki etkileri incelenmiştir. Çalışmada 2003 sonrası dönemin analiz edilmesinin nedeni esnek kurun kesintisiz bir şekilde bu dönemde görülmesinden kaynaklanmaktadır. Esnek döviz kurunun yönetimi uluslararası rezervlerle yapılmasından dolayı altın rezervleri temel alınarak politik döviz kuru dalgalanmalarının varlığı araştırılmıştır. Uluslararası rezervlerin diğer kalemleri olan özel çekme hakları (SDR), IMF rezerv pozisyonu ve brüt döviz rezervleri ise veri yetersizliğinden dolayı analizi yapılamamıştır. Elde edilen sonuçlara göre seçimden önce reel döviz kuru azalmakta olup seçim sonrası dönemde artış göstermektedir. Diğer incelenen zaman serisi olan altın rezervleri de aynı şekilde seçim öncesinde azalıp seçim sonrasında artmaktadır. Dolayısıyla seçim döneminde altın rezervlerinin kullanılması yoluyla döviz kurunda değişiklik yapıldığı sonucuna ulaşılabilir. Buna göre Türkiye de yılları arasında politik döviz kuru dalgalanmalarının varlığı söz konusudur. Politik döviz kuru dalgalanmaları merkez bankasının bağımsızlığına, ülkedeki yönetim biçimine, para ve maliye politikasının döviz kuru ile olan koordinasyonuna ve sermaye hareketliliğine bağlıdır. Türkiye de 2001 krizinden sonra yapılan düzenlemelere bağlı olarak 25 Nisan 2001 tarihinde alınan kararla merkez bankası bağımsız hale getirilmiştir. Merkez bankasının bağımsız olmasıyla birlikte politik konjonktürel dalgalanmaları teorilerinin varsayımları geçersiz olur. Ancak çalışmada yılları arasında yapılan genel seçimlerde politik döviz

17 kuru dalgalanmaların varlığı söz konusudur. Dolayısıyla literatüre tezat olarak Türkiye de merkez bankası bağımsızlığının tam olarak sağlanamadığı sonucuna ulaşılabilir. KAYNAKLAR Akerman, Johan, (1947), Political Economic Cycles, Kyklos, Sayı:1, s Alesina, Alberto, (1987), Macroeconomic Policy in a Two-Party System as a Repeated Game, The Quarterly Journal of Economics, 102 (3), s Alesina, Alberto, (1988), Macroeconomics and Politics, NBER Macroeconomics Annual, Vol. 3, MIT Press, s Alesina, Alberto; Rosenthal, Howard, (1989), Partisan Cycles in Congressional Elections and the Macroeconomy, American Political Science Review. June, Vol.83, No.2, s Alesina, A.; Roubini, N.; Cohen, G. D.; (1997), Political Cycles and the Macroeconomy, The MIT Press, İngiltere. Aleskerov, F.; Ersel, H.; Sabuncu, Y., (2010), Seçimden Koalisyona Siyasal Karar Alma, Efil Yayınları, Ankara. Arnone, M.; Laurens B.; Segelotto J. F., (2007), Central Bank Autonomy: Lessons From Global Trends, IMF Working Paper, No. 88. Asutay, Mehmet, (2005), Political Monetary Cycles: The Political Manipulation of Monetary Policy Instruments and Outcomes in Turkey, 25th Annual Conference of the Public Choice Society, 31 Mart- 3 Nisan, Durham. Bernhard, W.; Leblang, D., (1999), Democratic Institutions and Exchange Rate Commitments, International Organisation, 53(1), s Ben-Porath, Y., (1975), The Years of Plenty and the Years of Famina- A Political Business Cycle?, Kyklos 28, s Blomberg, S.B.; Hess, G.D., (1997), Politics and Exchange Rate Forecasts, Journal of International Economics, No. 43, s Bonomo, M.; Terra, C., (1999), The Political Economy of Exchange Rate Policy in Brazil: An Empirical Assesment, Revista Brasiliera de Economia, Vol. 53, s Box, G.; Tiao, G., (1975), Intervention Analysis with Applications to Economic and Environmental Problems, Journal of the American Statistical Association, Vol. 70, No. 349, s Cambazoğlu, Birgül; Karaalp, Hacer, (2012), Parasal Aktarım Mekanizması Döviz Kuru Kanalı: Türkiye Örneği, Yönetim ve Ekonomi Dergisi, Cilt:19, Sayı:2, s Çetin, M. Ö., (2016), TCMB Para Politikası Uygulamalarının Gelişimi, Finansal Araştırmalar ve Çalışmalar Dergisi, Cilt 8, Sayı 14, s Cermeno, R.; Grier, R.; Grier, K., (2010). Elections, Exchange Rates and Reform in Latin America, Journal of Development Economics 92, s