TURAN AKINCI 1952 yılında İstanbul da doğdu. Yeniköy İlkokulu sonrasında 1971 yılında İstanbul Erkek Lisesi nden mezun oldu.

Transkript

1

2 TURAN AKINCI 1952 yılında İstanbul da doğdu. Yeniköy İlkokulu sonrasında 1971 yılında İstanbul Erkek Lisesi nden mezun oldu yılında DGSA Mimarlık Fakültesi nden diploma aldı yılında Almanya da doktorasını yapaken tarihi çevre koruması üzerine çalışmalarda bulundu. 35 yıl kurucusu olduğu sanayi kurumlarında görev yaptı. Emekli olduktan sonra İstanbul da 2000 Osmanlı yapısının tanıtıldığı internet sayfası ile büyük kitlelere ulaştı. Tanzimat sonrası Osmanlı liman kentleri üstüne çalışmaktadır. Yazarın Osmanlı da Selanik (2017) ve Suikast (2017) adlı kitapları vardır.

3 3 TURAN AKINCI SÜRGÜN II. Abdülhamit in Yıldız Sarayı Yılları ve Selanik Sürgünü

4 sürgün / Turan Akıncı Remzi Kitabevi, 2017 Her hakkı saklıdır. Bu yapıtın aynen ya da özet olarak hiçbir bölümü, telif hakkı sahibinin yazılı izni alınmadan kullanılamaz. Editör: İnci Gürsoy Kapak görseli: Alexey Bykov / 123RF Stok Fotoğraf Kapak tasarımı: Ömer Erduran ısbn birinci basım: Ocak 2018 Kitabın basımı 3000 adet yapılmıştır. Remzi Kitabevi A.Ş., Akmerkez E3-14, Etiler-İstanbul Sertifika no: Tel (212) Faks (212) post@remzi.com.tr Baskı: Seçil Ofset, 100. Yıl Mah. Matbaacılar Sitesi 4. Cad. No: 77 Bağcılar-İstanbul Sertifika no: / Tel (212) Cilt: Çifçi Mücellit, 100. Yıl Mah. Matbaacılar Sitesi 5. Cad. No: Bağcılar-İstanbul Tel (212)

5 İÇİNDEKİLER GİRİŞ, 7 I. Sultan II. Abdülhamit ve Yıldız Sarayı, 9 II. Yıldız Sarayı nda Siyasal Yaşam, 29 III. Yıldız Sarayı nda Günlük Yaşam, 63 IV. Yıldız Sarayı nda II. Meşrutiyet in Ayak Sesleri, 101 V. Abdülhamit Tahttan İndiriliyor, 117 VI. Selanik Sürgünü, 135 VII. Yıldız Sarayı ndan Kalanlar, 183 VIII. Sultan II. Abdülhamit ve Hassa Hazinesi, 193 IX. Sultan İstanbul a Dönüyor, 219 SONUÇ, 231 NOTLAR, 233 KAYNAKÇA, 245 DİZİN, 249

6 6 SÜRGÜN

7 GİRİŞ 7 GİRİŞ Sultan II. Abdülhamit tahta çıkınca, babasının yaptırdığı Dolmabahçe Sarayı nda oturmak istemedi zira padişahın deniz yılgısı vardı. Beşiktaş ın Yıldız tepesinde kendine bir dünya kurdu. Sultan Abdülaziz devrinde yapılmış olan Yıldız Sarayı nı yaşam düzenine göre ek binalar yaptırarak büyüttü. Hünkâr, tüm saltanatı boyunca 33 yıl bu dünyada yaşadı. Osmanlı Devleti, onun dönemine kadar sadrazam ve vükela meclisi tarafından yönetilirdi ve yönetim yeri Babıâli idi. Abdülhamit döneminde, Sadrazam Mehmet Sait Paşa nın da teşvikiyle Babıâli nin yetkileri azaltıldı ve yönetim gücü Yıldız Sarayı na geçti. Zaman içinde sarayda ikinci bir devlet kadrosu oluştu. Siyasi yönetim ve padişahın özel hayatı birbirinin içine geçti. Kitabın ilk bölümünde Sultan II. Abdülhamit in 33 yıl süren Yıldız Sarayı döneminin satır başları yer alıyor. Bu dönemi anlatırken padişahın özel hayatından da kesitler verildi. Hünkâr ın İstanbul daki yaşayış düzenini anlamadan, sürgündeki Selanik günleri anlaşılmazdı. Saltanatının son yılında Rumeli de sorunlar yaşandı. Meşrutiyeti tekrar ilan etmesi için yoğun baskılarla karşı karşıya kaldı. Sultan, geleneksel idare-i maslahat usulü ile bu dönemi de yöneteceğini sanıyordu ama saraydaki hesap Rumeli şehirlerine uymadı. Bunun üzerine saray sertleşme politikasını benimsedi. Rumeli de ortaya çıkan cemiyet de buna aynı şekilde cevap verdi. Sonunda sarayın sertleşme politikası Rumeli sokakları karşısında yenilgiye uğradı. Hünkâr 24 Temmuz 1908 günü II. Meşrutiyet i ilan etmek zorunda kaldı.

8 8 SÜRGÜN Meşrutiyet sonrası sultan yönetim gücünü paylaşmak istemedi zira yılların bir alışkanlığı vardı. Yıldız Sarayı, 31 Mart İsyanı na giden yolda meşrutiyet muhaliflerini el altından destekledi hatta muhalif gazetelere parasal destek sağladı. Sonunda İstanbul da bir isyan yaşandı, meşrutiyet yanlısı birçok milletvekili sokaklarda hunharca öldürüldü ve Mebusan Meclisi isyancılar tarafından işgal edildi. Bunun sonucunda Hareket Ordusu Selanik ten gelerek isyanı bastırdı. Bu olayların ucu sonunda Yıldız Sarayı na dokundu. Sultan II. Abdülhamit, 33 yıllık padişahlığı sonunda 27 Nisan 1909 Salı günü Osmanlı Mebusan Meclisi nde yapılan oylama ile tahttan indirildi. Osmanlı tarihinde ilk defa bir padişah meclis kararıyla saltanatını kaybetti ve İstanbul dışına sürgüne gönderildi. Sultan II. Abdülhamit, Selanik Allatini Konağı nda 3,5 yıl sürgün hayatı yaşadı. Bu dönemde Hassa Hazinesi ne olan borçlarından dolayı eski padişahın ödeme sorunları çıktı. Saltanat hazinesinin devlet hazinesine olan borçlarından dolayı eski padişahın servetine el kondu ve mücevherleri Paris te haraç mezat satıldı yılı ekim ayında Yunanlılar Sela nik şehrini almak için harekete geçti. Bu dönemde padişahı Selanik şehrinden çıkarmak gerekti. Selanik-İstanbul demiryolu Balkan Savaşı sebebiyle Bulgarların kontrolüne geçmişti. Padişah Selanik ten deniz yoluyla İstanbul a nakledilecekti ama hünkârın ulaşımı için Osmanlı Devleti nde gemi bulunamadı. Sonunda Almanlar imdada yetişti ve SMS Loreley gemisiyle zat-ı şahane yola çıkabildi.

9 OSMANLI DA SUİKAST SULTAN II. ABDÜLHAMİT VE YILDIZ SARAYI 9

10 10 SÜRGÜN

11 SULTAN II. ABDÜLHAMİT VE YILDIZ SARAYI 11 YILDIZ SARAYI Beşiktaş, Yıldız sınırlarında eğimli bir arazi üzerine bugün çok sayıda köşk ve kasırdan meydana gelen saray Sultan II. Abdülhamit döneminde en gelişmiş haline ulaşmıştır. Yıldız Sarayı bugün 500 bin metrekarelik bir alana yayılmıştır. Osmanlı devrinde Kazancıoğlu Bahçesi adıyla anılan bu koruluk, ilk olarak Sultan I. Ahmet ( ) döneminde, padişahın Hasbahçe leri arasına katılmıştır. 1 Sultan IV. Murat ( ) ve Sultan III. Selim ( ) dönemlerinde hanedan tarafından kullanılmıştı. Sultan III. Selim in, annesi Mihrişah Valide Sultan için yaptırdığı bir köşke Yıldız ismi verildi. Bu isim bugüne kadar devam etti. Sultan Abdülmecit mevcut kasırları yıktırarak 1842 de annesi Bezmialem Valide Sultan için Kasr-ı Dilküşa adıyla yeni bir köşk yaptırdı. Bu köşk zaman içinde çeşitli tadilatlar yapılarak Valide Sultan Köşkü ne dönüştü. 2 Bu yapıların bir saraya dönüşmesi Sultan Abdülaziz döneminde oldu. 3 Sarayın önemli daireleri olan Büyük Mabeyn Kasrı, Çit Kasrı, Malta ve Çadır Köşkleri Sultan Abdülaziz döneminde inşa edildi. Sultan II. Abdülhamit in deniz korkusu vardı ve tahta çıkınca deniz kenarındaki Dolmabahçe Sarayı nda yaşamak istemedi. Yıldız Sarayı nı kendi yaşantı düzeyine göre yeniden yapılandırdı ve otuz üç yıllık padişahlığı süresinde Yıldız Sarayı nda yaşadı. Sultan II. Abdülhamit döneminde bu alana Küçük Mabeyn Kasrı, Cariyeler Dairesi, Agavat Dairesi, Şale Köşkü, Yıldız Camisi, saray tiyatrosu, marangozhane, eczane, tamirhane, kilithane, çini atölyesi, kütüphane, şehzade köşkle-

12 12 SÜRGÜN ri inşa edildi ve bugünkü saray ortaya çıktı. 4 Yıldız Sarayı ve dış bahçesi olan Yıldız Parkı dört metre yüksekliğindeki duvarlarla çevrilmiştir. Büyük saray bahçesi içerisinde çok sayıda ağaç bulunmaktadır. Topkapı Sarayı, çok uzun yıllar Osmanlı Devleti nin yönetildiği bir yapılar bütünüdür. Saray, avlular etrafına inşa edilmiş karmaşık yapılardan meydana gelir. Konumu itibariyle birbirinden farklı olan dört ayrı avludan meydana gelen saray, doğu tipi bir saray örneğidir. Yıldız Sarayı büyük saray alanı içerisinde genelde birbirinden kopuk çok sayıda köşkten oluşmaktadır. Devlet yönetimini temsil eden binalar bir Batı sarayı gibi kütleseldir. Buna karşı harem binaları çok sayıda köşk ve pavyondan meydana gelir bu da Topkapı Sarayı nın temsil ettiği Şark saray tarzı geleneğinin bir yansıması olarak görülür ama avluların oluşumu karmaşıktır. Yıldız Sarayı na dört ana kapıdan girilir. Bunlar Koltuk Kapısı, Valide Sultan Kapısı, Saltanat Kapısı, Mecidiye Kapısı dır. Şale Köşkü yapıldıktan sonra buraya yakın konumda açılan beşinci kapıyla da saraya giriş sağlanmıştır. 5 Büyük Mabeyn Kasrı, saray ana kapısından girince sol tarafta Sultan Abdülaziz in inşa ettirdiği, mimarlığı Balyan Ailesi tarafından yapılmış olan yapı görülür yılında yapılan bu iki katlı kâgir yapı Sultan II. Abdülhamit in bazı resmî toplantılarını gerçekleştirdiği, davetler verdiği ve resmî odasının bulunduğu en büyük binadır. Mabeyn Müşiri Gazi Osman Paşa nın özel odası üst katta bulunuyordu. Kasrın alt kat odaları mabeyn görevlileri tarafından kullanılmaktaydı, özellikle Sultan II. Abdülhamit in ülke yönetimini bizzat yönlendirdiği Yıldız Sarayı Başkitabet Dairesi buradaydı. 6 Seyir Köşkü, Büyük Mabeyn Binasının hemen yanında camiye bakan tek katlı bir yapıydı. Cuma Selamlığı törenleri-

13 SULTAN II. ABDÜLHAMİT VE YILDIZ SARAYI 13 ni izlemek amacıyla gelen yabancı büyükelçilerin Hamidiye Camisi nde yapılan selamlık törenini görmeleri için inşa edilmişti. Yapının tavanı zengin kalem işleriyle ünlüydü. Büyük Mabeyn Köşkü nün yanında yer alan ve birinden diğerine geçilen zincirleme odalardan meydana gelirdi. Çit Kasrı, 7 Sultan Abdülaziz döneminde yapılmış tek katlı bir binadır Türk-Rus Savaşı ve 1897 Türk-Yunan Savaşı, Çit Kasrı ndaki salonların en büyüğünde kurulan karargâhtan idare edilmişti. Sultan II. Abdülhamit, Cuma Selamlıkları sonrasında gelen sefaret mensuplarını burada kabul ederdi Yaveran Köşkü, birinci avluda bulunan Valide Sultan Kapısı ndan girişte tam karşıda yer alan sıra odalardan oluşan yapı grubudur. Yaverlerin yanı sıra telgrafhane ve şifrehanenin bulunduğu Art Nouveau mimari stilindeki yapı, İtalyan mimar Raimondo d Aronco tarafından inşa edilmiştir. Bu çift kapılı yapı grubunun sol başında padişahın ve haremin güvenliğinden sorumlu tüfekçi başının nöbet odası vardı. Silahhane, yine Valide Sultan Kapısı ndan girince sağ taraftaki uzunlamasına bina tek bir bina gibi görünse de silahhane, arabacılar ve arabalık gibi her biri ayrı bir fonksiyona sahip yapılar bütünüdür. Bunlardan silahhane, içinde ahşap sütunlarla taşınan bir asma katın bulunduğu uzun bir yapıdır. Dışta sütunlar, Korint başlıkları, korniş, silmelerle hareketlendirilen bir cephe teşkil eden ve Sultan II. Abdülhamit tarafından saray hizmetkârları için yemekhane olarak yaptırılan bina, sarayda daha önce mevcut silahhanenin kütüphaneye çevrilmesinden sonra silahların depolanması için kullanılmaya başlanmıştır. Arabalığın karşısında Sultan II. Abdülhamit döneminde inşa edilen iki katlı yapı kimyahane ve eczane binasıdır. Saraya ait özel ilaçların yapıldığı bu köşk, önündeki havuzlardan güvercinler su içtiği için Güvercinlik adıyla anılmaktadır.

14 14 SÜRGÜN Silahhane Binası Birinci avluda Silahhane, Büyük Mabeyn Kasrı, Yaveran Dairesi ve Çit Kasrı bulunmaktadır. Birinci avluyu haremden ayıran anıtsal kaskatlı bir duvar yer alır. Dönemin eklektik üslûbu duvarda belirgin şekilde görülür. Harem Kapısı, her iki yüzden duvarın kalınlığını geçen, küfeki taşından, alternatifli olarak 15 cm. enindeki yivli ve düz şeritlerle süslü, duvara bitişik, kalın çifte sütun arasına yerleşmiş, yuvarlak kemerli döküm kanatlı 5 m. yükseklikte bir eserdir. Küçük Mabeyn Kasrı, 8 ikinci avluda 1900 yılında İtalyan mimar Raimondo Uşaklı tarafından inşa edildi. İki katlı kâgir, tavanları ince, kalem işleri ve özellikle Boğaz görüntülerini yansıtan manzara resimleriyle süslü bu bina Sultan II. Abdülhamit in çalışma, yemek, istirahat, kabul ve yatak odasını

15 SULTAN II. ABDÜLHAMİT VE YILDIZ SARAYI 15 barındıran özel ikametgâhı biçiminde tanzim edilmiştir. Fransa dan getirilen stil mobilyalarla döşenen binadaki natüralist çiçek kompozisyonlu pencere vitrayları Parisli sanatçı Bonet nin imzasını taşır. Yapının üst katında Art Nouveau mimari akımının bütün süsleme özelliklerini yansıtan bir kış bahçesi bulunmaktaydı. Limonluk Serası, Küçük Mabeyn Kasrı nın karşısında L biçimli, iki sıra silmeli taş kaide üzerine oturan harem duvarına bitişik, sarı dökümden, üstü ve yan tarafları camla kaplı bir seradır ve Raimondo d Aronco nun eseridir. Valide Sultan Köşkü 9 iki katlı, tavanları kalem işleriyle süslü geniş salonları olan büyük bir yapıdır. Sultan Abdülmecit devrinde inşa edilen kasıra sonradan geniş ilâveler yapılmıştır. 10 Ertuğrul ve Orhaniye kışlaları, sarayın güvenliğinin sağlanması için inşa edilmiştir. Ertuğrul Kışlası 1958 de imar düzenlemeleri esnasında yıktırılmıştır. Günümüze ulaşan Orhaniye Kışlası saray duvarının dışında yer almaktadır. Kitabesinde 1887 yılında Sultan II. Abdülhamit tarafından Orhan Gazi ye izafeten yaptırıldığı yazılıdır. Valide Sultan Köşkü nün karşısında solda musahipler, kızlarağası köşkleri, tam karşıda kadınefendiler, hazinedar, usta kadın ve cariye daireleri gibi harem bölümü yapı grupları vardır. Harem bölümünün yapıları bütünüyle iki katlı bağdadi teknikle inşa edilmiş, tavanları kalem işleri ve madalyonlar içerisinde çeşitli resimlerle süslenmiştir. Sultan II. Abdülhamit in tahttan indirilmesinden sonra idare merkezi tekrar Dolmabahçe Sarayı na geçmiştir. Sultan VI. Mehmet Vahdettin, bazı görüşmelerini burada gözlerden uzak yapardı. Mustafa Kemal ile 15 Mayıs 1919 Perşembe günü 3. Kolordu Müfettişi sıfatıyla Samsun a hareketinden önce bu salonda görüşmüştür.

16 16 SÜRGÜN YILDIZ SARAYI ŞALE KÖŞKÜ Yıldız Sarayı nın kuzey doğusunda yer alan ve adını Fransızca dağ evi anlamına gelen chalet sözcüğünden alan Şale Köşkü, 19. yüzyıl Osmanlı mimarisinin en ilgi çekici yapılarından biridir. Köşk yüksek duvarlarla çevrili bir bahçe içinde ve farklı tarihlerde birbirine bitişik olarak yapılan üç yapıdan oluşmaktadır. Köşkün birinci bölümü 1880 de yapılmıştır yılında Sarkis Balyan a yaptırılan ek bina ile köşk genişletilerek oda ve salonlar eklenmiştir. Merasim Köşkü adıyla tanınan ve İtalyan Mimar d Aronco nun yaptığı üçüncü bölümün ise, 1898 yılında tamamlandığı bilinmektedir. Son iki bölüm, Alman İmparatoru II. Wilhelm in İstanbul a gelişlerinde konaklaması için yapılmıştır ve bu özelliğiyle Şale, Yıldız Sarayı yapılar grubu içinde bir devlet konukevi niteliği taşımaktadır. Köşk, üç Şale Köşkü

17 SULTAN II. ABDÜLHAMİT VE YILDIZ SARAYI 17 katlı, ahşap ve kâgir olarak yapılmıştır. Osmanlı konut geleneğinin, yapıları harem ve selamlık olarak düzenleyen bölümlemesi bu yapıda görülmemektedir. Dış dünyaya yedi kapıyla ve ahşap panjurlu pencerelerle açılan Şale nin katları arasındaki bağlantıyı biri mermer, ikisi ahşap olan zarif merdivenler sağlamaktadır. Yapının en dikkat çekici mekânı, zemini duvardan duvara yaklaşık 406 metrekarelik tek parça Hereke halısıyla kaplı, tavanı altın yaldızlı panolarla süslenmiş, görkemli kabul salonudur. Sultan II. Abdülhamit döneminde bayramlaşmalar bu salonda yapılırdı. Çırağan Sarayı ndan getirilmiş sedef kakmalı kapılarından ötürü Sedefli Salon olarak da bilinen yemek salonunun mobilyaları, Sultan II. Abdülhamit tarafından Yıldız Sarayı bünyesindeki Tamirhane-i Hümâyun da yapılmıştır. Osmanlı beğenisini yansıtan yemek salonu dışında, köşkün tefrişinde Avrupa egemendir. Şale nin dekorasyonunda dikkat çeken unsurlardan biri de, büyük boyutlu İsveç yapımı Rörstrand tarzı çini sobalardır. KÜTÜPHANE-İ HÜMÂYUN Saray Kütüphanesi 1882 yılında kurulmuştur. Sultan II. Abdül hamit in kitaba ve okumaya karşı bilinen hassasiyeti, Kütüphane-i Hümâyun 11 diye anılacak zenginliğe ulaşabilmesi için gereken süre ve tahta çıkış tarihi dikkate alındığında kütüphanenin oluşmasının daha eskilere gittiği tahmin edilmektedir. Gelenbevizade Tevfik Efendi nin 1876 dan itibaren başkâ tipliğe tayin edilmesi ve büyük kütüphaneye Malta Köşkü nden kitap getirilmesi gibi bilgiler ışığında buranın 1876 yılında kurulduğu kabul edilebilir. Ayrıca arşiv belgelerinde Yıldız Sarayı bünyesinde farklı mekânlarda kütüphanelerin bulunduğu kaydedilmekte ve bu koleksiyonların daha sonra tek çatı altında toplan-

18