DiCLE ÜNiVERSiTESi ilahiyat FAKÜLTESI DERGiSI

Transkript

1 DiCLE ÜNiVERSiTESi ilahiyat FAKÜLTESI DERGiSI Hakemli Dergi CİLT: XI SAYI: 2 DİYARBAKIR-2009

2 ARAP DİLİ GRAMERtNDE KADININ STATÜSü* Muhammed Hasan es-silıri Çeviri: Mehmet Cevai: ERGiN** Birçok kişiye göre; toplumlann edebiyatı, dili ve ahlak yasalan ile bütün bunların sosyal sonuçlanrun arkasında, değerler, kavramlar ve aderlerde kendini gösteren sosyal ilişki yap.ılan yer almaktadır. Bir filolog, bu sosyal yapıların Arap dili gramerinde Arap toplumuna nasıl tahakküm ettiğini ele alarak bu meseley:i incelemiştir. Arap dilinin sırlarını bir çırpıda anlamamız kolay değildir. Çünkü bu konuda önemli hedeflere ulaşabilmek büyük çabalar sarfetmemize bağlıdır. Örneğin; Yüce Kur'an'ın dil uslubundan ve köklü Arap edebiyanndan neş'et ederi (belagat, fesahat ve bedi')'i ele alalım. Bilginler bu konularda çok sayıda kitap yazmışlar ve bu uğurda yoğun zihinsel çabalar sarfetmişlerdir. Öte yandan başka sırlar da vardır ki, ancak nahiv, sarf, dil ve edebiyat ilimlerinde derinleşme ile anlaşılabilir. Ben, Arap dili alarunda yaklaşık çeyrek asır süren araştırmalarımdan sonra şunu gördüm: Nahiv ve sarf ilm:inin, temelleri üzerine kurulduğu usluplarda kadın hafife alınmış ve erkek yüceltilmiştir. Öyle görünüyor ki, Araplar erkeğe verdikleri kadar kadına değer vermemişlerdir. Erkeğe verilen sosyal değer gibi kadına sosyal değer vermemişlerdir. Nihayet İslam dini ortaya çıktı ve kadına tıpkı erkek gibi haklar verdi. Kur'an-ı Kerim'de ve fıkıh kitaplannda ortaya konulduğu üzere İslamda kadın haklannın birçok kutsal yönü vardır. "nahiv ve sarfta kadın" konumuzdan Araplarda kadının konumu hakkında yeni bir şey öğreniyoruz. Bu, daha önce dil araştırmalan alarund~ telif edilmiş olan herhangi bir kitapta ele alınmamış bir husustur. Öyleyse bu, yeni ve özgün bir araştırmadır. Şu anda arz ettiğim konu, ya yına hazır olan "N ahiv ve Sarf Kaidelerinde Kadın" adlı eserde ele alınan onlarca konudan biridir. Bu eserde yer alan bazı bölümleri daha önce çeşidi Arap gazetelerinde neşretmiştim. Ayrıca bir kısmını yayınladım, bazı Arap gazeteleri de yayınladıklarımı naklettiler. Okuyucu bu araştırmayı, işaret ettiğim Araplarda kadırun konumu hususunda bir örnekleme olarak değerlendirebilir. Nahiv ve sarfın, temellerinde oluşturulduğu Arapçanın bütün lafzi kullarumlannda akıllı müennes ve ak.ıllı olmayan müennes kelimeleri, ak.ıllı müzekker ve ak.ıllı olmayan müzekkerlerden daha aşağı derecede konumlandırılmaktadır. Arap dilinde müzekker, bir çok dil uslubunda müennes'in önündedir. Mesela tesniyelerle ilgili kullanılan bazııstılahlarda müennesi bir kenara koyup müzekkeri seçmişlerdir. Tesniye "J-.1." lafzıru müzekker yapmışlardır. Nahivciler, bu olguyu 'd-arabi, Sayı361, Kuveyt, Aralık 1988, s " Yrd. Doç. Dr. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi,

3 188 Muhammed Hasan es-suti geçersız bazı illederle gerekçelenclirmişlerdir.. F'l j- J.._;l1 "Tağlib üzere tesniye" iadeleri bu kabildendir. Bu konuda çeşidi şahider zikretmişler ve hepsini de "tağlib kuralı"na dahil etmişlerdir. Bu kural, nahivcilerin kendi düşünceleriyle koydukları kurallardan başka bir şey değildir. Oysa hakikatte; hem müzekker hem de müennesleri ihtiva eden kelimelerde müennesin gözardı edilip müzekker lafızların seçilmesi, erkeğe verilen değer sebebiyledir. Tağlib kuralında müzekker kelimenin müennes k~limeye tercih edilmesini gerektiren bir sebep yoktur. Öyleyse tağlib kuralı neden erkeğin yanındadır da müennesin yanında değildir? Yani tağlib kuralında bu olguyu işlerirken neden müennesi müzekkere tercih etmemişlerdir? Istılahi Tes niyeler Bu tesniyelerden bazıları şunlardır: (~1) ~~) "güneş ve ay" tesniyesi. Bu tesniyeye ";ıı.:...:.::;." değil, ";ı1;..i" de~ mişlerdir. Halbuki ay, güneşin bir parçasıdır. Kuvvet, ışık, sıcaklık ve diğer özelliklerin hepsi güneşte vardır. Ay ise kaya ve taşlardan ibaret olup, su ve havaya sahip atmosfer de yoktur. Bu konuda :;..i "ay" kelimesinin söz konusu tesniye için seçilmesinin sebebi,:_,...:..:;. "Güneş" kelimesinin müennes olmasından başka bir şey değildir. Güneş ve ay için ";.ıl}j~\" terimi de kullanılmıştır. "';.j~1" de müzekker bir kelimedir. Yine güneş ve ay için ";.ıq1~1" de denilmiştir. "~1~1" kelimesi de müzekkerdir. Dicle ve Fırat ":.:,()k, ii;,./ nehirleri için ";ıli()" demişler ama ;ıt:i;., dememişlerdir. Bunun sebebi de yine müzekker olan kelimeye önem verilip onun gözetilmesi ve müennes olanın ihmal edilmesidir. Karı koca "~)).!i)&_:,~\" için ";ıg..)~i" 'demişler, ";.ıs.)~\" dememişlerdir. Sebep yine müennesin gözardı edilmesi ve müzekker olanın tercih edilmesidir. Su ve buğday "~1:, ;wl" için ";ı(,:.:.\'1" demişlerdir. Buradaki tesniye için yine müzekker olan":;..:_.~\" ismini kullanmışlardır. Kılfe "~ j" ve Basra "~:,:...;" şehirleri için ";.ıli1)i" demişlerdir. Yine bu iki şehir için ";.ı1:jj\" demişlerdir. Anne ve baba "r~l"j y~\" için ",:ı1;.~\" demişler ancak ";.ı~l" dememişlerdir. Halbuki anne, çocuğu karnında taşıyan ve terbiye eden ve bir çok hizmette bulunan kimsedir. Buna rağmen anne adını sırf müennes olduğu için tercih etmemişlerdir. Anne baba için ";.ı~j.ı\" ve ";.ı1'j,ıl" terimlerini de kullanrnışlardır. "ft. ~~;.~" "sütanne" denilmektedir. Bu, çocuğa şefkat gösteren kadındır. "ft. ~)" da denilmektedir. Başkasının çocuğunu kendisine evlat edinen anlamına gelmektedir.

4 Arap Dili Gramerinde Kadının Statüsü 189 Mekke "~"ve Medine ~~~~~"şehirleri için ",:ıc;ji" demişlerdir. Burada her ikisinden farklı ama yine müzekker bir kelime tercih etmişlerdir. Kadın ve erkek sevgililer için müzekker olan ",:ı~di" demişler, müennes olan ",:ı~dl" kelimesini kullanmamışlardır. Yine ay111 anlamada müzekker olan ";ı~~" kelimesini tercih etmişler, ay111 ifadenin müennesi olan ";ı~~" kelimesini kullanmamışlardır. "Aşık ve maşuk" için müzekker olarak ";ı~" demişlerdir. Ay111 anlamda ";ı~" demişler, müennesi olan ";ı~" kelimesini kullanmamışlardır. Küfe "i; )Ji" ve Basra "i;.ji" şehirleri için; her iki şehrin isimleri müennes olduğu için onları bırakıp ",:ıı~l" ifadesini kullanmışlar ve tesniye olan kelimede müzekker olan ismi tercih etmişlerdir. Mekke ve Medine'deki mescidere ",:ıı~l" demişler, burada da müzekker olan "~\" ismini tercih etmişler, ~~~~~ ~:, is::;. ~" ifadelerinde müennes olan ve muzafun ileyhi olarak kullanılmış olan "~" ve "~,c.ji" kelimelerini bir tarafa bırakmışlar ve dikkate almamışlardır. Ezan <.)\~~~"ve karnet ~~~~yi" için ",:ıul~~~" demişlerdir. - Fakirlik acısı "~1 ~~~~" ve üzüntü acısı "r;..ilı ~~1/' için ",:ıı';~l" demişlerdir. Esas kelimeler olan iki ~~~~~~" kelimesi ise müennes olduğu halde bunları bırakıp tesniye ve müzekker olan ",:ıı';\11" (iki acı3 kelimesini tercih etmişlerdir. - if:;ı~ ve if:,ı::..:. kelimelerinin tesniyesi için sırayla ve dönüşümlü olarak anlamlarına gelen '\.:.l.,lı_,," kelimesini kullanmışlardır. Kastettikleri "~:,ı::..:. ~ il:,ı::..:." sıra ile tek tek anlamıdır. Hanzala b. Amir fl~ J. ~ve Rebi'a ~~isimlerinin tesniyesi için ";ı~ 'li" terimini kullanmışlardır. Kullandıkları isim müzekkerdir. Diğer iki isim ise lafzi müennes kelimelerdir. Bu kullanım cahiliye dönemine aittir. Yılan~~ ve akrep :.,..);.31 kelimeleri için ",:ıı>:,:-'11" demişlerdir. Altın ~lll ve gümüş 41 kelimeleri için ",:ıı;j.ı" demişlerdir. Altın ve gümüş isimleri için ayrıca ",:ıı::2iı" de demişlerdir. - ~\:Wl sabah ve ~~ akşam kelimeleri için ",:ıı;.,~j\" terimini kullanmışlardır. Ayrıca bu iki vakit için ",:ıı>;~l" ve ",:ıtt:.')..ıi" terimlerini de kullanmışlardır. Musul j,.)ji ve el-cezire i:_,;ji şehirleri için ";ı~ :;..ii" demişlerdir.

5 190 Muhammed Hasan es-sılri - ~~zafer ve ~~~~ şehit olmak kelimeleri için ";ıç..;.jl" terimini kullannuşlarclır. Bütün bu örneklerde müzekker olan ismi tercih etmişler, müennes olaru ise kullanmanuşlarclır. Bunlar müzekker kelimelerin tercih edilip müennes kelimelerin ihmal edildiği bazı tesniye lafızlardan örneklerdir. Nahivcilerin bu tesniyeterin kullanılmasına sebep olarak gösterdikleri tağlib kuralırun ise hiçbir anlanu yoktur. Zikretriğimiz örneklerdeki müzekker kelimelerin müennes kelimelerin önüne geçirilerek tercih edilmesi, müzekkerleri değer verip müennesleri küçük görmelerine dair sahip olduklan söz üslubu gerçeğine dayanmaktadır. Müzekkerin müennese tercih edildiği bir başka konu da şudur. Akıllı varlıkların müzekker çoğullannda merfu durumda çoğulluk alarneri vav-nun (0_ı) dut. Örneğin ~ kelimesinin çağulu merfu konumda olduğunda ~ J~ şeklindedir. Akıllı varlıkların müzekker çoğullannın sıfatı da aynı şekilde vav-nun (0J) ile gelir. "j;,~"ve "~ ~~" örneğinde olduğu gibi. Çoğullarda yer alan "vav-nun" (J J) alameti, yalnızca akıllı varlıkların ve sıfatlarırun müzekker çoğullannda kullanılmaktadır. Örneğin ~;' "horoz" kelimesinin çağulu için ~ J-,.?, ya da ::Gl aslan kelimesinin çağulu için ~ J~( denilmez. Bunların dışında akıllı olmayan herhangi bir müzekker için de bu çoğullar kullarulmaz. Öte yandan görüyoruz ki, akıllı varlıkların müennes çoğullannın alarneri elif-te (.;.;1) dir. Örneğin müennes olan~ kelimesi, ::::01~ şeklinde ~~ kelimesi de ::::0~~ şeklinde çoğul yapılmaktadır. Ancak müennes çoğul ketimdere mahsus olan bu alamerin, akıllı müennesler dışında kullanılması da mümkündür. Örneğin; ~t_;.,.:, "tavuk" kelimesi, (::::Ot_;.,.t_;.,.:;) şeklinde, ~G "çok yüksek" kelimesi, (::::O~G) şeklinde, ii~:, "yaprak" kelimesi, (::::0\i~:,) şeklinde ve ~)L:.o "dişi eşek" kelimesi de (::::OI)L:.o) şeklinde çoğul yapılabilmektedir. Böylece görüyoruz ki, akıllı müzekker kelimelerin alameti yalnızca akıllı müzekker varlıklar için kullanılırken; akıllı müennes kelimeletin alarneri hem akıllı 1varlıklar için hem de akıllı olmayan çeşitli cins varlıklar için de kullanılabilmektedir. Bu durum akıllı müennes varlıkların değerinin düşürülmesi demek değil midir? Müenneslik alameri olan "Nun-i nisve"de "fr..ji J)" ve "muhataba ya'sı"nda da ~~~~~ ~~!" aynı durum söz konusudur. "Nun-i nisve", fiilierde çoğul müenneslik alameridir. Örnek: (:;.~:ı; :.:.,ql) "K1z çocuklan okuyorlar.", (~~C. ;u\) "Kadınlar yolculuk yaptı.",

6 Arap Dili Gramerinde Kadının StatÜJÜ 191 (:;.W ::-~t.i.1 ~ \;) "Ey eğitimsiz kadınlar! Öğrenim görünüz." "Nun-i nisve" denilen bu "nun" sadece kadınlara yani akıllı müenneslere malisus değildir. Akıllı olmayan varlıklar için, örneğin; hayvanlar için ya da diğer akılsız varlıklar için de kullarulabilmektedir. Örnek: (~J, ::-c.t:..;ji) "Güvercinler uçtu." el-mütenebbi'nin bir şiirinde şöyle yer almaktadır: '1. \_ ~.':.b.ii '1 i J. i \_ J' c',.,.:.tkji :u.; 1u '-"!'"" <..;:-; ü-) r Y'-' v,-,;. <.,? '\...:il L. i'~. '.'..r-:- _, ). ~) Nun-i nisvet ya da nunu'l-inas olarak isimlendirilen bu nun zamiri, yukarıdaki beyitte :r.; ve~ fullerinde akıllı olmayan varlıklara işaret etmektedir ki o da Jt;iıl "geceler" dir. Uygun olan bu nun'un; nisvet (kadınlar) nunu değil, ~" \.0:,:31 müenneslik zamiri olarak isimlendirilmesidir. ~~, ~( ve ~~ gibi fıllerde müenneslere hitap için kullandan muhataba ya'sına gelince; o da akıllı olmayan varlıklar için kullarulmaktaclır. Şu ayetteki kullarum1 buna örnek olarak verilebilir. vahyetti." "li;: ~~~ :X <.,S~I.:ıl~~ Jı d.),;-'})" "Rab bin anya dağlarda ev ler edin diye Akılli müennesin alameti, yalruz kendisine mahsus olmayıp akılli olmayan başka varlıklar da bunda ortaktır. Nahivciler arasında bilinen bir başka konu da sarf ":...;";,aji" denilen tenvin'in erkeğe, yani ister akıllı olsun ister akılli olmasın müzekker'e mahsus oluşudur. Bu tenvin kelimenin gücüne ve sağlamlığına işaret eder. Mesela "~" kelimesi, ~" "~ ' ~~ ' şeklinde gelebilir. Kitap "yt:f" kelimesi, ";-l:f, ~l:f, :,0\;:f" şeklinde gelebilir. Fakat kelimenin güçlülüğüne ve tam i'rab almasına işaret eden bu tenvin, akılli müennese verilmemiş, ve o, bundan yoksun bırakıliruştır. Araplar, akıllı müennes isimde tenvin kulianmam1şlardır: :~~~", "4~" ve \Ci" isimle~ rinde olduğu gibi. Onlann nezdinde akılli müenneslere verilen özel isimler zayıf ve güçsüz olup müzekker ismin sahip olduğu güç ve sağlamlığa sahip değildir. Nahivcilerin illet açısından tahlillerine gelince; onlar, bu durumu isimlerio gayr-ı munsanf olmalan açısından açıklamışlardır. Halbuki bu, gerçeğe aykındır. Akılli müenneslerin tenvinden yoksun bırakılmalanna ek olarak Araplar akıllı müenneslerin i'rabıru da eksik tutmuşlardır. Akıllı müennes kelimeleri yalnızca zammeli ve fethalı okumuşlar, kesreli okumamışlarclır. Örneğin; "~1:,.<- ::.,:_..:.;..;.." "Atıfeler geldi" cümlesinde ~1:,.<- kelimesini, zammeli ancak tenvinsiz o kurlar. "~1:,.<- ::.,:ı.;.g" "Atıfeleri gördüm" cümlesinde aynı kelimeyi fethalı ama tenvinsiz okurlar. c±"

7 192 Muhammed Hasan es-sıtri "~rj )s- "Atıfelere selam verdim" cümlesini tenvinsiz ve yine fethalı olarak okurlar. Burada şunu söyleyebiliriz: Kaclın ikinci derecede bir konumda olduğundan Araplar, ilgili akillı özel isimleri tenvinden soyudamışlarclır. İ'rab harekelerini de bu yüzden eksik olarak uygulamış ve alclıklan harekeleri iki hareke ile sırurlı tutmuşlardır. Kesre yerine fethayı seçmeleri ağır olan ismin, erkeğe baskısını hafifletmek içindir. Çünkü onlara göre kaclın ağırdır, kesra da ağırclır. Bir ağır, iki ağırdan daha iyidir. Daha da ötesi Araplar, müennes hayvan ismini müennes insan isminden üstün tutmuşlarclır. tercih etmişlerdir. Örneğin; ".;,t;,.:;" tavuk ismini tenvinli olarak ";;,.t;,.:;" şeklinde telaffuz etmişlerdir. Fakat bir kaclın, ".;,t;..:;" ismiyle adlandırılclığında gayr-ı munsarif olur. Çünkü bu durumda kelime, akıllı bir müennes için. özel isim olarak kullanılmış olmaktadır. ve kendisine uyan hükme tabi kılınmış "Tenvin kabul etmeyen akillı varlıklara ait müzekker bir kelime bu konuda hayvanlar ve cansız varlıklar ve diğerleri aynı hükme tabi olmaması yalnızca kaclın tek başına bu hükme tabi olması, kaclın için övünillecek bir ayncalık değil midir?" şeklinde bir soru sorulabilir. Bu soruya şöyle cevap verilebilir: Kaclının, güç ve dinamiklik işareti olan tenvinden yoksun olmasında övünülecek bir şey yoktur. Bu durumda daha önce olduğu gibi yine erkeğe nispede değersiz olarak kalmaktaclır. Hayvanlar ve cansız varlıklar gibi akillı olmayan varlıklann tenvin konusunda erkek ile müşterek olması, kaclın için övünülecek bir durum, erkek için de bir eksiklik olarak nitelenemez. Araplar akillı müennesten hoşlanmaclıklan için akillı olan ve olmayan müzekkerleri ondan üstün tutmuşlar ve bunlara tenvin vermişlerdir. Müennes kelimeyi ise tenvinden mahrum bırakmışlardır. "Ekrabu'l-mevarid" sahibi, Ebu Zeyd'in şöyle söylediğini nakletmiştir: Benlı Kelb'in, "t ~ ~~" "cesur adam" dediklerini, kadının bu sıfada nitelenmediğini söylediklerini işittim. Yılclız için "~:,5-" demişlerdir. Ancak bunun müennesi "~:,5-" kelimesi yoktur. "r ;.J" "yılclızlar" kelimesinin müfredi, ";;.r~ "yılclız" dır. Bunun da yılclız anlamında "ı.:..;,.s" şeklinde müennesi yoktur. eş-şerruni, "Ekrabu'l-mevarid" kitabında şöyle demiştir: Araplar 'Y')" "J.ı~ "Yeni bir elbise" ve "J.ı~ ~" "yeni bir cübbe" derler. Bu cümleyi ";:ı,~ ~" şeklinde ifade etmek caiz değildir. Eğer "~" kahbındaki kelimeler; söyledikleri gibi müzekkerlikte ve müenneslikte eşit olsalarclı, ";...~;~ ~" şeklinde okumak caiz değildir demezlerdi. Kitapta bu konuda birçok örnek bulunmaktadır. Burada gösterdiğimiz örnekler de bunlardandır. Yüce Allah, doğrunun velisidir.