SİNİR SİSTEMİ DERS NOTU TÜM DERS NOTLARI: UNIVERSITEHAZIRLIK. ORG DA

Transkript

1 SİNİR SİSTEMİ DERS NOTU TÜM DERS NOTLARI: UNIVERSITEHAZIRLIK. ORG DA Sinir sistemi, vücut fonksiyonlarının koordinasyonunu ve bu koordinasyon devamlılığını sağlar. Bu sistem, sürekli olarak iç ve dış ortamdan reseptör denilen duyu organları ile bilgi alır. Bu alınan bilgiler merkezi sinir sisteminde yorumlanarak sinirlerle efektör denilen kas ve salgı bezlerine iletilerek uygun tepki gösterilir. A. SİNİR HÜCRELERİ (NÖRON) Bir sinir hücresi dentrit (kısa uzantı), hücre gövdesi ve akson (uzun uzantı) olmak üzere üç kısımdan yapılmıştır. Dentrit: Sinir hücresi gövdesinden çok sayıda çıkan uzantılardan oluşmuştur. Diğer sinir hücrelerinden uyarı alınmasını sağlar. Hücre Gövdesi: Dentrit ve aksonların çıktığı yer olup mitokondri, ribozom, endoplazmik retikulum gibi organellerin ve çekirdeklerin bulunduğu kısımdır. Nissl Cisimsik: Granüllü ER(endoplazmik retikulum) nin bulunduğu koyu renkli bölgelerdir. Nörofibriller: Hücre gövdesinde uyarıların iletimini sağlayan ve hücre iskeletinin elemanıdır. NOT: Sinir hücrelerinde sentrozom bulunmaz ve farklılaştıkları için sinir hücreleri bölünmez. Akson: Hücre gövdesinden çıkan ve tek bir uzantı şeklindedir. Akson uzunluğu farklı sinir hücrelerinde değişiklik gösterebilir. Aksonun Görevi: Hücre gövdesinden aldığı uyarıyı diğer sinir hücresine taşımaktır. NOT: Uyarı, akson ucundan diğer sinir hücresinin dentritine iletilir. Miyelin Kılıf: Yağ moleküllerinden yapılmış olup akson boyunca yer yer ranvier boğumu adı verilen yapılarla kesintiye uğrar. NOT: Ranvier boğumlarında miyelin kılıf bulunmaz. Ranvier boğumları impulsların iletimini hızlandırır. Nöronun akson ucundan gelen impuls (uyartı) bu boğumlardan elektriksel sıçramalarla iletilir. Miyelin kılıf schwann (okunuş: şıvan) hücrelerinin salgılarıyla oluşur. Miyelin kılıflı aksonlarda uyarı iletimi miyelinsizlerden yaklaşık on kat daha fazladır. Sinir hücresinde uyarının iletim yönü, dentritten aksona doğru da gerçekleşir. B. NÖROGLİA Nöroglia hücrelerinin görevleri: Nöronlara destek sağlamaktır. Hücrelerden bazıları sinir hücrelerini sararak bir arada tutar. Hücrelerin besin ve oksijen gereksinimini karşılar. Bazı nöroglia çeşitleri ise, sinir sistemini patojenlere ve hastalıklara karşı korur. İSTİSNA: Bu hücreler sinir hücrelerinden farklı olarak bölünebilme özelliğine sahiptir. C. GÖREVLERİNE GÖRE SİNİR HÜCRELERİ 1. DUYU NÖRONLARI: Reseptörden aldığı uyarıyı Merkezi Sinir Sistemi ne (MSS) götürürler. Bu nöronlara getirici nöronda denir. 2. MOTOR NÖRON: MSS den aldığı emirleri tepki organına taşır. Bundan dolayı bu nöronlara götürücü nöronlarda denir. 3. ARA NÖRON: Genelde MSS de yer alan duygu ve motor nöronlarını birbirine bağlayan nöronlardır. D. YAPILARINA GÖRE SİNİR HÜCRELERİ 1. TEK KUTUPLU (UNİPOLAR) NÖRONLAR: Bu nöronlar aynı kutuptan çıkan tek bir akson ve tek bir dentrite sahiptir. Çevresel sinir sisteminin duyu nöronları bu nöronlara örnektir. 2. İKİ KUTUPLU (BİPOLAR) NÖRONLAR: Gövdeden çıkan iki uzantısı karşıt kutuplara gider. Örnek olarak görme ve koku alma organında bulunan nöronları verebiliriz. 3. ÇOK KUTUPLU (MULTİPOLAR) NÖRONLAR: Nöron gövdesinden çıkan çok sayıda dentrite ve tek bir aksona sahiptir. MSS ara nöronlarının çoğu ve motor nöronlar bu şekildedir.

2 E. SİNİR HÜCRELERİNDE İMPULS OLUŞUMU VE İLETİMİ Dış çevreden ve vücudumuzdan gelen uyarıların sinir hücrelerinde oluşturdukları değişimlere impuls (uyartı) denir. Sinir hücresinde bir uyarının, uyartı oluşturabilmesi için belirli bir şiddette olması gerekir. Buna göre impuls oluşturabilen en düşük uyarı şiddetine eşit şiddeti denir. Sinir hücreleri sadece eşik şiddeti ve üzerindeki uyarılara tepki vermesi ya hep ya hiç prensibi olarak adlandırılır. Eşik değer ise, bireylere göre değişiklik gösterebilir. Sinir hücrelerinde uyarı iletimi elektriksel ve kimyasal yolla olur. Dinlenme durumundaki sinir hücresinin dışında pozitif (+), iç kısmında negatif (-) iyonlar daha yoğun olarak bulunur. Buna kutuplaşma denir. Pompalama işlemi aktif taşıma ile gerçekleşir. Bunun sonucu impulsun oluşumuyla bozulan kutuplaşma yeniden sağlanır. ÖNEMLİ NOT: Sinir hücreleri eşik değer ve üzerindeki uyarılara her zaman aynı şiddette tepki verir. (ÖSYM sıklıkla sorar) F. SİNAPSLARDA İMPULS İLETİMİ İki nöronun akson ve dentriti arasında elektron mikroskobu ile görülebilecek kadar bir açıklık bulunur. Bu açıklığa sinaps denir. İmpulsların sinapslardan geçişi, kas, bez veya diğer bir sinir hücresini uyarma yeteneği olan sinir uçlarından salgılanan kimyasal maddeler ile olur. Bu kimyasal maddelere ise sinir hormonları (nörotransmitter) denir. Bilinen en önemli nörotransmitterler asetilkolin, nöroepinefrin (Adrenalin), histamin, dopamin ve seratonindir. Sinapslarda impuls iletim yönü, Aksondan dentrite doğrudur. AKSON DENTRİT Sinapslarda impuls iletimi, kimyasal ve elektriksel iletim ile gerçekleşir. İMPULS SAYISINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER Hücrelerin uyarılmadığı hâl: POLARİZE Dış + İç Hücrelerin uyarıldığı hâl: DEPOLARİZASYON Dış - İç + Depolarizasyondan sonra Na+ iyonlarının hücre içine akışı durur ve hücre içinde derişimi fazla olan K+ iyonu hücre dışına çıkar. Uyarılmış sinir hücresinin geride kalan kısmı eski hâline döner. Bu olaya REPOLARİZASYON DENİR. Dış + İç Sinir hücresinin her iki tarafındaki bu yük dağılımını ayarlayan sisteme sodyum-postasyum pompası denir. Bu sistemle sinir hücresi tekrar polarizasyon haline getirilir. (Aşağıdaki Şekil) o Uyartının frekansı o Uyartının süresi o Uyartının Şiddeti o Nöron sayısı ve şiddeti o Nöron sayısı ve dizilişi o Nöronlar arasındaki bağlantı İMPULS HIZINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER o Miyelin kılıf o Akson çapı o Ranvier boğum sayısı SİNAPS İLETİMİ ŞEMASI

3 SİNİR SİSTEMİNİN YAPI VE İŞLEVLERİ İnsanda sinir sistemi, merkezi sinir sistemi ve çevresel sinir sistemi olmak üzere iki kısımdan incelenir. A. ÖN BEYİN Ön beyin, beynin en büyük kısmı olup uç beyin ve ara beyin olmak üzere ikiye ayrılır. A. MERKEZİ SİNİR SİSTEMİ Merkezi sinir sistemi, beyin ve omurilikten meydana gelmiştir. Her iki yapı da 3 zar sistemi ile dıştan içe doğru korunmuştur. SERT ZAR: Beyinde kafatası kemiğine, omurilikte ise omurlara yapışık olan bu zar, bağ dokusundan yapılmıştır. ÖRÜMCEKSİ ZAR: Yapısındaki bağ doku lifleri sayesinde sert zar ile ince zarı birbirine bağlar. İNCE ZAR: Beynin ve omuriliğin beslenmesini sağlayan zar olup kan damarı yönüyle zengindir. Örümceksi zar ile ince zar arasında bulunan Beyin- Omurilik Sıvısı (BOS), merkezi sinir sistemini darbelere karşı korur. 1. BEYİN Kafatası içinde bulunan ve kafatası kemikleri ile korunan yaklaşık kg ağırlığındaki organımızdır. Beynin büyüklüğünün zekâ ve öğrenmeyle ilgisi yoktur. Beyin yüzeyindeki girinti ve çıkıntıların fazla olması, nöron çeşitliliği ve sinaps sayısı zekâyı etkilediği bilinmektedir. Beyin ön (uç ve ara beyin), orta ve arka (beyincik, omurilik soğanı ve pons) beyin olmak üzere üç bölümden yapılmıştır. 1. UÇ BEYİN Sağ ve sol olmak üzere iki yarım küreden yapılmıştır. İki yarım küre üstten nasırlı cisim, altta beyin üçgeni adı verilen sinir demetleri ile bağlantılıdır. Rolanda yarığı, beyin yarım kürelerini enine böler. Beyin yarım kürelerinin enine kesitinde dış kısmı boz madde, iç kısmının ise ak madde olduğu bilinmelidir. Beyin yarım kürelerinin üzerindeki girinti ve çıkıntılar uç beynin yüzey alanının artmasını sağlar. Her biri vücudun zıt bölgelerini kontrol eden beynin yarım kürelerinde; istemli hareketlerin kontrolü, zekâ, öğrenme, hafıza, yazma, konuşma, beş duyu organından gelen uyartıların algılanması gibi merkezler vardır. Sol yarım kürede; mantık, düşünme, sayısal yetenek, çözümleme; Sağ yarım kürede; müzik, sanat, görme ve hayal gücü gibi merkezler yoğun olarak bulunur. 2. ARA BEYİN Beyin yarım küreleri arasında kalan bölge olup talamus ve hipotalamus bölgesini içine alır. TALAMUS Koku duyusu hariç tüm duyuların toplanma ve dağılma merkezidir. Duyular burada sınıflandırılarak beyin kabuğundaki duyu merkezlerine iletilir.

4 Omurilikten ve beynin alt kısmından gelen sinirler ile ön beynin duyu merkezlerine giden sinirler buradan geçer. Beynin diğer bölgelerinden gelen impulslarla uyku ve uyanıklık durumunu düzenler. EPİTALAMUS En ince uzantısı epifiz bezidir. Bu bezden salgılanan melatonin hormonu üreme ile ilgili biyolojik ritimler üzerinde etkilidir. HİPOTALAMUS Karbonhidrat ve yağ metabolizmasını, vücut sıcaklığını, kan basıncını, su dengesini, uyku ve iştahı düzenler. Heyecanın kontrolüne yardımcı olur. İç organların ve dokuların otomatik kontrol merkezidir. Hipotalamusun alt kısmında bulunan hipofiz bezi ise iç salgı bezlerinin çalışmasını düzenler. Vücutta homeostatik dengenin sağlanması bu bölgede yapılır. Sinir sistemiyle endokrin sistem arasında köprü rolü oynar. B. ORTA BEYİN Orta beyin, ön beyin ile arka beyin arasında olup; beyincik, pons, omurilik soğanı ve omurilik ile bağlantı kuran sinirlerin geçtiği yerdir. Kas tonusu adı verilen ve dinlenme hallerinde kasların az da olsa kasılması durumu gibi vücudun duruşunu düzenleyen merkezler bulunur. Görme ve duyma reflekslerini kontrol eder. C. ORTA BEYİN Arka beyin; beyinci, omurilik soğanı ve ponstan meydana gelir. 1. BEYİNCİK (Hayat Ağacı) Beynin arka alt kısmında, omurilik soğanının üzerindedir. Dışı boz, içi ak maddeden yapılmıştır. Beyincik, hareket ve denge merkezidir. Görme, işitme ve kas hareketleri arasında koordinasyonu sağlar. İskelet kaslarının düzenle çalışmasını koordine eder. 2. OMURİLİK SOĞANI Ön beyin ve beyinciğin tersine, dışta ak madde, içte boz madde bulunur ve omuriliğin devamı niteliğindedir. Beyin yarım kürelerinden çıkıp vücuda giden motor sinirler omurilik soğanında çaprazlanır. Solunum, sindirim, dolaşım, salgılama gibi yaşamsal olayların düzenlenmesini, ayrıca yutma, çiğneme, hapşırma ve öksürük gibi refleksleri kontrol eder. 3. PONS (Varal Köprü) Sadece memelilerde olup ön beyin, beyincik ve omurilik soğanı arasında yer alır ve sinir tellerinden oluşur. Bu yapı, beyincik yarım kürelerini birbirine bağlayıp aralarındaki impuls iletimini sağlar. Orta beyin, pons ve omurilik soğanının tamamı beyin sapı olarak adlandırılır. 2. OMURİLİK Omur kemikleri tarafından korunan sinir kordonu olup omuriliğin üzerini beyindeki olduğu gibi dıştan içe doğru sert, örümceksi ve ince zar örter. Örümceksi zar ve ince zar arasında omuriliği darbelerden koruyan BOS bulunur. Omurilikten enine bir kesit alınıp incelendiğinde beyinden ve beyincikten farklı olarak dışta ak madde, içte ise boz madde bulunur. Omuriliğin Görevleri Uyartıları iletmek: Beyin ile çevresel sinir sistemi arasındaki bağlantıyı kurar. Duyu sinirlerinin çoğu beyne ulaşmadan önce omurilik içinde çaprazlanır. Beyinden çıkan motor sinirler ise duyu sinirlerinden farklı olarak, omurilik soğanında çapraz yapar. Refleksleri yönetmek ve kontrol etmek: Refleksler, bir uyartı karşısında istemsiz ve otomatik olarak yapılan hareketler bütünüdür. Refleks Vücut fonksiyonları genellikle refleksler tarafından kontrol edilir. Bunlar göz kırpma, hapşırma, öksürük, solunum hareketleri, peristaltik hareketler, emme refleksi ve diz kapağı refleksi gibi doğuştan var olan reflekslerdir. Bunlara kalıtsal refleksler denir.

5 Doğuştan gelen bu kalıtsal reflekslerin dışında öğrenme ile sonradan kazanılan reflekslerde vardır. Yürümek, koşmak, gitar öğrenmek vb. Bu reflekslere kazanılmış refleksler denir. Beyin merkezli olan bu refleksler, öğrenildikten sonra kazanılmış durumlar refleks haline gelir ve omuriliğe devredilerek buradan yönetilir. Hata yapıldığında tekrar beyin devreye girer ve hatalar düzeltilir. Refleks Yayı Omuriliğin enine kesitinde boz maddenin kelebek şeklinde benzer bir görüntüsü vardır. Omuriliğin arka kısmından çıkan iki kola arka kök adı verilir. Bu kısımdan omuriliğe duyu sinirleri girer. Ön kısımdan çıkan iki kol ise ön kök olarak adlandırılır. Bu çıkıntıdan motor sinirleri çıkar. Bir refleksin oluşumunda impulsların izlediği yol refleks yayı olarak adlandırılır. B. ÇEVRESEL SİNİR SİSTEMİ İstemli olarak çalışan bu sinirler, iskelet kaslarını merkezi sinir sistemine bağlar. Somatik sinirlerin hücre gövdeleri beyin ve omurilikte bulunurken aksonları iskelet kaslarına gider. Bu sinirler konuşmak, yazmak gibi istemli vücut hareketlerini kontrol ederler. 2. OTONOM SİNİRLER Otonom sinir sistemi istemsizce çalışır. Beyinden ve omurilikten gelen motor sinirlerden oluşur. Bu sinirlerin tamamı miyelinsiz sinirlerden oluşur. Bu sebepten impuls, miyelinli motor sinirlere göre daha yavaş ilerler. İç organların çalışması otonom sinirlerle düzenlenir. Özellikle boşaltım, kan dolaşımı, üreme, solunum, sindirim sistemi hareketleri ve bazı endokrin bezlerin çalışması gibi önemli vücut fonksiyonlarını kontrol eder. Otonom sinir sistemi, birbirine zıt çalışan sempatik ve parasempatik sinirlerden oluşur. Her bir iç organa genelde hem sempatik hem de parasempatik sinir bağlanır. Her iki tip sinirin etkisinin birbirine zıt (antogonistik) olmasının nedeni farklı nörotransmitter maddelerin salgılanmasındandır. BU DERS NOTU YAZAR KADROSU TARAFINDAN HAZIRLANMIŞTIR. TÜM DERS NOTLARI İÇİN WEB SİTEMİZİ ZİYARET EDİNİZ. Çevresel sinir sistemi, beyin ve omurilikten çıkarak vücuda dağılan sinirlerden oluşur. Sinirler, merkezi sinir sistemi ile vücudun diğer bölümleri arasında uyartıları taşıyan geniş bir sinir ağı meydana getirir. Omurilikten çıkan sinirlere omurilik sinirleri, beyinden çıkan sinirlere ise kafa sinirleri denir. Çevresel sinirler somatik ve otonom sinirlerden oluşur. 1. SOMATİK SİNİRLER Bilinçli olarak yaptığımız hareketleri bu sinirler kontrol eder.