EDİRNE MERKEZ İLÇEDE BULUNAN İLKOKULLARDA ELEKTROMANYETİK KİRLİLİK

Transkript

1 T.C TRAKYA ÜNİVERSİTESİ TIP FAKÜLTESİ HALK SAĞLIĞI ANABİLİM DALI (53)gty Tez Yöneticisi Prof. Dr. Faruk YORULMAZ EDİRNE MERKEZ İLÇEDE BULUNAN İLKOKULLARDA ELEKTROMANYETİK KİRLİLİK (Uzmanlık Tezi) Dr. Koray BALCI EDİRNE-2017

2 TEŞEKKÜR Uzmanlık eğitimimin her aşamasında yardımlarını ve desteğini esirgemeyen, ilkeli duruşunu ve meslek ahlakını örnek aldığım, başta tez danışmanım Prof. Dr. Faruk YORULMAZ olmak üzere, Anabilim Dalımız değerli öğretim üyeleri Prof Dr. Muzaffer ESKİOCAK a, Prof. Dr. Galip EKUKLU, tez eşdanışmanım Prof. Dr. Burcu TOKUÇ a ve tez çalışmam süresince bilgilerinden ve deneyimlerinden yararlandığım Sakarya Üniversitesi Tıp Fakültesi Elektrik Elektronik Mühendisliği Anabilim Dalı öğretim üyesi Prof. Dr. Osman Çerezci ye, Uludağ Üniversitesi Tıp Halk Sağlığı Anabilim Dalı öğretim üyesi Yard. Doç. Dr. Alparslan TÜRKKAN a ve proje kapsamında yapılmış olan bu çalışmanın maddi tüm gereksinimlerini karşılayarak çalışmamıza destek veren TÜBAP a (Trakya Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi) katkılarından dolayı teşekkür ederim. Destekleriyle yanımda olan sevgili eşim ve tüm hayatım boyunca her anımda yanımda olan, varlıklarıyla bana güç veren aileme ve tüm çalışma arkadaşlarıma teşekkürü borç bilirim.

3 İÇİNDEKİLER GİRİŞ VE AMAÇ GENEL BİLGİLER....3 GEREÇ VE YÖNTEMLER BULGULAR..41 TARTIŞMA SONUÇLAR ÖZET 115 SUMMARY KAYNAKLAR EKLER

4 SİMGE VE KISALTMALAR DSÖ ELF EMA EMR EMS IARC : Dünya Sağlık Örgütü :Extremely Low Frequency :Elektromanyetik Alan :Elektromanyetik Radyasyon :Elektromanyetik Spektrum :Uluslararası Kanser Araştırma Ajansı ICNIRP :International Commission on Non-Ionizing Radiation Protection (Uluslararası İyonize Olmayan Radyasyondan Koruma Komisyonu) MS ORT PANI PPy SAKON SS V/m :Multiple Sclerosis :Ortalama :Polianilin :Polipirol :Sınıflar Arası Koridor Orta Nokta :Standart Sapma :Volt / metre

5 GİRİŞ ve AMAÇ Dünyamız yaşadığımız gezegen olmasının yanı sıra çok büyük bir elektromanyetik alan kaynağıdır. İnsan yaşamının hüküm sürdüğü dünyamızda, yaşamımızı kolaylaştırmak ve birçok sektörde kullanmak üzere teknolojik aletler geliştirilmiş olup bu aletlerin de çok büyük bir kısmı elektrik enerjisine bağımlı olarak çalışmaktadır. Günümüzde teknoloji kullanımı giderek artarken, artan kullanımın getireceği sağlık riskleri de beraberinde buna paralel bir artış göstermektedir. İyonlaştırıcı olmayan radyasyon, toplum ve halk sağlığını etkileyen fiziksel etmenler içinde sayılabilir (1). Dünya tarihine bakılacak olursa; özellikle teknolojik devrimin yaşandığı kabul edilen 1950 li yıllardan sonra giderek artan biçimde yapay elektromanyetik alan (EMA) kaynakları, canlı yaşamının bir parçası haline gelerek, canlı yaşamına uyum sağlamış doğal EMA kaynakları ile canlılar arasında yaşamın ritmini ve dengesini bozmuştur. Bu aşamadan sonra ise canlılar artık doğal EMA kaynakları yanında, yapay EMA kaynakları ile de yaşama adaptasyon sürecinden geçmek durumunda bırakılmış ve bu adaptasyon kısa süre içerisinde gelişen bu süreçte tam olarak sağlanamadığından yeni gelişen sorunların da habercisi olmuştur (2). 1

6 Bu sebeple konu yapay EMA kaynakları bilim insanları için yeni bir uğraş, çözülmeyi bekleyen birçok sorunla beraber gelmiş ve hakkında çokça çalışılması gereken bir konu haline gelmiştir. Günümüzde eğitim alanında kullanılan teknolojiler hızla ilerlemekte ve her geçen gün bilgisayar altyapısına sahip görsel medya araçlarının her kademeden okulda kullanımı gittikçe artmaktadır. Eğitim alanında kullanılan bu teknolojiler çalışmaları esnasında, her ne kadar halen istenilen düzeyde ve yeterli sayıda çalışma olmaması sebebi ile masum gibi görünseler de, gerek ekranlarından gerekse çalışmalarını sağlayan devrelerinden yaydıkları EMA lar ile hem eğitim alan öğrencileri hem eğitim veren öğretmenleri hem de okullarda bulunan diğer çalışanları etkilemektedirler. Bu bulgular ışığında denilebilir ki; EMA ların insan sağlığı üzerindeki etkilerini ortaya çıkarmak, bu konuda toplum bilinci oluşturmak, ilgili kişileri ve kurumları konudan haberdar etmek gerekmektedir. Bu tez çalışmasında amacımız; Edirne Merkez ilçe ve bağlı köylerde bulunan ilkokullarda elektromanyetik alan düzeylerini belirlemek, EMA ölçümleri ile ilgili bölgemizde ve ülkemizde yapılacak çalışmalara örnek ve öncü olmaktır. Bu çalışmanın amaçları; Çalışmaya dahil edilecek ilkokullarda EMA ölçüm değerlerinin dünyada ve Tükiye de halen kullanılan yasal sınır değerlere göre ne durumda olduğunu ortaya koymak. Literatür desteği ile Edirne merkezdeki EMA düzeyleri ile ülkemizde yapılan diğer çalışmalardaki EMA düzeyleri karşılaştırılarak Edirne deki ilkokullarda riskin düzeyi konusunda fikir edinmek. Konuyla ilgili mercilere EMA ve sağlığa etkileri konusunda gerekli önlemlerin alınması konusunda önerilerde bulunmaktır. 2

7 GENEL BİLGİLER ELEKTROMANYETİK ALAN VE TEMEL KAVRAMLAR Alan Alan; kelime anlamı olarak yükler tarafından yüklerin etrafında oluşan ve yüklerin karakterlerine göre ve yükten uzaklığa bağlı olarak değişen ve yüklerin birbirlerine olan etkilerini, bu etkilerin ve yönünü açıklamak için kullanılan bir kavram dır(3). Bir başka deyişle, belirli bir sahadaki yükler tarafından oluşturulan etki ve bu etkilerin yönü ile büyüklüğünü ortaya koymak adına üretilmiş bir kavramdır da denebilir. Elektriksel alanı etkileyen bazı faktörler vardır. Bu faktörlerin başında ise yüklerin birbirine olan uzaklıkları, yüklerin yaptığı hareketler ve yüklerin sahip olduğu karakterler gelmektedir. Yükler birbirlerine değişik şekillerde etki edebilirler. Etkileşim için alan sayesinde oluşan çekme veya itme kuvvetleri veya fiziki olarak bir etkileşim meydana gelmesi gerekmektedir (4). Elektromanyetik Alan Elektromanyetik alan, elektrik ile yüklü cisimler etrafında oluşmuş olan ve elektrikle yüklü diğer cisimler üzerine bir kuvvet uygulamakta olan etkilere denmektedir. (4) Bir başka deyişle EMA; bir elektriksel yükün hareketi veya hareketleri sonucu uzay boşluğunda oluşmuş olan değişikliklerdir (5). 3

8 EMA nın frekansı ile dalga boyu ters orantılı, alana yaydığı enerji ise doğru orantılıdır. Yani frekans arttıkça dalga boyu kısalmakta, alanda oluşan ve yayılan enerji miktarı artmaktadır (4). EMA nın elektrik alan ve manyetik alan olmak üzere iki ana temel alt bileşeni vardır (5). Elektrik Alan Elektriksel yükle yüklenmiş cisimlerin birbirlerine uygulamakta oldukları itme veya çekme gücünü etkileyen en önemli faktörlerin başında mesafe/uzaklık gelmektedir. Aralarında bir ters orantı söz konusudur. Elektriksel çekme veya itme kuvveti aradaki mesafenin karesi ile ters orantılıdır. Bu nedenle, birbirini etkilemekte olan cisimler birbirlerinden uzaklaştıkça, birbirlerine uyguladıkları kuvvet giderek azalmakta ve mesafe daha da artığında elektriksel alan kuvveti ölçüm yapılamayacak düzeylere gelmektedir. İşte bu durum meydana gelmeden bir yükün etkisini tam olarak gösterebildiği alana, bahsi geçen yükün elektriksel alanı denmektedir. Elektrik alan SI birimi Newton/Coulomb ya da Volt/metre (V/m) olan bir vektör alanıdır. Ortamda elektrik yükü olmadan bir elektrik alandan da bahsedilemez ve her elektrik yükünün oluşturduğu büyük ya da küçük bir elektrik alanı vardır. Yani elektrik alanı yaratan da elektrik yüklerinin ta kendisidir. Elektrikle çalışan aletler için, aletin beslenme gerilimi ne denli büyükse, oluşturacağı elektrik alanı da aynı oranda büyük olacaktır (3). Şekil 1. Elektrik alan yoğunluğu ve elektriksel yük arasındaki orantı (6). Şekil 1 de üç farklı nesnenin etrafındaki çizgilerin yoğunluğu ile yükleri doğru orantılıdır. Ne kadar yük varsa elektriksel alan da o denli büyük olacaktır. Şekildeki çizgilerin yakınlık derecesi ile nesnenin yük miktarı orantılıdır. Yani C nesnesinin elektriksel yükü B den, B nesnesinin elektriksel yükü ise A dan fazladır. 4

9 Şekil 2. Yüklere göre elektriksel alan yönü (7). Elektrik alanlarda, elektrik alanın dağılımını gösteren çizgiler her zaman pozitif (+) yüklerden başlayarak negatif (-) yüklere doğru hareket etmektedir. Elektrik alan çizgiler şekilde de gösterildiği üzere, pozitif yüklerde dışa doğru ve negatif yüklerde ise içe doğru olmaktadır. Uzay boşluğunda yükler ve elektriksel alanlar değerlendirildiğinde, eğer uzay boşluğunda sadece pozitif yükler mevcut ise, elektrik alan çizgileri sonsuzda son bulacaklar ve eğer uzay boşluğunda yalnızda negatifler yükler mevcut ise elektrik alan çizgileri sonsuzda oluşacaklardır. Elektrik alan çizgileri vektörel bir alan oluşturur ve bu çizgiler asla kesişmezler. Yani bir noktada 2 adet elektriksel alan çizgisi geçmemektedir. Elektriksel alanlarla ilgili kurallar özetlenecek olursa; Şekil 3. Elektriksel alan çizgileri kuralları (8). 5

10 Manyetik Alan Manyetik alan, elektriksel yükle yüklü nesnelerin yer değiştirmesi ile oluşur. Elektrik alanda olduğu gibi. burada da manyetik alan çizgileri mevcuttur. Manyetik alan çizgileri ile ilgili tanımlanması gereken bir başka kavram da Manyetik Akı kavramıdır. Bir ortamda bulunan manyetik alan çizgilerinin sayısal bir ölçeğidir. Yine elektrik alana benzer olarak manyetik alanın şiddeti, yükler arası uzaklıkla ters orantılıdır. Yani mesafe arttıkça manyetik alanın şiddeti de azalacaktır (4). Manyetik alan yoğunluğu; manyetik alanın birim yüzeydeki miktarı olarak tanımlanmaktadır. Tesla manyetik alan birimi iken, Tesla/m 2 ise manyetik alanın yoğunluğunun birimidir. Hesaplamalarda bu birimler kullanılmaktadır (1,4,9-12). Bilindiği üzere mıknatıslar birer manyetik alan kaynağıdır. Mıknatıslar kütle merkezi baz alınarak bir yere asıldığı zaman mıknatısının bir ucu kuzey (N), diğer ucu ise güney (S) yönünü gösterir. Mıknatıs kutupları da gösterdikleri bu yönlere göre isimlendirilir (13). Şekil 4. Manyetik alan çizgilerinin demir tozları ile gösterilmesi (4) Mıknatıs tarafından oluşturulan manyetik alan, genel olarak doğrultusu N kutbundan S kutbuna doğru olan manyetik alan çizgileri ile şekillenir. Mıknatıslar ikiye bölündüklerinde bölünen parçalarda tekrar N ve S kutupları oluşur. Yani, mıknatıs, atomik düzeyde de bölünse asla tek kutba sahip bir mıknatıs elde edilemeyecektir (13). Şekil 5. Mıknatıs üzerinde manyetik alan çizgilerinin gösterimi (14). 6

11 Aynı yüklü kutuplar birbirlerine itme uygularken; (14). Şekil 6. Aynı yüklü kutupların birbirlerine uyguladıkları itme kuvveti gösterimi Zıt yüklü kutuplar ise birbirlerine çekme kuvveti uygularlar. (14). Şekil 7. Zıt yüklü kutupların birbirlerine uyguladıkları çekme kuvveti gösterimi 7

12 Tablo 1. Elektrik alan ve Manyetik alan karşılaştırmalı özellikleri (4). ELEKTRİK ALAN MANYETİK ALAN Ölçü birimi (V/m) Ölçü birimi (A/m) veya Tesla. Cihazlar kapalı iken bile elektrik alan Cihazlar açık ike manyetik alan oluşur. oluşur. Şiddeti, voltaj ile doğru orantılıdır. Şiddeti, akım ile doğru orantılıdır. Bina yapı malzemeleri elektrik alanı için Manyetik alan şiddeti ise birkaç malzeme yalıtımsal görev oynayabilir. dışında soğurulup düşürülemez. Şiddeti kaynak ile aradaki mesafe arttıkça Şiddeti kaynak ile aradaki mesafe arttıkça giderek azalır. giderek azalır. Elektrik alanların insan vücudu üzerine Manyetik alanlarsa vücut içerisinde organ içi, etkisi temelde zayıf akımlar oluşturmak organ çevresi gibi değişik lokasyonlarda üzerinedir. zayıf akımların oluşmasına neden olur. Elektrik alanlar duvar vb engelleri geçemez. Manyetik alanlar ise bu iş için tasarlanmış bir Bu engellere çarparak büyük oranda ürün dışında hemen her şeyden geçer. zayıflar. Şekil 8. Elektrik alan ve Manyetik alan karşılaştırması (15). 8

13 Elektromanyetik AlanKaynakları Doğal elektromanyetik alanlar:insan eliyle yapılmamış, doğal ortamda bulunan EMA kaynaklarına doğal elektromanyetik alanlar denmektedir (16). Doğal EMA kaynakları; güneş, yıldırımlar ve kimi yıldızlardan oluşmaktadır. Güneşten çıkıp dünyamıza ulaşabilen güneş ışınları, bu kaynakların başında gelir (17). Güneş kaynaklı EMA lar, dünyamızda metrekareye her saniye 1400 joulelük bir enerji yaymaktadır (18). Atmosferik ve meteorolojik olaylar sonucu gelişen deşarjlar, yani yıldırımlar ve uzay boşluğunda dünyamıza farklı uzaklıklarda oluşan yıldız patlamaları vb olaylar sonucunda dünyamıza etki edebilen elektromanyetik dalgalar bu kaynaklara örnek verilebilir (17). Bunlara ek olarak, dünya merkezinden kaynaklı, yani ferromanyetik çekirdek bazlı, sürekli bir statik jeomanyetik alan da söz konusudur. Yani bizler yaşamımızı devasa bir mıknatıs üzerinde sürdürmekte ve her an 40μT lık EMA ya maruz kalarak yaşamaktayız (18). Yani EMA lar insan gözünün göremediği fakat çevremizde her yerde maruz kaldığımız bir kaynaktır (19). Yapay Elektromanyetik Alanlar:İnsanlar tarafından oluşturulan EMA lara yapay EMA denmektedir. Yapay EMA lar genel itibarı ile enerji kaynağı olarak elektrik enerjisini kullanmakta ve aktarmakta olan cihazlar etrafından oluşmaktadır (20). Örneğin elektrik dağıtım hatlarından (yüksek gerilim hatları vb.) evde kullandığımız elektrikli süpürge, buzdolabı, televizyon, saç kurutma makinası, bilgisayar monitörü gibi elektrikle çalışmakta olan cihazlar başlıca yapay EMA kaynakları olarak sayılabilir. Bunlara ek olarak artık günlük yaşamımızın vazgeçilmez bir parçası olan cep telefonlarımız için ayrı bir parantez açmak gereklidir. Cep telefonları, gerek kendi yaydıkları gerekse vericileri (baz istasyonları) ile ortama yayılmasına sebep oldukları EMA ile yapay EMA lar arasında ayrı yere konulmayı ve önemi hak etmektedir (21). Elektromanyetik Radyasyon Elektromanyetik radyasyon, elektrik yüküne sahip olan parçacıkların çevrelerinde oluşturdukları ve diğer yüklü parçacıklar üzerinde kuvvet uygulayan bir etkidir (22). Elektromanyetik radyasyon (EMR) temel olarak radyasyonun vücuda girdikten sonra iyonlaşma yapıp yapmaması esasına dayandığından ötürü; 9

14 1. İyonlaştırıcı EMR 2. İyonlaştırıcı olmayan EMR olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır (23). Bu iki tip radyasyon arasındaki temel fark, taşıdıkları enerjiden kaynaklanmaktadır. İyonlaştırıcı radyasyon, iyonlaştırıcı olmayana oranla daha fazla enerji taşımaktadır (24). Radyasyon tipleri günlük hayatımızda farklı amaçlar için kullanılmaktadır. Örnek verilecek olursa araştırma, iletişim ve endüstriyel amaçlı olarak kullanılan radyasyon tipleri ve bunların uygulamaları günlük hayatımızı ne denli kolaylaştırmakta ise de, uygun düzeylerde olmadığı takdirde, insan sağlığına olumsuz birçok etkisi de olabilmektedir (25,26). İyonlaştırıcı Radyasyon: Bir atomun veya bir molekülün, elektron alışverişi ile negatif veya pozitif bir yüke dönüşmesi sürecine iyonlaşma denilmektedir. İyonlaştırıcı radyasyon ise, atomda bulunan elektronu kısıtlayıcı ve engelleyici etki gösteren gerilimden kurtulmasını sağlayıcı enerjinin kaynağına denmektedir. İyonlaştırıcı radyasyon denildiğinde akla gelmesi gereken ışınlar X ışınları ve gama ışınlarıdır. Bu ışınların sağlığa olumsuz etkileri birçok çalışma ile kanıtlanmış durumdadır (18). Dalga boyu 10 nm 10 pm arasında olan dalgalara X ışını denmektedir. Dalga boyu 10 nm den küçük olan dalgalar ise yüksek düzeyde enerji taşımaktadırlar. Dalgalardaki enerji düzeyi yükseldikçe, iyonlaştırma kapasitesi de artmaktadır. Bu sebeple yüksek enerjili bu dalgalar herhangi bir canlı veya cansız yapı ile karşılaştığında iyon koparabilirler. Bu nedenle, bu tip ışınlara iyonlaştırıcı radyasyon denmektedir (21). Şekil 9. Alfa, Beta ve Gama ışınları ve insan vücudundaki nüfuz etme yetenekleri (27). 10

15 İyonlaştırıcı radyasyonun canlılar üzerindeki, kanıtlanmış en büyük etkisi DNA üzerindeki değiştirici ve parçalayıcı etkisidir (21). İyonlaştırıcı Olmayan Radyasyon:İyonize olmayan radyasyon; iyonlar madde boyunca geçerken, sadece uyarılma için yeterli radyasyon enerjisiniifade eder. Bu tip radyasyonda dalga boyu 100nm den uzun, frekansı 300 THz den düşük ve enerjisi 12eV den daha düşüktür (28). Elektromanyetik Tayf/Spektrum. Elektromanyetik tayf veya elektromanyetik spektrum (EMS), evrenin herhangi bir yerinde, fizik kurallarınca mümkün kılınan tüm elektromanyetikradyasyonu ve farklı ışınım türevlerinin dalga boylarıveya frekanslarınagöre bu tayftaki rölatif yerlerini tanımlamaktadır. Bir cismin elektromanyetik tayfından/spektrumu denildiğinde, o cismin, etrafına yaymakta olduğu elektromanyetik radyasyon kastedilmektedir (29). Elektromanyetik spektrumun iyonlaştırıcı olmayan dalga kısmında; mikrodalga, RF dalgalar, görünür ışık ve kızılötesi bulunurken, iyonlaştırıcı dalga kısmında ise X ışınları, morötesi ışınlar ve gama ışınları bulunmaktadır (30). Elektromanyetik dalgaları sınıflandırmak için dalgaların sahip oldukları iki temel özellik baz alınmaktadır. Bu özellikler frekans ve dalga boyudur. Bu tipler azalarak giden dalga boyu ve artarak giden frekansa göre şu şekildedir; Radyo dalgaları Mikrodalgalar Kızılötesi radyasyonu Görünür ışık Morötesi radyasyonu X-ışınları Gama ışınları(23). 11

16 Şekil 10.Elektromanyetik Spektrum (31) Şekil 11. Elektromanyetik Spektrum (29) 12

17 Morötesi ışınlar (Ultraviyole=UV):Yüksek enerjili fotonlardır. Zararlı ışınlar kategorisine girerler. Başlıca kaynakları; güneş, kaynak arkları, siyah ışıklar ve UV üreten lazerlerdir (32). Doğal güneş ışınları spektrumu içerisinde yer alan UV ışınlar 60 nm (6x10-8 m) 380 nm (3,8x10-7 m) dalga boyu aralığında bulunur. Mor ötesi ışınların, atomik düzeyde elektronik enerji seviyeleri arasındaki etkileri, elektronik devresel üniteler ve fotoğraf plakaları üzerine olan etkileri ile ortaya konulabilir (33). Morötesi ışınlar, Dünyadaki hayatın başlamasından da sorumlu tutulmaktadır. Teoriye göre o dönemlerde ozon içermeyen atmosfer tabakasını geçerek yeryüzüne ulaşan morötesi ışınlar, dünyada var oluşun başlangıcındaki ilk organik moleküllerin sentezinde de etkili olarak kabul edilmektedir. Daha sonraki zamanlarda yavaş yavaş oluşan ozon tabakasının ise güneş kaynaklı morötesi ışınları büyük oranda soğurarak, yeryüzü üzerinde var olan hayatı koruyucu bir etkisi olduğu öne sürülmektedir. (33). Morötesi ışınlar zararlı etkileri ile anılsa da, düşük düzeyde morötesi ışın alınması D vitamini sentezini artırarak, kemik gelişimi için olumlu bir etmen olarak bilinmektedir. Yüksek düzeyde UV ışına maruz kalmak ise başta deri kanserleri olmak üzere sağlığa zararlı olmaktadır. Bazı morötesi ışın tipleri ise farklı alanlarda kullanılmakta olup bu alanlar, yiyecek endüstrisi, klinikler, virüs ve bakteri öldürme ajanı olarak diye sıralanabilir (33). X ışınları:röntgen ışınları da denilen X ışınları, mor ötesi ışınları ve görünür ışık dalgaları gibi dalga şeklindedir. Bir atoma dışarıdan gelen veya gönderilen yüksek enerjili elektronlar o atomun ilk halkalarından elektronlar koparırlar. Atomdan kopan bu elektronun yerine daha yüksek seviyelerden (üst halkalardan) elektronlar atlayarak boşluğu doldururlar. Bu sırada ortaya çıkan fazla enerji X ışını şeklinde dışarı salınır (34) m dalga boyu aralığında bulunan olan X ışınları, metal bir yüzeye yüksek enerjiye sahip elektronların çaptırılması yoluyla edilmektedir. Yüksek hıza sahip elektronlar, atomun çekirdeğinin yakınlarına dek girerek, bu bölgede frenleyici ivme etkisi sonucu mütemadiyen X ışını oluşturmaktadırlar. X ışınları canlı organizmalar içerisinden geçebilir fakat bu geçişleri esnasında hücrede bozulma ve hücre ölümü oluşma ihtimali söz konusudur. Hücreler ışımaya direkt maruz kalmamış olsalar dahi, etraflarındaki ışımalar sonucu oluşan kimyasal değişimler nedeniyle, bozunma ve ölüm gerçekleşebilir (33). 13

18 Gama ışınları: Kaynakları atom çekirdeği olan bu ışınlar, çekirdek bazlı enerji seviyesi farklarından meydana gelmektedirler. Alfa veya beta parçacığı çıkarmış olan çekirdek genelde kararlı durumda değildir, bu sebeple çekirdeğin kalan kısmı elektromanyetik radyasyon biçiminde yayılır. Gama ışınları beta ışınlarına oranla daha yüksek oranda enerjiye sahip ve daha yüksek derecede nüfuz edici ışınlardır (34). Dalga boyları m arasında olan gama ışınları, radyoaktif izotopların çekirdek dönüşümlerinde meydana gelen ışınlardır. Fotoğraf kağıdına olan ve iyonlaşma odalarındaki etkileri ile ortaya konulabilirler. Etkileri X ışınları ile benzerdir(33).oluşum mekanizmaları, büyük oranda uzayda gerçeklemiş çekirdek tepkimeleri sonucudur (35). Radyo Frekansı (RF) Dalgaları:Bu iş için özel olarak üretilmiş elektronik devreler yardımı ile elde edilebilen ve dalga boyları 30 cm ile kilometreler arasında değişen dalgalar olup, doz bağımlı biyolojik etkileri olduğu düşünülmektedir. Genel olarak her çeşit sinyal (tv, telsiz, radyo vb) üretimi için kullanılan, taşıyıcı tipte dalgalardır (33). Cep telefonlarından gıdaların pişirilmesi ve ısıtılmasına, endüksiyon ısıtıcılarından haberleşme vericilerine dek birçok farklı sektörde kullanılmakta olan RF dalgalarının biyolojik etkileri ile ilgili çalışmalar sürmektedir (32). Şekil 12.RF ve dokulardaki ısı artırıcı etkisi (24). 14

19 Mikrodalgalar:Üretimleri mikrodalga üretimi için özel yapılmış elektronik düzeneğe sahip lambalar yardımı ile olup, dalga boyları ise 50 mm-30 cm aralığında değişmektedir. Kullanım alanları başında radar sistemleri gelmektedir (33). İnsan bedeni üzerine bazı olumsuz etkileri bulunmaktadır. Örneğin EEG desenlerinde değişiklikler yapması, göz merceğinin saydamlığı azaltma/bozma gibi etkiler yapabilmektedir. Mikrodalgalar için sınır değer olarak ülkemizde 10 W/m 2 belirlenmiş olup, bu değerin üzerindeki mikrodalga değerleri insan ve diğer canlıların sağlığı için riskli olarak kabul edilir. Sağlık açısından zararlı bu etkilerine karşın, 2,45GHz frekans bandındaki mikrodalgalar fizik tedavi alanında ısıtma aracı olarak kullanılmaktadır. Yani tedavi edici etkisi de kullanım alanları arasında gelmektedir (33). Kızılötesi ışınlar:0,8 m 125m aralığındaki dalga boyuna sahip elektromanyetik dalgalardan olan kızılötesi ışınlar (IR) güneş ışığı spektrumunda yer almakta olup, sıcak cisimlerde yüzey bölgelerinden de salınmaktadırlar (24). Vücutta gözler ve cilt, kızılötesi radyasyonu (IR) ısı şeklinde soğurmaktadırlar. IR ye maruz kalmış kişilerde bu durum, genel ısı artışı duygusu ve buna bağlı ağrı ile fark edilir ve bu bulgular IR için birer aşırı doza maruz kalma belirtisidir. Isı lambaları, fırınlar gibi ısı üretici kaynaklar genel olarak IR kaynaklarıdır (24). Yüksek frekanslı EMA kaynakları:ema lar doğal ve yapay EMA lar olmak üzere iki ana grupta incelenmektedir. Güneşten gelen elektriksel boşalmalar ve uzay gibi kaynaklardan meydana gelen doğal EMA lar, aşırı geniş bir frekans aralığına sahip alanlardır. Buna karşılık olarak yapay EMA lar ise genel olarak insanlar tarafından oluşturulmuş cihazlar ve radyofrekans yayan kaynaklardan oluşmaktadır (35) Genel olarak bakıldığında çok düşük seviyede EMA lar oluşturan bu cihazlar, mesleki maruziyetler hariç, cihaz ile olan mesafeye bağlı olarak insanlar üzerinde farklı maruziyet bulguları göstermektedirler. Etkilenimin düzeyi yalnızca cihaz ile olan mesafe ile değil, aynı zamanda EMA ya maruz kalma süresi, EMA kaynağının frekans aralığı ve maruziyet tipi (uzak ve yakın alanlar gibi) özelliklere göre değişiklikler göstermektedir (35). Baz istasyonları:teknoloji ile zorunlu olarak iç içe yaşamak durumunda kalan insanoğlunun hayatında gün geçtikçe daha fazla EM dalga yayan araçlar kullanılmakta ve bunun sonucu olarak ta EMA lara maruziyet giderek artmaktadır. Baz istasyonlarının çalışma prensibi gereği, düşük güç ve yüksek sayı olarak dizayn edilmesi nedeniyle, düşük de olsa 15

20 hepsi bir araya geldiklerinde oluşturdukları ağ ile önemli bir EMA oluşturmakta ve kamuoyunda yaygın kullanımı ile birlikte, ciddi şekilde sağlık etkileri sorgulanır hale gelmişlerdir (35). Baz istasyonları dahil oldukları GSM operatörü aboneleri arasında iletişimi sağlamak amacıyla sinyal alış/verişi sağlayan bir birimdir. Her GSM hücresi için minimum bir adet baz istasyonu bulunmaktadır. Baz istasyonlarının sayısı ise dahil oldukları GSM operatörü abone sayısı, yani o iletişim ağını kullanan kullanıcı sayısı ile doğru orantılı olarak artmaktadır (36). Baz istasyonları kendileri EMA kaynağı olup, iyonlaştırmayan radyasyon yaymakta ve RF ile çalışmaktadırlar. Bulundukları konum gereği genel olarak şehir hayatının hüküm sürdüğü ve insanların yaşadığı bölgelere çok yakın yerlerde konumlandırıldıkları için okulları en çok etkilemesi muhtemel EMA kaynaklarının başında gelmektedir (35). Ülkemizdeki yasal düzenlemeler uyarınca, bir baz istasyonu çevresinde yer alan EMA şiddeti değeri 10V/m üzerinde olamaz. Ancak durumu etkileyebilecek faktörler baz istasyonu yerinin yanlış seçilmiş olması veya yanlış yerleştirme olarak göze çarpmaktadır (36). Ülkemizde GSM operatörleri 900, 1800 MHz ve UMTS 2100 MHz olmak üzere 3 frekansta hizmet vermektedir. Farklı frekanslar olmasının sebebi ise hem o banttan verilen hizmetlerin farklı olması hem de bölge bazında farklı frekansların kullanılıyor olmasından kaynaklanmaktadır (35). Baz istasyonları yaydıkları EMA ları etkileyen çeşitli faktörler bulunmaktadır. Bu faktörler baz istasyonundan yapılan yayının yönü, anten kazancı, istasyon çıkış gücü ve ölçümün yapılmış olduğu mesafedir (35). Baz istasyonları çevresinde yaşamakta olan insanları EMR nin zararlı etkilerinden koruyabilmek için bir kurallar oluşturulmuştur. EMA ların sağlık üzerine olan etkilerinin, mesafe ile ters orantılı olması ilkesinden hareketle Güvenlik Mesafesi kavramı ortaya çıkmıştır. Güvenlik mesafesi, baz istasyonu anteni çevresinde girilmemesi gereken alanı ifade etmektedir Konu hakkındaki esasları belirlemekle yükümlü kurum olan Bilgi Teknolojileri İletişim Kurumu tarafından belirlediği yönetmelikte geçen esaslar itibarınca güvenlik mesafesi ortalama olarak metre değerlerindedir (18). Radyo-TV vericileri :RF sinyallerini kullanarak yayın yapmakta olan radyo ve TV vericileri temel amaç, EM enerjiden oluşan sinyali vericinin hedef bölgesindeki geniş çaplı bir alana dağıtmaktır. Geniş bir alana yayın yapabilmek ve sinyali her noktaya dağıtabilmek için RF gücü yeterli olmalıdır. Bu sebeple radyo ve TV vericileri yüksek düzeyde güce sahip ve 16

21 sürekli şekilde yayın yapan vericilerdir. Maruziyet açısından en riskli grup ise vericilerin montajında çalışan işçilerdir. (35). Radyo ve televizyon vericilerinin antenleri, konum itibarı ile şehir yerleşiminden uzakta ve genelde yüksek bölgelerde bulunmaları nedeniyle, bu antenlerin yaymakta oldukları EMA değerleri güvenli sınırlarda olmaktadır. Fakat şehirlerden uzakta kurulan vericiler, şehirlerin nüfusunun dengesiz bir biçimde artması ve yerleşim yerlerinin plansız biçimde yayılması neticesinde, şehir içlerinde kalabilmektedir. Bu tip bölgelerde yine ölçümlerde yasal limitlerin altında sonuçlar gözlemlenmiş olsa da, diğer bölgelere oranla daha yüksek oranda EMA ya maruz kalan bu bölgelerde kronik maruziyet sonucu sağlık problemlerinin görülmesi kaçınılmaz hale gelmektedir (35). Cep telefonları:artık hayatımızın vazgeçilmez bir parçası olmalarının yanısıra, günlük işlerimizi de büyük ölçüde kolaylaştıran aletlerin başında gelen cep telefonları, GSM (Global System for Mobile Communications) denen bir protokol kullanmaktadırlar. Bu protokol, terim olarak gezgin haberleşme sistemi anlamına gelmektedir. GSM şirketleri sayıları milyonları bulan abonelerine üç ana frekans ( MHz) bandında hizmet verebilmeleri, şebekelerinin kapsama alanlarını ufak parçalara bölmek suretiyle mümkündür. Ufak parçalara bölünmüş bölgelerde, çok sayıda baz istasyonu ile kapsama alanı kuşatılmakta ve sinyal sürekliliği sağlanmaktadır (24). Cep telefonları çalışma prensipleri gereği sürekli biçimde radyasyon yayan cihazlardır. Hem bir alıcı hem de bir verici olarak çalışan baz istasyonları ile olan ilişkisi sırasında bekleme konumunda dahi ortama yaydığı radyasyon sağlık açısından ciddi riskleri de beraberinde getirmektedir (33). Cep telefonları ile iletişim sağlanırken, aşamalı olarak değişen bir radyasyon salınımı söz konusudur. Şöyle ki; cep telefonu ile bir arama yapıldığında, karşı taraf ile bağlantı sağlanana dek radyasyon miktarı ulaşabileceği maksimum noktaya gelir. Bağlantı kurulması sonrasında giderek düşer. Bu nedenle, cep telefonu kullanımı sırasında en sağlıklı davranış, kulaklık kullanarak telefonu vücuttan özellikle de kafadan uzak tutmak olmakla beraber eğer kulaklık kullanılamayacak ise de arama yapılıp da bağlantı kurulduğu görüldükten sonra telefon kulağa götürülerek konuşulması en düşük düzeyde radyasyona maruz kalma ve sağlık açısından daha doğru olacaktır (37). Cep telefonlarının çalışma prensipleri hakkında bilinmesi gereken bir başka durum da, cep telefonunun baz istasyonu ile olan uzaklığı ve buna bağlı olarak harcadığı enerjideki değişimlerdir. Cep telefonları baz istasyonlarına yakın iken daha az, uzak iken ise daha fazla 17

22 güç sarf ederek çalışmaktadırlar. Buna paralel olarak ta daha yüksek enerjili bir EMA oluşturulacaktır (35). Cep telefonu kapalı konumda bulunduğunda canlılara hiçbir etkisi bulunmamaktadır. Telefon açık ama bekleme konumunda iken ise, çok düşük düzeyde EMA oluşturur. Kullanım esnasında artan radyasyon düzeyi ile canlılar üzerine etkileri de artmaktadır (35). WLAN Wi-Fi kablosuz erişim sistemleri:wlan (Wireless Local Area Networks- Kablosuz Yerel Alan Ağları) genel olarak evler, okullar, parklar ve çalışma alanlarında internet ile kullancılar arasında kablosuz bir ağ kurmak suretiyle kullanıcıların internete bağlanmasını sağlamak adına geliştirilmiş ve yine EMA kaynağı olan ağlardır (18). Kablosuz iletişim teknolojileri evlerde, ofislerde vb platformlarda dizüstü ve adaptörler yardımı ile sabit bilgisayarların internete bağlanmasını, ofislerde bir ağ kurarak veri transferi ve yazıcı ünitelerinin birbirine bağlanmasını sağlamak amacı ile kullanılan kullanışlı ve kapsamlı bir teknolojidir (18). Veri aktarımı için kullanılan kablosuz bağlantılar ile WLAN yayınının gücü arasında bir orantı mevcuttur. Özetle WLAN kullanımı arttıkça EMA değerleri yani ortamdaki radyasyon değerleri de artacaktır (38) Kablosuz internet teknolojilerinin frekans aralığı 2.4 GHz 6GHz aralığında bulunmaktadır. Bu teknolojiler de diğer teknolojiler gibi ne denli hayatımızı kolaylaştıran teknolojilerden olsa da ortama yayılan kirlilik düzeylerinin periyodik olarak ölçülmesi ve sağlık üzerine etkilerinin böylesine hayatımıza girmiş bir olgu için derinlemesine araştırılması şarttır (18,37,38). 18

23 ELEKTROMANYETİK ALANLARIN SAĞLIĞA ETKİLERİ Etki Mekanizması Halen etki mekanizmaları tam olarak açıklanmamış olan EM alanların, hücrelerde hücre zarındaki reseptörlerin EM alanlara duyarlı oldukları ve bu reeptörler üzerinden etkili oldukları düşünülmektedir. Hücrelerin iyonik yapıları üzerine etki eden EM alanlar, hücre içerisinde iyonik değişimler ve dengesizlikler oluşturmaktadırlar. Bu değişimler hücrede RNA transkripsiyonu ve DNA sentezinde bozukluklar oluşturmasının yanı sıra hücrenin nörotransmitter ve hormonal uyarılara yanıtında da değişiklikler oluşturmaktadır. Bu etkiler genel olarak uzun dönemli maruziyet sonucu ortaya çıkmaktadır (39,40). EMA ların insanlar üzerindeki biyolojik etkileri hakkında birçok çalışma yapılmıştır. Bu çalışmalardan gönüllüler üzerinde yapılmış olan bazılarında, EMA ların kalp, vücut sıcaklığı ve kanın biyokimyasal değerleri üzerine etkileri olduğu gösterilmiştir (39). Vücudumuz temel olarak elektrikle çalışan bir organizmadır. Bu organizma içerisinde birçok kimyasal reaksiyon gerçekleşmekte ve bu reaksiyonların yine elektriksel yansımaları ve sonuçları olmaktadır. Oluşan elektriksel olayların sonucunda, vücudumuz bir elektriksel alan meydana getirmektedir. Ortaya çıkan bu elektriksel alan da, diğer elektriksel alanlarla benzer şekilde, kendisi dışındaki elektrikli aletler, yüksek gerilim hatları ve elektriksel alan oluşturabilecek herhangi bir cihaz ile etkileşebilmektedir. Vücudumuzda meydana gelen elektriksel aktiviteleri ölçmek mümkündür. Bu amaçla kullanılan tetkiklere örnek olarak; EKG (Elektrokardiyografi), EEG (Elektroensefalografi) ve EMG( Elektromiyografi) sayılabilir(10). Buna karşın EMA ların oluşturduğu elektriksel alan değerlerine kıyasla çok daha büyük enerjilerin vücudumuzdaki kimyasal reaksiyonlar sonucu oluştuğu gerçeğinden hareketle, vücudumuzdaki enerjiye oranla oldukça düşük kalan bu enerjinin DNA üzerinde kalıcı değişikliklere (mutasyon vb.) sebep olamayacağı da öne sürülen bir başka görüştür (39,40). 19

24 EMA ların Sağlık Etkilerine İlişkin Tarihsel Gelişim ve Genel Bilgi Halsizlik ve başağrısı EMA ların etkileri ile ilgili olabileceği düşünülen ilk bulgulardan olup, Rusya da 1972 de bu bulgular EMA lar ile ilişkilendirilmiştir (41). Bu tarihten sonra 1979 yılında elektrik akımı ile başta lösemi olmak üzere, çocukluk dönemine ait malignitelerin ilişkisi ortaya konulmuştur. Kendisi bir epidemiyoloji uzmanı olan Wertheimer ve arkadaşı fizikçi Lieper bu ilişkiyi yüksek gerilim hatlarının telleri ile evler arasındaki mesafeler ile ilişkilendirerek göstermişlerdir. Bu tarihten sonra ise EMA ların sağlık etkileri konusundaki çalışmalar artarak devam etmiştir (42,43,44,45). EMA ve Kanser EMA ların sebep olduğu en önde gelen hastalık olarak kanserler görülmektedir. DSÖ kanserojen etkileri bakımından EMA ları Grup 2B (olası) kanserojenler kategorisinde gruplandırmıştır (39,40). Yapılan çalışmalardan elde edilen sonuçlara göre EMA lar direkt olarak kanser oluşturmamakla birlikte, herhangi bir nedenle başlamış olan bir kanserin daha da ilerlemesine sebep olmaktadır diye düşünülmektedir. Bu sebeple EMA maruziyeti ile kanser tanısı almış hasta sayısı arasında kuvvetli bir korelasyon varlığı olduğu da öne sürülmektedir (44). Washburn ve arkadaşlarının yapmış olduğu ve 13 makalenin değerlendirmeye alındığı metaanaliz sonucuna göre, elektrik iletim ve dağıtım ekipmanları ve çocukluk lösemi, lenfoma riski ve sinir sistemi tümörleri arasında bir ilişki saptandığı bildirilmiştir (45). Kanada ( yılları) ve Fransa ( yılları) da 2,679 kanser tanısı almış elektrik işçisi ile yapılan çalışmada, EMA maruziyeti ile akciğer kanseri arasında en yüksek düzeyde etkilenim gösteren 84 olguda 3.1 kat daha fazla görüldüğü belirlenmiştir (46) ve 1986 yılları arasında ABD de işe alınmış ve en az 6 aylık iş tecrübesi olan kişi ile yapılan retrospektif kohort çalışmasında, total mortalite ve beyin kanserine bağlı mortalite oranları elektriksek alan maruziyeti ile beraber artmış olarak bulunmuştur (47). İşveç te 250 lösemi ve 261 beyin tümörü vakası ile yürütülen çalışmada EMA maruziyetinin beyin kanseri ve lösemiye yakalanma olasılığını arttırdığı tespit edilmiştir (48). Almanya da Löscher ve Mevissen in 50hz manyetik alan ekilenim dozu ile meme kanseri arasındaki ilişkinin incelendiği çalışma sonucu ise, EMA dozu ile tümör insidansı arasında çok yüksek düzeyde (R=0.994 p<0.01) korelasyon varlığı gösterilmiştir (49). Kheifets ve arkadaşlarının ABD de yaptığı, çocukluk çağı lösemilerinin araştırıldığı bir başka sistematik derleme araştırmasında ise, dünya çapında görülen 2400 adet çocukluk 20

25 çağı lösemi tanısının 100 adetinin çok düşük frekanslı alanlar (extremely low frequency=elf) ile ilişkilendirildiği bildirilmiştir (50). Tahran da 2013 ve 2014 yılları arasında, farklı hastanelere başvurmuş 22 ALL (Akut lenfoblastik Lösemi) hastasının ve 100 kontrol grubu bireyin dahil edildiği çalışma sonucunda yüksek gerilim hatlarına doğum öncesi ve çocukluk çağında maruziyetin ALL yi 3.6 kat artırdığı tespit edilmiştir (51). İngiltere, İskoçya ve Galler de yılları arasında çocukluk çağı tümörü tanısı almış vakanın dahil edildiği ve yüksek gerilim hatları ile annelerin gebelikte yaşadıkları adresler arasındaki mesafenin çocukluk çağı lösemilerinin değerlendirildiği çalışma sonucunda, 600 metreden yakın mesafelerde riskin artış gösterdiği sonucuna varılmıştır (52). Hollanda kaynaklı bir araştırmada ise, EMA lara maruziyet ile çocukluk çağı lösemileri arasındaki ilişki araştırılmış ve 0.3 μt üzerindeki maruziyet değerlerinde, çocuklarda lösemi görülme oranının belirgin derecede artmış olduğu belirlenmiştir (53). Çocukluk çağı lösemileri ve EMA ilişkisi konusunda ABD de yapılan bir derlemede; <0.1 μt maruziyet ile μt, μt ve >0.3 μt EMA maruziyeti kıyaslandığında sırasıyla 1.07, 1.16, 1.44 kat fazla oranda çocukluk çağı lösemisi görüldüğü ortaya konulmuştur. Yani maruziyet dozu arttıkça, lösemi görülme riski de artmıştır (54). Buna karşın kimi çalışmalarda ise EMA ile kanserler arasında bir ilişki olmadığını, gösteren sonuçlar elde edilmiştir. Örneğin; Londra da yapılan ve hamilelik boyunca annenin mobil telefonların baz istasyonlarının yaydığı radyofrekansa maruziyeti ile çocukluk çağı lösemileri arasında bir ilişki olup olmadığını inceleyen vaka kontrol çalışmasında yılları arasında doğmuş ve 0-4 yaşları arasında çocukluk çağı lösemisi tanısı almış 1397 olgu ile 5588 kontrol ile planlanmış çalışma sonucunda, annenin hamilelik boyunca EMA ya maruziyeti ile çocukluk çağı lösemileri arasında belirgin bir ilişki saptanamamıştır (55). EMA ve Endokrin Sistem Reiter in 1993 te yaptığı çalışma sonucuna göre; EMA ların endokrin sistem üzerine en belirgin etkilerinden birisi, melatonin hormonu düzeylerinde belirgin azalma ve bu azalma sonucu vücut biyolojik saati ve biyolojik ritminde bozulmalar olarak bildirilmiştir (56). Buna ek olarak insan tiroid hücreleri ve EMA arasındaki ilişkiyi inceleyen bir başka çalışma sonucuna göre ise, EMA ların tiroid hücreleri üzerine herhangi bir potansiyel karsinojenik etkisine rastlanmadığı belirtilmiştir (57). 21

26 EMA ve Üreme Sistemi Kadın üreme sistemi:dsö raporuna göre, elektrikle ilgili bir sektörde çalışmakta olan kadınlarda EMA ile etkileşim sonucu düşük doğum ağırlıklı bebek dünyaya getirme, peramatürite gibi doğumsal sorunların oluşabilme riski vardır (39). ABD de gebeler üzerinde gerçekleştirilen bir çalışmada, haftalık 20 saat ve üzeri olmak üzere monitörlü cihazlarda çalışmakta olan kadınlarda istemsiz düşük yapma riski belirgin olarak artmış bulunmuştur (58). İngiltere de yapılan bir başka çalışmada ise, EMA ların kadınları ağırlıklı olarak etkilemekte olduğu ve bu etkilenim sonucu özellikle konjenital anomaliye sahip bebeklerin doğmasına ve annelerin abortus yapmalarına sebep olduğuna dikkat çekilmiştir (1). ABD de 2002 yılında yapılan bir başka çalışmaya göre günlük 16 mg tan fazla EMA maruziyetinin gebe kadınlarda abortus riskini 1.8 kat artırdığı gösterilmiştir. Gebelik haftası <10 hafta olduğunda ise bu riski 2.2 kat düzeylerine çıkmaktadır, sonucuna ulaşılmıştır (59). İngiltere de hamile kadınlarda EMA lara maruziyetin zor doğuma sebep olduğu ortaya konulmuştur (60) te Norveç te Blaasaas ve arkadaşlarının bir olgu-kontrol çalışmasında ise, EMA maruziyeti olan çocuklarda kardiyak defektler 1.54 kat, hidrosefali ise 1.73 kat fazla görülmüştür (61). Çocuklarda EMA lardan yayılan RF ler yoluyla gelişebilecek bir başka anormalliğin ise doğum sonrası çocukluk döneminde kemikleşme anomalisi olduğu öne sürülmektedir (58,62). Erkek üreme sistemi:isveç te 1983 yılında, yüksek voltaj altında çalışan 542 işçinin çocuklarında konjenital malformasyonların yüksek oranda görüldüğü belirlenmiş ve bu durumun EMA maruziyeti sebebiyle geliştiği öne sürülmüştür (63). Cep telefonlarının yaydığı EM dalgaların erkek üreme sistemine etkilerini araştırmak amacıyla, erkek kobaylar 60 gün (günde 20 dakika aktif kullanım olacak şekilde) EMA ya maruziyeti bırakılmış ve sperma kalitesi parametreleri kaydedilmiştir. Çalışma sonucunda en belirgin etkilenmenin sperm sayısı üzerinde olduğu ve sperma sayısının EMA ya maruz kalan grupta istatistiki açıdan anlamlı bir biçimde düşük saptandığı belirtilmiştir.(64). Benzer biçimde 32 sağlıklı erkekten alınan sperm örnekleri A ve B grubu olmak üzere iki gruba ayrılarak, A grubundaki örnekler 5 saat boyunca bir termostat içerisinde bekletilirken, B grubundaki örnekler ise yine 5 saat boyunca bir termostatın içerisinde 22

27 bekletilmesinin yanı sıra bu süre boyunca ortama bekleme modunda kalacak şekilde bir cep telefonu da eklenmiştir. Bekleme süresi sonunda ise motilite parametreleri ölçülmüştür. Ölçümler sonucu EMA a maruz bırakılan gruptaki sperm motilitesi, diğer gruba oranla anlamlı şekilde düşük bulunmuştur (65). DSÖ kriterlerine göre spermiogramı normal olan 13 erkeğin dahil edildiği bir çalışmada, 5 gün boyunca cep telefonu taşımamış ve kullanmamış erkeklerde birinci spermiogram parametreleri kaydedilmiştir. Bundan 4 hafta sonra ise, ölçüm zamanından 5 gün önceden başlamak üzere, üzerlerinde cep telefonu taşımış ve günde 6 saat yoğun bir biçimde cep telefonu kullanmış olan erkeklerde ikinci spermiogram parametleri ölçülmüştür ve bu iki ölçüm parametreleri karşılaştırılmıştır. İkinci spermiyogram sonucunda elde edilen sperm motilitesi sonuçları, birinci spermiogramdakine oranla anlamlı biçimde azalmış olarak bulunduğu tespit edilmiştir (66). EMA ve Santral Sinir Sistemi Sobel ve arkadaşlarının 1995 te ABD de çok düşük frekanslı (<300 Hz) EMA ya orta ve yüksek düzeyde maruziyetle çalışmakta olan değişik sektörlerdeki işçilerde yaptıkları çalışmada, EMA sebebiyle dengesi bozulan kalsiyum metabolizması veya immün sistem hücrelerinden mikrogliaların aktivasyonu sebebiyle nöronal harabiyet ve nöronal dejenerasyon ile sonlanan olaylar dizisi sonucu Alzheimer oluşma riskinde artış saptanmıştır (67). Sobel ve arkadaşları tarafından gerçekleştirilen bir başka vaka kontrol çalışmasında, 65 yaş ve üzerinde olan, muhtemel EMA sebebiyle Alzheimer hastalığı tanı ve tedavisi alan grup (vaka) ile bilişsel bozukluk ve demansı olan hastalar (kontrol) kıyaslanmıştır. Çalışma sonucunda bundan önceki bulgulara paralel olarak EMA a maruziyetin Alzheimer hastalığına yakalanma riskini artırdığı tespit edilmiştir (68). İsveç te 2004 yılında 75 yaş ve üstü 931 kişide yapılmış olan prospektif kohort çalışmasında, mesleki kaynaklı EMA maruziyeti ve Alzheimer hastalığı/demans ilişkisi araştırılmıştır. 10 yıl süren izlemede 265 demans, 201 Alzheimer tanısı konulmuştur. Sonuç olarak; uzun dönemli yüksek EMA maruziyetinin erkeklerde Alzheimer ve Demans riskini artırdığı gözlenmiştir. Kadınlardaki sonuçların da buna paralel olduğu öne sürülmektedir (69). İstanbul da 2003 te Harmancı ve arkadaşlarının yaptığı vaka kontrol çalışmasında ise, mesleki EMA maruziyeti Alzheimer açısından ileri derecede bir risk faktörü olarak görülürken, eğitim durumunun ileri düzeyde olması koruyucu bir faktör olarak dikkat çekmektedir (70). 23

28 Washington da 2004 yılında yapılan çalışmada ise fare beyin hücrelerinde EMA ın fenton reaksiyonu yoluyla serbest radikallerin oluşumunu artırmak suretiyle DNA bölgesel kırıkları oluşumu ile hücre ölümü gerçekleştiğini savunan sonuçlar elde edilmiştir (71). Bütün bu verilere karşın 2011 de cep telefonu kullanıcılarında akustik nörinom oluşma riskini araştırma adına uluslararası interphone vaka kontrol araştırmasında, akustik nörinom oluşumu ile cep telefonu kullanımı arasında bir ilişkiye rastlanmamıştır (72). EMA ve Dolaşım Sistemi ABD de 2008 yılında yapılan çalışmada, statik EMA larla etkileşim sonucu göreceli olarak kan basıncındaki değişimlerin, kalp ritmi değişikleri, ventriküler fibrilasyon gibi aritmilerin ve kalp ritm bozukluklarının gelişebileceği kaydedilmiştir. Yine aynı makalede bu bulgulara ek olarak EMA maruziyeti sebebi ile dilde metalik tat alınması, baş dönmesi, bulantı ve el-göz koordinasyon bozukluğu saptandığı da bildirilmektedir. (73, 74). EMA ların myokard infarktusu ile ilişkilendirilebileceği, fakat bu ilişkinin kronik düzeyde olan kalp hastalıkları ile bir alakası olmadığı gözlemlenmiştir (73, 74). İHTİYATLILIK İLKESİNE GÖRE HAREKET ETMEK Birleşmiş Milletler (BM) Rio Deklarasyonunda (1992) Ülkeler, çevreyi korumak için, olanakları ölçüsünde koruyucu yaklaşım prensibini uygulayacaklardır. Ciddi kaygıların, tehditlerin ve geri dönülmez potansiyel zararların söz konusu olduğu durumlarda bilimsel belirsizlik (henüz olumsuzluklar ortaya çıkmasa bile) önlem almama ya da önlem almayı geciktirme için bahane olarakkullanılamaz. diye açıkça belirtilmektedir (75). Genel olarak bilimsel belirsizlik ve çevreye zarar temelinde şekillenen (76) İhtiyatlılık ilkesi, terimsel anlamıyla çevreye geri dönüşü olmayabilecek ve ciddi zararlar vermesi muhtemel görülen, mevcut durumda bilimsel belirsizliğin bulunduğu durumlarda konuya dair bütün önlemlerin eksiksiz bir şekilde alınması olarak tarif edilebilir (77). İhtiyatlılık ilkesi kapsamında; halen zararları açısından kesin kanıya varılamamış konunun zararlı olduğunu kabul edip, ciddi şüphe varlığında, önlemlerin bu duruma göre şekillendirilmesi esasına dayanmaktadır. Bu ilke kapsamında konuyla alakalı riskler artmadan, oluşabilecek sağlık sorunları ciddileşmeden önce yetkililer tarafından önlemlerin alınması durumu olarak da tabir edilebilir (77). Elektromanyetik radyasyon da ihtiyatlılık ilkesinde tanımlandığı üzere çevreye zararlı olması muhtemel ve bilimsel birçok belirsizliği içerisinde bulunduran bir olgudur. Konuyla alakalı standartlar belirlenirken EMR nin oluşturabileceği akut etkiler göz önüne alınmış, 24

29 EMR nin vücutta oluşturduğu sıcaklık artışı baz alınarak standartlar belirlenmiş fakat uzun dönemli etkilere ve oluşabilecek diğer etkilenimlerle gelişebilecek sağlık sorunlarına dair standartlar henüz geliştirilmemiştir. Bu sebeple gerek uzun dönemli (kronik) maruziyetin etkilerinin göz önüne alınmaması, gerekse toplumun farklı kesimlerine (hamileler, çocuklar, yaşlılar vb) farklı etkiler oluşturabileceği gerçeğinin göz ardı edilmesi sebebiyle mevcut standartlar halen dünya çapında eleştirilmektedir (77). Tüm bu etmenler dikkate alındığında, hareket planı belirlenirken, EMR nin ciddi bir sağlık sorunu olduğu kabul edilerek hareket edilmeli ve yasal düzenlemeler de buna göre şekillendirilmelidir. Bir başka deyişle Kanıtın yokluğu, yokluğun kanıtı değildir ilkesi gereği EMR nin sağlığa etkilerinin zararlı yönde olmadığı kanıtlanana dek, zararlıymış gibi davranılması gerekmektedir (78). Halen birçok Avrupa ülkesinde yasal düzenlemelerin ICNIRP ın belirlediği limit değerlerden çok daha aşağıda olmasının sebebi de, bu ülkelerin, ihtiyatlılık ilkesi ile hareket ediyor olmalarından ileri gelmektedir (79). KORUNMA BASAMAKLARI Primordial ve Birincil Korunma Önlemleri EMA kaynaklarını mümkünse ortadan kaldırmak, değil ise var olan risk faktörlerinin hastalık yapıcı etkisinin azaltılmasına yönelik önlemler olarak özetlenebilir. Günümüzde özellikle kentsel yaşamamımızın tamamen içerisine girmiş olan EMA lar,bireysel bazda alınacak önlemlerin yanı sıra daha da önemlisi devlet tarafından yapılacak düzenlemeler ile korunulabilir düzeylere çekilebilecektir (18). EMA maruziyetinden işyerinde çalışanları korumak için öncelikle yapılması gereken, maruziyet düzeyinin ölçümlerle tam olarak ortaya konulmasıdır. Elde edilmiş olan sonuçların ışığında, alınması gereken önlemler kararlaştırılmalıdır. Yönetmeliklerde geçmekte olan EMA yasal sınır değerleri aşıldığında yapılması gereken ilk iş, mühendislik önlemleri ile EMA kaynağı olan ve yasal sınır değerler altına çekilebilecek olan cihazların uygun emisyon değerlerine çekilmesi, güvenlik önlemlerinin alınması ve kısıtlamaya gidilmesi gibi sağlığı korumaya yönelik genel önemlerin alınmasıdır (80). Teknik ve Mühendislik Önlemler:Alınacak mühendislik önlemleri konusunda dikkate alınması gereken kriterler şunlardır; EMA maruziyet süresi, maruziyetin seviyesi ve frekans aralığı Yasal olarak izin verilen ve mevzuatta yer alan EMA sınır değerleri 25

30 Risk grupları üzerine sağlık ve güvenlik etkileri Literatürde var olan ve konuyla alakalı sağlık sorunlarına dair veriler, yayınlar Maruziyetin çoklu kaynakları Farklı frekans aralığında eş zamanlı maruziyetler. Kalkanlama vb. Teknik Önlemler:Bir işyerinde veya ortamda bulunan EMA kaynaklarından yayılan EMA, mühendislik yöntemleri ile kontrol edilemiyorsa kaynak kalkanlama yöntemleri ile sınırlandırılabilir. Ancak her zaman olduğu gibi tehlikenin boyutunu belirleyebilmek için, gerekli EMA ölçümleri yapılmalı ve mevcut durum ortaya konulmalıdır. Ölçüm sonrasında riskli gruplar (gebeler, çocuklar, gençler, kalp rahatsızlığı olan bireyler gibi) daha öncelikli olarak göz önünde bulundurulmak suretiyle kalkanlama için en uygun malzeme seçimi yapılır ve seçilen malzeme sonucu elde edilecek kazanım değerlendirilir (78). Kalkanlama metodu seçiminde göz önüne alınması gereken iki temel kriter, kalkanlama yapılacak alan ve o ortamda bulunan/çalışan kişi veya kişilerdir. Bazı ortamlar için kalkanlama kumaşları (27dB ve 38dB arasında değişen değerlerde koruyuculuk sağlar) yeterli olurken bazı ortamlarda ise kalkanlama için özel üretilmiş olan boyalar kullanılmalıdır. Malzeme cinsi, seçim konusunda önemli bir etkendir. Malzemeler ortamdaki kişilere alerjik etki göstermeyecek şekilde seçilmelidir. EMA içerisindeki etkileri de farklı olan bu malzemelerden boyalar EMR u yutarak ortamdan büyük oranda yok ederken, perde vb kumaşlar ise yansıtıcı etki göstererek koruyuculuk sağlamaktadır. Bu sebeple ortama uygun kalkanlama malzemesini seçmek oldukça önemlidir (78). Elektromanyetik kalkanlama özelliği olan malzemeler:kalkanlama veya diğer bir adı ile ekranlama işlemi, cihaz, devre veya kabloları elektromanyetik olarak izole etmek şeklinde tanımlanabilir (81). Kalkanlama için kullanılacak malzemeler, dalgaların kullanılacak malzemeye nüfuzunu en az indirmek için, elektriksel iletkenliği iyi olan ve manyetik enerjiyi ısı enerjisine çevirebilmek için yüksek manyetik geçirgenliğe sahip malzemelerden seçilmelidir (81). Kalkanlama için kullanılabilecek malzemelerin başlıcaları; Kompozit malzemeler İletken polimerler Polipirol (PPy) ve Polianilin (PANI) Politiyofen 26

31 Elektro-iletken Boyalar İletken Tekstil Kumaşları vb (81). Alınabilecek Diğer Önlemler: Cep telefonları ile yapılan görüşmeler mümkünse kısa süreli olmaldır. Cep telefonu kullanırken münkünse bir kulaklık yardımı ile görüşmeler yapılmalıdır. Cep telefonu görüşmeleri yapılırken, görüşme yapılan yerde çocukların bulunmamasına dikkat edilmelidir. Cep telefonu seçiminde SAR değeri düşük olan cihazları seçmeye özen gösterilmelidir. Küçük yaşta cep telefonu kullanımı mümkün olduğunca kısıtlanmalı, hatta çocukların cep telefonu kullanmasına izin verilmemelidir. Halen Avrupa da birçok ülkede yürürlükte olduğu gibi, ülkemizde de baz istasyonlarının üzerlerine rahatça görülebilecek biçimde tehlike ve ikaz işaretleri koyularak halkın bu tehlikeden haberdar olması sağlanmalı, yönetmeliklere bu tip maddeler eklenerek bunun bir zorunluluk haline getirilmesi sağlanmalıdır. Baz istasyonlarının inşası sırasında, sorumlu şirket kurulan istasyonun frekans değeri, güç yoğunluğu ve EMA değerleri gibi değerleri yerel çevre ve sağlık otoriteleri ile paylaşmalıdır. Manyetik alan oluşturabilme ihtimali olan her alet topraklama yolu ile indüklenen gerilimin yarabileceği sorunlar ortadan kaldırılmalıdır. Elektrik ve manyetik alan oluşturan kaynaklar daha az sıklıkla çalıştırılıp kullanılarak, bu kaynakların sebep olduğu EMA lar azaltılmalıdır (12). İkincil ve Üçüncül Korunma Önlemleri İkincil korunma önlemleri genel olarak tarama önlemleri olarak tasfir edilebilir. Bu sebeple EMA kaynaklarını için ikincil korunma basamağında yapılması gereken en önemli eylem, EMA kaynaklarının düzenli ve periyodik olarak izlenip elde edilen değerlerin sürekli bir biçimde sağlık açısından etkilerini değerlendirmektir. Bu sebeple tıpkı çalışmamızda olduğu gibi toplu olarak insanların bulunduğu ve yaşadığı okul, hastane, devlet daireleri vb yerlerde EMA kaynaklarının oluşturduğu elektriksel ve manyetik alan değerleri sürekli izlenerek ulusal ve uluslararası sınır değerlere uygunlukları kontrol edilmeli, sınır değerler 27

32 üzerinde saptanan değerler yetkili birimlere bildirilip gerekli önlemlerin alınması sağlanmalıdır. Ayrıca EMA ölçümlerinin, yönetmeliklerde hangi periyotlarda yapılacağı belirtilerek bu ölçümlerin yasal zemini oluşturulmalıdır. Üçüncül koruma basamağı için ise, EMA sebebiyle sağlık sorunu yaşadığı tespit edilen bireylere, gerekli sağlık hizmetlerinin verilmesi, hastalığın ilerlemesinin önlenmesi gibi önlemleri içermektedir. EMA larla İLGİLİ GELİNEN SON NOKTA Kronik hastalıklardan Multiple Sklerosis (MS), Parkinson ve Alzheimer hastalıklarının artış göstermesi üzerine, DSÖ nün bu konuya dikkati çekilmiş ve 1996 yılında geliştirilen Elektromanyetik Alan Projesi ortaya çıkmıştır. Proje kapsamı gereği, EMA larla ilgili yapılmakta olan ve yapılması düşünülen çalışmalar desteklenmekte, mevcut standartlar ve sınır değerlerin daha da iyileştirilmesi için yapılmış çalışmalar incelenerek konuya katkıda bulunmaya çalışılmaktadır. Asıl olarak 2015 yılına dek sürmesi düşünülen fakat konuyla alakalı çalışmaların hızla devam etmesi sebebiyle sürekli süresi uzatılan bir çalışmadır. Türkiye projeye 1999 da yılında 45. Ülke olarak dahil olmuştur.(82). Amerikan Bilimler Akademisi çocukluk çağı kanserleri ile EMA lar arasında gösterilmiş olan ilişkiyi tekrar incelemiş ve 1996 da ise löseminin, yüksek gerilim hatları çevresinde yaşamakta olan çocuklarda diğer çocuklara oranla 1.5 daha sık görüldüğünü kabul etmiştir. Daha sonra Uluslararası Kanser Araştırma Ajansı (IARC) Non-iyonizan (iyonlaştırmayan) radyasyonun ELF (Extremely Low Frequency, Hz) bandını grup 2B kanserojen sınıfı içerisinde tanımlamıştır (82). Projeye katılan kuruluşlar; Uluslararası Kanser Araştırma Ajansı (IARC), Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO), Uluslararası Telekomünikasyon Birliği (ITU), Uluslararası İyonize Olmayan Radyasyondan Korunma (ICNIRP) Komisyonu, Avrupa Komisyonu (EC), Uluslararası Elektroteknik Komisyonu (IEC), Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) ve Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü dür (NATO). Ülkeler ise, alfabetik sıra ile, Arjantin, Avustralya, Avusturya, Belçika, Kanada Çek Cumhuriyeti, Finlandiya, Fransa, Almanya, Macaristan, Endonezya, İsrail, İrlanda, İtalya, Japonya, Kuveyt, Malezya, Hollanda, Polonya, Norveç, Rusya Federasyonu, Slovenya, Güney Afrika, İsveç, İsviçre, Birleşik Arap emirlikleri, İngiltere, Amerika Birleşik Devletleri, Bahreyn, Brezilya, Bulgaristan, Çin, Hırvatistan, Kıbrıs, Danimarka, İran, Güney Kore, Lüksemburg, Malta, Meksika, Singapur, İspanya, Hong Kong dur (4). 28

33 BTK tarafından geliştirilen proje kapsamında, halkın yaşadığı çevrede bulunan EMA kaynaklarından birisi olan baz istasyonları ile ilgili bilgi düzeyinin artırılması, farkındalık yaratılması adına önemli denilebilecek bir adım adılmıştır. 4 Kasım 2013 tarihinde yürürlüğe girmiş olan proje ile artık vatandaşlar e-devlet sistemi üzerinden bulundukları konuma en yakında bulunan baz istasyonunun EMA değerlerini öğrenebilecek, bu değerlerin ulusal ve uluslararası limit değerlere göre durumunu da aynı anda görebileceklerdir tarihi itibarı ile vedrilen hizmetten kişi faydalanmış olup, yaklaşık de sorgulama yapılmış olduğu söylenmektedir(83). Buna ek olarak EMA larla alakalı daha düşük düzeyde standartlara sahip İtalya, Almanya, İspanya gibi ülkelerde de halen uygulanmakta olan baz istasyonlarının sürekli olarak ölçüme tabi tutulması projesi de hayata geçirilecektir. Proje amacı ilk proje ile benzer olup yine halkın konu hakkında bilgilendirilmesi ve bilinç düzeyinin artırılması olarak görülmektedir. Proje için ilk başta pilot il olarak belirlenen Ankara da 10 adet, İzmir de ise 5 adet ve toplam olarak 15 adet sürekli EMA ölçümü yapan istasyon kurulmuştur. İstasyonlar kurulurken üniversite, hastane, okul gibi çok kişiyi barındıran yaşam alanlarına yakın olmasına dikkat edilmiş ve konum olarak da baz istasyonuna en yakın konuma konumlandırılmışlardır. Bu konumların da 6 aylık dönemler halinde değiştirilmesi planlanmış ve farklı alanlarda yapılan ölçümler sayesinde proje kapsamında ölçüm yapılan yerlerin genişletilmesi amaçlanmıştır. Ölçüm değerleri sadece baz istasyonu kaynaklı değil o ortamda bulunan radyo-tv vericisi gibi diğer kaynakların da yaydığı EMA değerlerini içerecektir. Sonuçlar ise ema-olcum.btk.gov.tradresinden online olarak kontrol edilerek sürekli bir bilgi akışı sağlanması hedeflenmektedir(83). YASAL DÜZENLEMELER Anayasanın 56.maddesinin Sağlık, çevre ve konut bölümünde, sağlık hizmetleri ve çevrenin korunması başlığı altında geçen Herkes, sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir.çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek Devletin ve vatandaşların ödevidir. Devlet, herkesin hayatını, beden ve ruh sağlığı içinde sürdürmesini sağlamak; insan ve madde gücünde tasarruf ve verimi artırarak, işbirliğini gerçekleştirmek amacıyla sağlık kuruluşlarını tek elden planlayıp hizmet vermesini düzenler. Devlet, bu görevini kamu ve özel kesimlerdeki sağlık ve sosyal kurumlarından yararlanarak, onları denetleyerek yerine getirir. Sağlık hizmetlerinin yaygın bir şekilde yerine getirilmesi 29

34 için kanunla genel sağlık sigortası kurulabilir. İbaresi konu bir çeşit çevre kirliliğine yol açan EMA larla ilgili ülkemizde yürürlükte olan en temel kanun niteliğindedir (84). Ayrıca 11 ağustos 1983 tarihinde nolu resmi gazete yayınlanarak yürürlüğe giren 2872 nolu Çevre Kanunu içerisinde, Madde 23 altında yer alan Ek Madde 8 de yer alan İyonlaştırıcı olmayan radyasyon yayılımı sonucu oluşan elektromanyetik alanların çevre ve insan sağlığı üzerindeki olumsuz etkilerinin önlenmesi için usûl ve esaslar, ilgili kurum ve kuruluşların görüşleri alınarak Bakanlıkça çıkarılacak yönetmelikle belirlenir." İbaresi de konu ile ilgili ülkemizdeki mevzuatlardan bir tanesidir (85). Elektromanyetik kirlilik ile ilgili bir başka yasal düzenleme de,5 şubat 2015 te nolu resmi gazetede yayınlanmış olan Toplum Sağlığı Merkezi Ve Bağlı Birimler Yönetmeliği nde yer almaktadır. Bu yönetmeliğin Madde 25, g bendi, Toplum Sağlığı Merkezi nin çevre sağlığı hizmetlerine ilişkin görevleri başlığı altında; Hava kirliliği, gürültü, atıklar, elektromanyetik kirlilik ve diğer çevre sorunları konusunda alınan ve alınacak önlemlere yönelik ilgili kurum ve kuruluşlarla işbirliği yapmak ifadesi ile Toplum Sağlığı Merkezleri nin de konuyla ilgili görevi açıkça belirtilmiştir (86). Ülkemizde baz istasyonları kuruluş yeri, işletilmesi ve denetlenmesi ile ilgili esasları belirleyen yönetmelik, 4 Ağustos 2000 tarih ve sayılı resmi gazetede yayınlanan Mobil Telekomünikasyon Şebekelerine Ait Baz İstasyonlarının Kuruluş Yeri, Ölçümleri, İşletilmesi ve Denetlenmesi Hakkında Yönetmelik isimli yönetmeliktir. Bu yönetmelik beş (5) bölümden oluşmaktadır. Bu bölümler; Birinci Bölüm: Amaç, Kapsam, Yasal Dayanak ve Tanımlar İkinci Bölüm: Ölçüm esasları. Üçüncü Bölüm: Dikkate alınacak limit değerler. Dördündü Bölüm: Baz istasyonları kuruluş yeri ve İşletme esasları. Beşinci Bölüm: Geçici ve son hükümler (87). Yönetmelik kapsamı, Madde 2 de de belirtildiği üzere; Ülkemizde mevcut 450, 900 ve 1800 MHz frekans bandında çalışan mobil telekomünikasyon şebekeleri ile ileride bu alanda hizmete konulacak yeni nesil şebekelerin baz istasyonlarının kurulma ve çalıştırılmaları sürecinde bu Yönetmelikle belirlenmiş olan limit değerlerin işletmecilerce korunup korunmadığının belirlenmesi için yapılacak olan ölçüm yöntemleri ile kuruluş yeri, işletilmesi ve denetlenmesi ile ilgili esasları kapsar. (87). Ölçüm yapabilecek yetkili kuruluşlar ise Madde 5 te açıkça belirtilmiştir; a) Bakanlık ve/veya görevlendireceği kurum ve/veya kuruluşlar, b) TÜBİTAK a ait ölçüm merkezleri, c) Bakanlıkça tespit edilecek üniversitelere ait ölçüm merkezleri, d) Uluslararası 30

35 akreditasyon belgesi olan gerçek veya tüzel kişiliğe sahip bağımsız elektromanyetik alan ölçüm laboratuarları, e) Akredite laboratuvarlar tarafından ölçüm cihazları kalibre edilmiş olan ve Bakanlıkça onaylanan ölçüm kurum veya kuruluşları, f) Bakanlık denetiminde yapılmak kaydıyla; mobil telekomünikasyon şebekesi işletmecileri, tarafından yapılır. (87). Yapılan ölçüm sonuçlarının değerlerlendirilmesi ve akabinde getirilebilecek yaptırımlar ise Madde 12 de detaylandırılmıştır; Değerlendirme sonucunda Yönetmeliğin 13 üncü maddesinde belirlenen limit değerlerin üzerinde olduğu tespit edilen baz istasyonlarının, Yönetmelikte belirtilen değerlere uygun hale getirilmesi için İşletmeciye 7 günlük bir süre verilir. Bu süre içerisinde uygun hale getirilmeyen baz istasyonu Bakanlıkça veya Bakanlığın bildirimi üzerine mülki amirlikce kapatılır ve/veya söktürülür. Ölçüm sonuçlarının limit değerlerinin altında kaldığının belirlenmesi halinde bu istasyonun standartlara uygun olduğuna dair bir belge, Bakanlık tarafından ölçüm yapan kuruluşa ve işletmeciye verilir. Yönetmelik maddesinde de görüldüğü üzere var olan yasal sınır değerlerin üzerinde değerlere sahip baz istasyonlarının mevcut durumlarının iyileştirilmesi için işletmeci kurumun 7 (yedi) günlük süresi vardır aksi takdirde baz istasyonu kapatılacaktır (87). Madde 12 deki hükümlerin uygulanabilmesi için Madde 13 te frekans bazında limit değerler verilmiştir. Ülkemizde halen kullanılmakta olan 900 MHz ve 1800 MHz frekansından yayın yapan baz istasyonları için yönetmelikte geçen sınır değerler şu şekildedir; Tablo 2.Mobil Telekomünikasyon Şebekelerine Ait Baz İstasyonlarının Kuruluş Yeri, Ölçümleri, İşletilmesi ve Denetlenmesi Hakkında Yönetmelik te yer alan frekans bazında 900 ve 1800 MHz frekanslarında yayın yapan baz istasyonları için sınır değerler(87). GSM 900 MHz frekans bandında baz istasyonlarında müsaade edilen limit değerler Elektrik Alan Şiddeti (E) 41.1 V/m Manyetik Alan Şiddeti (H) A/m Ortalama Güç Yoğunluğu (S) 4.5 W/m 2 GSM 1800 MHz frekans bandında baz istasyonlarında müsaade edilen limit değerler Elektrik Alan Şiddeti (E) 58.1 V/m Manyetik Alan Şiddeti (H) A/m Ortalama Güç Yoğunluğu (S) 9 W/m 2 Yönetmelik te ayrıca tablo da yer alan limit değerlerin, ICNIRP tarafından oluşturulmuş EMA sınır ortam ölçümü değerleri baz alınarak hazırlanmış olduğu ve 31

36 ICNIRP tarafından yapılacak güncellemeler sonucu oluşturulan yeni sınır değerlere de aynen uyulacağı belirtilmektedir (87). Baz istasyonlarının kurulacağı yerlerin tarif edildiği Madde 16 da, Baz istasyonları, sağlık kurumları ile okul öncesi eğitim, temel eğitim ve orta eğitim kurumlarına ait alanlara, kurumun yetkilisi ve istasyonun kurulacağı il veya ilçenin mülki amirinden izin alınmak suretiyle kurulacaktır., okul binaları ve çevrelerine kurulması planlanan baz istasyonları için istasyon kurulması planlanan il veya ilçenin mülki amiri tarafından izin alınması gerekliliği ifade edilmektedir (87). Madde 20 de; Şebekenin işletilmesi sırasında, planlamalar nedeniyle baz istasyonlarında yapılacak değişikliklerde ve yenilemelerde ölçüm işlemleri işletmeci tarafından tekrarlanacak ve sonuçlar Bakanlığa verilen aylık raporlara eklenecektir., de ifade edildiği gibi baz istasyonları üzerinde yapılacak değişiklikler vb sonrası ölçümlerin tekrarlanıp, istasyonun yasal limitler dışına çıkmadığı tekrar beyan edilmelidir. (87). Üçüncü şahısların talebi halinde yapılacak ölçümler, yani vatandaşlarca şikayet konusu olan baz istasyonlarının durumunu belirlemek için yapılacak olan ölçümler, Madde 22 de ifade edildiği üzere bakanlıkça izin verilen ve Madde 5 te ifade edilmiş kurumlara talep sahibi vatandaş tarafından ücretin yatırılması akabinde yapılacak ölçümler sonucu, eğer ölçüm sonucu limit değerler altında ise ölçüm yapan kurum/kuruluş tarafından talep sahibine iletilir, eğer ölçüm sonuçları limit değerler üzerinde ise ölçüm ücreti baz istasyonu sahibi işletmeci kuruluş tarafından ölçüm talebinde bulunan vatandaşa ödenerek, Bakanlık tarafından Madde 12 de yer alan hükümler uygulanır (87). Bu yönetmeliğe ek olarak ana metni 21 Nisan 2011 tarihinde nolu resmi gazetede yayınlanan ve daha sonra 17 ŞUBAT 2012, 15 Şubat 2014, 12 Şubat 2015 ve son olarak da 9 Ekim 2015 (Resmi Gazete No:29497) tarihinde revize edilen Elektronik Haberleşme Cihazlarından Kaynaklanan Elektromanyetik Alan Şiddetinin Uluslararası Standartlara Göre Maruziyet Limit Değerlerinin Belirlenmesi, Kontrolü Ve Denetimi Hakkında Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik te frekans aralıklarına göre elektriksel alan ve manyetik alan maruziyeti için limit değerler belirlenmiştir. Bu yönetmelik yayınlandığı ilk tarih olan 21 Nisan 2011 de ICNIRP tarafından yayınlamış rehberlerde yer alan uluslararası sınır değerleri kabul etmiştir. 9 Ekim 2015 de yapılan son güncellemede Madde 16 gereğince; ICNIRP tarafından belirlenen uluslarası sınır değelerde ortam için maksimum 4 te 3 ü (3/4 ü), tek bir cihaz için ise maksimum 9 da 2 si (2/9 u) sınır değer olarak kabul edilmiş ve Avrupa Ülkeleri kadar aşağıya çekilmemiş olsa da, EMA için belirlenmiş ulusal sınır değerler aşağıya çekilmiştir (88). 32

37 GEREÇ VE YÖNTEMLER Araştırma Bölgesinin Tanıtılması Araştırma bölgesi olarak ele alınan bölge Edirne ili Merkez ilçesidir. Araştırmaya konu olan ve ölçümlerin yapılacağı okullar ise merkez ilçe içerisinde hizmet vermekte olan ilkokul binalarıdır. Proje olarak tasarlanan çalışmamızın başında bölgemizde il milli eğitim müdürlüğü verilerine göre 34 adet ilkokul olduğu tespit edilmiş olup, tespit edilen bu İlkokul binalarının iç ortamları ve dış ortamları olmak üzere ölçümler planlanmış ve bu plan dahilinde ölçümler gerçekleştirilmiştir. Araştırmanın Tipi Araştırma tanımlayıcı tipte bir çalışmadır. Araştırmanın Evreni ve Örneklemi Araştırmanın evreni Edirne ili merkez ilçede bulunan ilkokul binaları derslikleri ve okulların dış ortamlarından oluşmaktadır. Evreni oluşturan toplam 26 ilkokul binası ve çevresi bulunmaktadır. Çalışmamız için örneklem çekilmemiş olup, çalışma evrenin tümünde yani 26 okulda da ölçüm yapılacak şekilde dizayn edildi ve ölçümler önceden ölçüm yapılması tasarlanan okullarda yapıldı. 33

38 Ölçüm yapılması planlanan ve ölçümlerin yapılmış olduğu okullar;50.yıl İlkokulu, Karakasım İlkokulu, Şehit Asım İlkokulu, 75.Yıl İlkokulu, Kemalköyİlkokulu, Şükrüpaşa İlkokulu, Büyükdöllük Köyü İlkokulu, Lala Şahinpaşa İlkokulu, Cumhuriyet İlkokulu, Meriç İlkokulu, Tayakadın Şehit Cem Havale İlkokulu,Ticaret Borsası İlkokulu, Edirne Gazi İlkokulu, Mustafa Necati İlkokulu, Ticaret ve Sanayi Odası İlkokuluEdirne İnönü İlkokulu, Trakya Birlik İlkokulu, Özel Edirne Bahçeşehir İlkokulu, Vali Fahri Yücel İlkokulu, Edirne Kurtuluş İlkokulu, Özel Edirne Beykent İlkokulu, Yusufhoca İlkokulu, Yüksel Yeşil İlkokulu, Fevzipaşa İlkokulu, Plevne İlkokulu, Mithatpaşa İlkokulu ndan oluşmaktadır. Elektromanyetik alan düzeylerinin belirlenmesi için bahsi geçen okulların iç ortamlarında, yani ders faal olarak işlenmekte olan dersliklerde ve okul bahçelerinde okullara bir metre mesafeden, bina köşe noktalarından ölçümler yapıldı. Araştırmanın Hipotezleri H0: Edirne Merkez ilçede bulunan ilkokullarda elektromanyetik radyasyon değeri ulusal sınır değerlerin üzerinde değildir. H1: Edirne Merkez ilçede bulunan ilkokullarda elektromanyetik radyasyon değeri ulusal sınır değerlerin üzerindedir. Araştırmanın İzinleri ve Etik: Edirne Merkez ilçede bulunan ilkokullarda elektro manyetik alan düzeylerinin ölçümü için bölgede bulunan bütün ilkokullara ulaşılması hedeflendi. Hedeflenen okullarda ölçüm yapabilmek adına araştırmanın yürütülebilmesi için, Trakya Üniversitesi Tıp Fakültesi Girişimsel Olmayan Klinik Araştırmalar Etik Kurulu ndan tarihinde gerekli izinler alınmış olup; onay yazısı (Ek-1) ekte sunulmuştur. Bu aşamadan sonra proje kapsamındaki ölçümleri okullarda gerçekleştirebilmek için ise il genelindeki bütün okullardan sorumlu kurum olan İl Milli Eğitim Müdürlüğü nden tarihinde gerekli izinler alındı ve ona izinleri (Ek-2, Ek-3) eklerde sunuldu. Bu aşamadan sonra ölçümler izinler sonrası gerçekleştirildi. Araştırma Kapsamında Yapılan Ölçümler ve Ölçüm Metodu Ölçümlerde el tipi spektrum analizör kullanılarak farklı frekanslar için selektif ölçümler yapıldı. Spektrum analizörü; girişindeki elektriksel sinyallerin belirlenen frekans aralığındaki genlik değişimini gösteren cihazlardır. Temel amaç ilgilenilen frekans aralığındaki, bilinen ya 34

39 da bilinmeyen eletromanyetik sinyallerin gücünü ölçmektir. Spektrum analizörü için pasif alıcı (pasif receiver) tanımı kullanılabilir. Cihaz, incelenmek istenen sistem üzerine bağlanır ve geçen sinyallere hiçbir şekilde müdahale etmeden sinyallerin özellikleri ekranı üzerinden izlenebilir. Çalışmamız için seçilen spektrum analizör olarak Spectran HF V4 Analyzer + Hyper LOG Anten kullanılmıştır. Kullanılmak istenen Spectran marka spektrum analizörün seçilmesindeki ana unsur, sahip olduğu bant genişliğinin maksimal düzeyde olmasıdır. Spectran HF V4 Analyzer + Hyper LOG Anten Spektrum analizör 700MHz - 9.4GHz aralığındaki tüm elektromanyetik alan değerlerinde ölçüm yapabilmektedir. Bu değer aralığı hem piyasada hali hazırda satışı olan diğer birçok cihazlardan daha yüksek bir aralık olmakla beraber, hem de gerek GSM operatörleri ve baz istasyonları, gerekse WLAN yani kablosuz ağların yaydığı elektrik ve elektromanyetik alandaki değerleri kayıt ve değerlendirebilme yetisine sahiptir. Çalışmamızda Edirne Merkez ilçe ve bağlı köylerde bulunan ilkokullarda Spectran HF V4 Analyzer + Hyper LOG Anten yardımı ile 700MHz den 9.4GHz aralığına dek, ilkokulların iç ve dış ortam elektromanyetik alanları her okulda ayrı ayrı olmak üzere ölçüldü. Araştırma ölçüm verileri daha sonra ölçülen EMA değerlerinin ülkemiz için yönetmelikte geçen EMA lar için belirlenmiş sınır değerlere ve dünyadaki diğer birçok ülke tarafından benimsenmiş diğer uluslarası sınır değerlere uygunluklarına göre incelendi. Ölçümler okulların iç ve dış ortamı olmak üzere iki farklı alanda gerçekleştirildi. Bu ölçümler yapılırken profesyonel tipte tripod kullanılarak yerden 90 cm yükseklikte olmak üzere iç ortamda odaların dört köşesinden ve ortasından alınan değerlerin ortalaması alınarak, dış ortamda ise okul dışında okulun dış dört köşesinden 1 metre uzaklıktan ve yerden 90 cm yükseklikten EMA ölçümleri yapıldı. Dört ölçümün aritmetik ortalaması alınarak ortalama EMA değeri belirlendi.(89) 35

40 Şekil13.Ölçüm yapılan sınıflarda (iç ortam) ölçüm noktalarının gösterimi. Şekil 13 de de gösterildiği üzere ölçüm noktaları numaralandırılmış olup tablolarda ise verilen numaralarda yapılan ölçümlerin sonuçları verilmiştir. Ölçümlerin seçildiği sınıflar, her katta en köşedeki sınıflardan yani katların sağ ve solundaki köşelerdeki sınıflardan ölçüm yapılmıştır. Genel olarak kat köşelerinde iki(2) sınıf karşılıklı olduğundan bir katta genel olarak (kimi okullarda okul planına göre daha az sayıda sınıfta ölçüm yapılmış olmakla birlikte) köşelerde bulunan dört (4) sınıftan, her sınıfta 5 ölçümden toplam 20 ölçüm, ve kat ortasından bir (1) ölçüm yapılmak üzere 21 ölçüm gerçekleştirilmiştir. (kimi okullarda bu sayı ölçüm yapılan sınıf sayısı ile alakalı olarak daha az olmakla birlikte maksimum sayı 21 d Ölçüm sonuçları tabloda 1,2,3,4 ve 5 numaralı noktalara göre verilmiş olup buna ek olarak da sınıflar arası koridor orta noktası (SAKON) ndan yapılan ölçüm sonuçları gösterilmiştir. Bu sonuçlara göre de aritmetik ortalamalar alınarak kat ortalamaları ve okul ortalamaları ortaya çıkarılmıştır. 36

41 Şekil14.Ölçüm yapılan katların kuşbakışı görünüm örneği. 37

42 Şekil 15. Okul dış ortam ölçümlerinde ölçüm yapılan noktaların gösterimi. Ölçüm yapılan okullarda iç ortam ölçümleri yanı sıra yapılan dış ortam ölçümlerinde ise, ölçüm yapılacak binaların bahçelerine çıkılarak binaların 4 köşesinden ve binalara şekil de gösterilen ok yönlerinde 1 (bir) metre mesafede, spektrum analizörü yerden 90 cm yükseklikte olacak şekilde (tripod yardımı ile) dış ortam ölçümleri gerçekleştirilmiştir. Şekilde görüldüğü üzere ölçüm noktaları 1,2,3 ve 4 olmak üzere numaralandırılmıştır. Numaralandırılan bu ölçümler iç ortam ölçümlerinin gösterildiği tablo ile birlikte gösterilmiştir. 38

43 Araştırma Verilerinin Düzenlenmesi ve Analizi Araştırmada elde edilen sonuçlar değerlendirilirken, okullardaki ölçümlerden elde edilen veriler Excel 2010 programı aracılığı ile oluşturulan veritabanına girilmiştir. Girilen verilerden excelde oluşturulan formüller aracılığı, tanımlayıcı nitelikte olan çalışmamızda ulaşılması amaçlanan, minimum, maksimum ve ortalama gibi değerlerelde edildi. Araştırmada Karşılaşılan Güçlük ve Kısıtlılıklar Araştırmamızdaki en büyük ve yegane kısıtlılık, araştırma kapsamında yaptığımız ölçümlerin anlık ölçüm değerlerinden oluşmasıdır. Uzun dönemli ölçümler yapılmadığından, EMA sağlık etkilerini ortaya koyamak pek mümkün olmamakla birlikte, ölçüm sonuçlarımız yalnızca anlık durumu gösterir niteliktedir. 39

44 Araştırmanın Zaman Çizelgesi Araştırma kapsamındaki ölçümlere Spectran HF V4 Analyzer + Hyper LOG Anten hizmet sağlayıcı firma tarafından sağlandıktan sonra, izinlerin alındığı tarih olan 3 Mayıs 2016 tarihinde başlanmış olup verilerin toplanması, veri girişi ve analiz, rapor yazımı ve literatür tarama safhaları Tablo 3 degösterildiği gibi şekillenmiştir.(zaman çizelgesi başlangıç tarihi 1 Ocak 2016 dır) Tablo3.Araştırma zaman çizelgesi. İş Planı Adı/Tanımı AYLAR Verilerin toplanması (Okullarda EMA Ölçümü.) Veri Girişi ve Analiz X X X X X X X X X X Rapor Yazımı X X X X Literatür Tarama X X X X X X X X X X X X 40

45 BULGULAR Proje kapsamında çalışma evreni olarak Edirne Merkez ve Merkeze bağlı bütün ilkokul binaları ve bu binaların dış ortamlarında ölçümler yapılması planlandı. Uygulama için milli eğitim müdürlüğü sitesinden ilkokulların listesi alındı. Proje kapsamında ve etik kurul onay yazısında geçmekte olan okul sayısı 26 okul olarak saptandı. Bu okullar alfetik sıraya göre şu dizilerek harita üzerinde gösterilmiştir. 41

46 Şekil 16. Çalışma kapsamında EMA ölçümü yapılan okulların Edirne il merkezi haritasında gösterimi. Okul numaralandırılması alfabetik sıraya göre yapılmış olup, hangi numaraların hangi okulları temsil ettiği aşağıda belirtilmiştir; (1.50.yıl ilkokulu, 2.75.Yıl İlkokulu İlkokulu, 3.Büyükdöllük Köyü İlkokulu, 4.Cumhuriyet İlkokulu, 5.Fevzipaşa İlkokulu, 6.Gazi İlkokulu, 7.İnönü İlkokulu, 8.Karakasım İlkokulu, 9.Kemalköy İlkokulu, 10.Kurtuluş İlkokulu, 11.Lalaşahinpaşa İlkokulu, 12.Meriç İlkokulu, 13.Mithatpaşa İlkokulu, 14.Mustafa Necati İlkokulu, 15.Özel Edirne Bahçeşehir İlkokulu, 16.Özel Edirne Beykent İlkokulu, 17.Plevne İlkokulu, 18.Şehit Asım İlkokulu, 19.Şükrüpaşa İlkokulu, 20.Tayakadın Şehit Cem Havale İlkokulu, 21.Ticaret Borsası İlkokulu, 22.Ticaret ve Sanayi Odası İlkokulu, 23.Trakya Birlik İlkokulu, 24.Vali Fahri Yücel İlkokulu, 25.Yusufhoca İlkokulu, 26.Yüksel Yeşil İlkokulu) 42

47 Şekil yıl ilkokulu Ölçüm yapılan 50,Yıl İlkokulu (Şekil 17), toplam2 katlı, 2 girişi olan ve tek binadan oluşan ilkokul binasında eğitim verilmektedir. Ölçümlerimiz her katın en uçtaki köşelerinde bulunan sınıflarda gerçekleştirilmiş olup, 1.katta 3 sınıfta (1 sınıfın olduğu köşede idareci odası mevcuttu), 2. katta 4 sınıfta ölçüm yapılmıştır. Bunun yanı sıra SAKON lardan da yapılan ölçümlerle iç ortam ölçümleri tamamlanmıştır. İç ortam ölçümlerinden sonra ise okul dışından, binanın köşelerinde bulunan 4 noktadan dış ortam ölçümleri gerçekleştirilmiştir. Ölçüm sonuçları ise Tablo 4 de verilmiştir; 43

48 Tablo yıl İlkokulu ölçüm sonuçları OKULUN ADI 50.Yıl İlkokulu ÖLÇÜM NOKTALARI VE SONUÇLAR (V/m) SINIFLAR ORT. SS KAT 1 Sınıf 1 0,841 1,188 1,188 0,668 0,841 0,945 0,233 Sınıf 2 0,841 0,944 0,841 0,749 0,944 0,864 0,082 Sınıf 3 0,749 0,841 0,749 1,059 0,841 0,848 0,127 SAKON 0,841 SINIFLAR ORT. SS Sınıf 1 0,668 0,944 0,668 0,841 0,595 0,743 0,144 KAT 2 Sınıf 2 0,944 0,841 0,749 1,059 0,749 0,868 0,134 Sınıf 3 1,496 1,679 1,679 1,679 1,679 1,642 0,082 Sınıf 4 1,496 1,679 1,679 1,679 1,496 1,606 0,100 SAKON 0,668 DIŞ ORTAM A B C D ORT SS 0,944 0,944 1,059 1,059 1,002 0,066 Tablo 4 de görüldüğü üzere, 50. Yıl İlkokulu nda iç ve dış ortam EMA ölçümleri göz önüne alındığında ölçüm sonuçlarına göre, en düşük EMA değeri V/m iken en yüksek EMA değeri V/m olarak tespit edilmiştir. Ölçüm değerlerinin tümü ise EMA lar için belirlenmiş, hem ulusal hem de uluslararası sınır değerlerin altındadır. 44

49 Şekil Yıl İlkokulu Ölçüm yapılan 75.Yıl İlkokulu (Şekil 18), toplam3 katlı, 2 girişi olan ve tek binadan oluşan ilkokul binasında eğitim verilmektedir. Ölçümlerimiz her katın en uçtaki köşelerinde bulunan sınıflarda gerçekleştirilmiş olup, her katta 4 sınıfta ölçüm yapılmıştır. Bunun yanı sıra SAKON lardan da yapılan ölçümlerle iç ortam ölçümleri tamamlanmıştır. İç ortam ölçümlerinden sonra ise okul dışından, binanın köşelerinde bulunan 4 noktadan dış ortam ölçümleri gerçekleştirilmiştir. Ölçüm sonuçları ise Tablo 5 de verilmiştir; 45

50 Tablo Yıl İlkokulu ölçüm sonuçları OKULUN ADI 75.yıl İlkokulu KAT 1 KAT 2 KAT 3 DIŞ ORTAM ÖLÇÜM NOKTALARI VE SONUÇLAR (V/m) SINIFLAR ORT. SS Sınıf 1 0,841 0,841 0,668 0,749 0,841 0,788 0,078 Sınıf 2 0,749 0,749 0,841 0,749 0,668 0,751 0,061 Sınıf 3 0,749 0,749 0,749 0,841 0,749 0,767 0,041 Sınıf 4 0,668 0,841 0,749 0,749 0,595 0,720 0,093 SAKON 0,749 SINIFLAR ORT. SS Sınıf 1 0,749 0,841 0,749 0,841 0,841 0,804 0,050 Sınıf 2 0,841 0,668 0,944 0,749 0,749 0,790 0,106 Sınıf 3 0,841 0,668 0,749 0,749 0,841 0,770 0,073 Sınıf 4 0,841 0,668 0,749 0,749 0,749 0,751 0,061 SAKON 0,595 SINIFLAR ORT. SS Sınıf 1 0,841 0,841 0,749 0,749 0,749 0,786 0,050 Sınıf 2 0,841 0,749 0,749 0,841 0,749 0,786 0,050 Sınıf 3 0,749 0,749 0,749 0,668 0,595 0,702 0,069 Sınıf 4 0,749 0,749 0,668 0,749 0,595 0,702 0,069 SAKON 0,841 A B C D ORT SS 0,944 0,841 0,749 0,944 0,870 0,094 Tablo 5 de görüldüğü üzere, 75.yıl İlkokulu nda iç ve dış ortam EMA ölçümleri göz önüne alındığında ölçüm sonuçlarına göre, en düşük EMA değeri V/m iken en yüksek EMA değeri V/m olarak tespit edilmiştir. Ölçüm değerlerinin tümü ise EMA lar için belirlenmiş, hem ulusal hem de uluslararası sınır değerlerin altındadır. 46

51 Şekil 19.Büyükdöllük Köyü İlkokulu Ölçüm yapılan Büyükdöllük Köyü İlkokulu nda (Şekil 19), toplam2 katlı ana binada eğitim verilmektedir. Bina iki katlı olmasına karşın 2.katta ortaokul eğitimi verildiğinden dolayı ölçümler 1.kattaki sınıflarda gerçekleştirilmiştir. Ölçümlerimiz her katın en uçtaki köşelerinde bulunan sınıflarda gerçekleştirilmiş olup, 4 er sınıftan ölçüm yapılmıştır. Bunun yanı sıra SAKON lardan da yapılan ölçümlerle iç ortam ölçümleri tamamlanmıştır. İç ortam ölçümlerinden sonra ise okul dışından, binanın köşelerinde bulunan 4 noktadan dış ortam ölçümleri gerçekleştirilmiştir. Ölçüm sonuçları ise Tablo 6 da verilmiştir; 47

52 Tablo 6.Büyükdöllük Köyü İlkokulu ölçüm sonuçları OKULUN ADI Büyükdöllük Köyü İlkokulu ÖLÇÜM NOKTALARI VE SONUÇLAR (V/m) SINIFLAR ORT. SS Sınıf 1 1,333 1,496 1,333 1,333 1,333 1,366 0,082 KAT 1 Sınıf 2 1,059 0,944 1,188 1,059 1,059 1,062 0,086 Sınıf 3 1,059 0,944 1,059 1,059 1,188 1,062 0,086 Sınıf 4 1,188 1,188 1,188 1,059 0,944 1,113 0,110 SAKON 1,059 DIŞ ORTAM A B C D ORT SS 1,059 1,059 0,944 1,188 1, Tablo 6 da görüldüğü üzere, Büyükdöllük Köyü İlkokulu nda iç ve dış ortam EMA ölçümleri göz önüne alındığında ölçüm sonuçlarına göre, en düşük EMA değeri 0.944V/m iken en yüksek EMA değeri V/m olarak tespit edilmiştir. Ölçüm değerlerinin tümü ise EMA lar için belirlenmiş, hem ulusal hem de uluslararası sınır değerlerin altındadır. 48

53 Şekil 20. Cumhuriyet İlkokulu Ölçüm yapılan Cumhuriyet İlkokulu nda (Şekil 20), toplam3 katlı, tek girişi olan ve tek binadan oluşan ilkokul binasında eğitim verilmektedir. Ölçümlerimiz her katın en uçtaki köşelerinde bulunan sınıflarda gerçekleştirilmiş olup, 1.katta idari kat ve kullanılmayacan sınıflar olması sebebiyle ölçüm yapılmamış, 2.katta ise 3. Katta ise 4 er sınıftan ölçüm yapılmıştır. Ek olarak SAKON lardan da yapılan ölçümlerle iç ortam ölçümleri tamamlanmıştır. İç ortam ölçümlerinden sonra ise okul dışından, binanın köşelerinde bulunan 4 noktadan dış ortam ölçümleri gerçekleştirilmiştir. Ölçüm sonuçları ise Tablo 7 de verilmiştir; 49

54 Tablo 7. Cumhuriyet İlkokulu ölçüm sonuçları OKULUN ADI Cumhuriyet İlkokulu ÖLÇÜM NOKTALARI VE SONUÇLAR (V/m) SINIFLAR ORT. SS Sınıf 1 1,333 1,188 1,333 1,059 0,944 1,171 0,171 KAT 2 Sınıf 2 0,749 0,749 0,841 0,841 0,841 0,804 0,050 Sınıf 3 0,749 0,841 0,841 0,749 0,841 0,804 0,050 Sınıf 4 0,841 0,749 0,841 0,944 0,749 0,825 0,081 SAKON 0,944 SINIFLAR ORT. SS Sınıf 1 0,749 0,841 0,668 0,749 0,749 0,751 0,061 KAT 3 Sınıf 2 0,668 0,841 0,749 0,749 0,668 0,735 0,072 Sınıf 3 0,944 0,749 0,749 0,944 0,944 0,866 0,107 Sınıf 4 0,749 0,749 0,841 0,841 0,749 0,786 0,050 SAKON 0,749 DIŞ ORTAM A B C D ORT SS 0,841 0,944 0,944 0,944 0,918 0,052 Tablo 7 de görüldüğü üzere, Cumhuriyet İlkokulu nda iç ve dış ortam EMA ölçümleri göz önüne alındığında ölçüm sonuçlarına göre, en düşük EMA değeri 0.668V/m iken en yüksek EMA değeri V/m olarak tespit edilmiştir. Ölçüm değerlerinin tümü ise EMA lar için belirlenmiş, hem ulusal hem de uluslararası sınır değerlerin altındadır. 50

55 Şekil 21.Fevzipaşa İlkokulu Ölçüm yapılan Fevzipaşa İlkokulu nda (Şekil 21), toplam2 katlı, tek binada eğitim verilmektedir. Ölçümlerimiz her katın en uçtaki köşelerinde bulunan sınıflarda gerçekleştirilmiş olup, her katta 4 er sınıftan ölçümler gerçekleştirimiştir. Ek olarak SAKON lardan da yapılan ölçümlerle iç ortam ölçümleri tamamlanmıştır. İç ortam ölçümlerinden sonra ise okul dışından, binanın köşelerinde bulunan 4 noktadan dış ortam ölçümleri gerçekleştirilmiştir. Ölçüm sonuçları ise Tablo 8 de verilmiştir 51

56 Tablo 8. Fevzipaşa İlkokulu ölçüm sonuçları OKULUN ADI Fevzipaşa İlkokulu KAT 1 KAT 2 ÖLÇÜM NOKTALARI VE SONUÇLAR (V/m) SINIFLAR ORT. SS Sınıf 1 0,841 0,749 0,668 0,944 0,841 0,809 0,105 Sınıf 2 0,749 0,749 0,841 0,749 0,668 0,751 0,061 SAKON SINIFLAR ORT. SS DIŞ ORTAM Sınıf 1 0,668 0,841 0,749 0,749 0,841 0,770 0,073 Sınıf 2 0,749 0,749 0,841 0,749 0,668 0,751 0,061 Sınıf 3 0,841 0,749 0,841 0,944 1,059 0,887 0,118 Sınıf 4 0,944 0,841 0,841 0,749 0,944 0,864 0,082 SAKON 0,944 A B C D ORT SS 0,944 0,944 0,841 0,944 0, Tablo 8 de görüldüğü üzere, Fevzipaşa İlkokulu nda iç ve dış ortam EMA ölçümleri göz önüne alındığında ölçüm sonuçlarına göre, en düşük EMA değeri 0.668V/m iken en yüksek EMA değeri V/m olarak tespit edilmiştir. Ölçüm değerlerinin tümü ise EMA lar için belirlenmiş, hem ulusal hem de uluslararası sınır değerlerin altındadır. 52

57 Şekil 22. Gazi İlkokulu Ölçüm yapılan Gazi İlkokulu nda (Şekil 22), toplam2 katlı, tek girişi olan ve tek binadan oluşan ilkokul binasında eğitim verilmektedir. Ölçümlerimiz her katın en uçtaki köşelerinde bulunan sınıflarda gerçekleştirilmiş olup, 1.katta ve 2. katta 3 er sınıftan ölçüm yapılmıştır (okul planı gereği). Bunun yanı sıra SAKON lardan da yapılan ölçümlerle iç ortam ölçümleri tamamlanmıştır. İç ortam ölçümlerinden sonra ise okul dışından, binanın köşelerinde bulunan 4 noktadan dış ortam ölçümleri gerçekleştirilmiştir. Ölçüm sonuçları ise Tablo 9 da verilmiştir; 53

58 Tablo 9. Gazi İlkokulu ölçüm sonuçları OKULUN ADI Gazi İlkokulu ÖLÇÜM NOKTALARI VE SONUÇLAR (V/m) SINIFLAR ORT. SS KAT 1 Sınıf 1 0,944 0,841 0,944 0,944 0,944 0,923 0,046 Sınıf 2 0,944 1,059 1,059 0,944 0,944 0,990 0,063 Sınıf 3 0,749 0,944 0,841 0,841 0,944 0,864 0,082 SAKON 0,749 SINIFLAR ORT. SS KAT 2 Sınıf 1 0,841 0,749 0,668 0,841 0,841 0,788 0,078 Sınıf 2 0,841 0,944 0,944 1,059 0,841 0,926 0,091 Sınıf 3 0,944 0,668 0,749 0,841 0,668 0,774 0,119 SAKON 0,749 DIŞ ORTAM A B C D ORT SS 0,944 0,841 0,841 0,749 0,821 0,080 Tablo 9 da görüldüğü üzere, Gazi İlkokulu nda iç ve dış ortam EMA ölçümleri göz önüne alındığında ölçüm sonuçlarına göre, en düşük EMA değeri V/m iken en yüksek EMA değeri V/m olarak tespit edilmiştir. Ölçüm değerlerinin tümü ise EMA lar için belirlenmiş, hem ulusal hem de uluslararası sınır değerlerin altındadır. 54

59 Şekil 23. İnönü İlkokulu Ölçüm yapılan İnönü İlkokulu nda (Şekil 23), toplam2 katlı, 2 girişi olan ve tek binadan oluşan ilkokul binasında eğitim verilmektedir. Ölçümlerimiz her katın en uçtaki köşelerinde bulunan sınıflarda gerçekleştirilmiş olup, 1.katta 2 sınıftan (koridorun paralel olarak bir tarafını idari personele ait odalar ve öğrenci sayısı azlığından dolayı kullanılmayan kapalı sınıflar oluşturmaktadır) ve 2. katta 4 sınıftan ölçüm yapılmıştır. Bunun yanı sıra SAKON lardan da yapılan ölçümlerle iç ortam ölçümleri tamamlanmıştır. İç ortam ölçümlerinden sonra ise okul dışından, binanın köşelerinde bulunan 4 noktadan dış ortam ölçümleri gerçekleştirilmiştir. Ölçüm sonuçları ise Tablo 10 da verilmiştir; 55

60 Tablo 10. İnönü İlkokulu ölçüm sonuçları OKULUN ADI İnönü İlkokulu ÖLÇÜM NOKTALARI VE SONUÇLAR (V/m) SINIFLAR ORT. SS KAT 1 Sınıf 1 1,059 0,944 0,944 0,944 0,668 0,912 0,138 Sınıf 2 0,841 0,749 0,668 0,944 0,944 0,829 0,121 SAKON 0,944 SINIFLAR ORT. SS Sınıf 1 0,749 0,841 0,841 0,841 1,059 0,866 0,115 KAT 2 Sınıf 2 0,749 0,841 0,749 0,944 0,749 0,806 0,087 Sınıf 3 0,668 0,944 0,668 0,841 1,059 0,836 0,172 Sınıf 4 1,059 0,841 0,944 0,841 0,841 0,905 0,097 SAKON 0,749 DIŞ ORTAM A B C D ORT SS 0,749 0,595 0,668 0,595 0,652 0,073 Tablo 10 da görüldüğü üzere, İnönü İlkokulu nda iç ve dış ortam EMA ölçümleri göz önüne alındığında ölçüm sonuçlarına göre, en düşük EMA değeri 0.595V/m iken en yüksek EMA değeri V/m olarak tespit edilmiştir. Ölçüm değerlerinin tümü ise EMA lar için belirlenmiş, hem ulusal hem de uluslararası sınır değerlerin altındadır. 56

61 Şekil 24.Karakasım İlkokulu Ana bina Şekil 25.Karakasım İlkokulu Ek bina Ölçüm yapılan Karakasım İlkokulu (Şekil 24-25), toplam 2 binada eğitim verilen, giriş katından oluşan, tek katlı bir ilkokul binasına ve yine tek katlı bir ek binaya sahiptir. Ek bina ve ana binadan oluşmak üzere 2 binada eğitim verilmektedir. Okulda ana binada eğitim yapılmakta olan 2 sınıfta, ek binada ise 3 sınıfta ve her iki binada da SAKON (Sınıflar arası koridor orta noktası) lardan iç ortam ölçümleri yapılmıştır. 57

62 İç ortam ölçümlerinden sonra ise okul dışından, iki binadan ayrı ayrı olmak üzere, 4 noktadan verilmiştir; dış ortam ölçümleri gerçekleştirilmiştir. Ölçüm sonuçları ise Tablo 11 de Tablo 11. Karakasım İlkokulu ölçüm sonuçları OKULUN ADI İlkokulu ÖLÇÜM NOKTALARI VE SONUÇLAR (V/m) SINIFLAR ORT. SS BİNA 1 Sınıf 1 0,841 0,668 0,749 0,749 0,944 0,788 0,105 Sınıf 2 0,749 0,668 0,841 0,841 0,749 0,751 0,073 SAKON 0,749 DIŞ ORTAM A B C D ORT SS 0,749 0,668 0,595 0,668 0,670 0,062 SINIFLAR ORT. SS KAT 2 Sınıf 1 0,749 0,749 0,749 0,749 0,668 0,733 0,036 Sınıf 2 0,595 0,749 0,749 0,749 0,595 0,687 0,084 Sınıf 3 0,749 0,668 0,749 0,668 0,749 0,717 0,044 SAKON DIŞ ORTAM A B C D ORT SS 0,749 0,749 0,841 0,668 0,752 0,070 Tablo 11 de görüldüğü üzere, Karakasım İlkokulu nda iç ve dış ortam EMA ölçümleri göz önüne alındığında ölçüm sonuçlarına göre, en düşük EMA değeri V/m iken en yüksek EMA değeri V/m olarak tespit edilmiştir. Ölçüm değerlerinin tümü ise EMA lar için belirlenmiş, hem ulusal hem de uluslararası sınır değerlerin altındadır. 58

63 Şekil 26.: Kemalköy İlkokulu Ölçüm yapılan Kemalköy İlkokulu nda (Şekil 26), toplam2 katlı ana binada eğitim verilmektedir. Ölçümlerimiz her katın en uçtaki köşelerinde bulunan sınıflarda gerçekleştirilmiş olup, 4 er sınıftan ölçüm yapılmıştır. Bunun yanı sıra SAKON lardan da yapılan ölçümlerle iç ortam ölçümleri tamamlanmıştır. İç ortam ölçümlerinden sonra ise okul dışından, binanın köşelerinde bulunan 4 noktadan dış ortam ölçümleri gerçekleştirilmiştir. Ölçüm sonuçları ise Tablo 12 de verilmiştir; 59

64 Tablo 12. Kemalköy Köyü İlkokulu ölçüm sonuçları OKULUN ADI Kemalköy Köyü İlkokulu KAT 1 KAT 2 ÖLÇÜM NOKTALARI VE SONUÇLAR (V/m) SINIFLAR ORT. SS Sınıf 1 0,944 1,059 1,496 1,188 1,333 1,204 0,218 Sınıf 2 1,059 0,944 1,059 1,188 1,188 1,088 0,103 Sınıf 3 1,333 1,333 0,944 1,188 1,059 1,171 0,171 Sınıf 4 1,059 1,188 1,333 1,188 1,188 1,191 0,097 SAKON 1,188 SINIFLAR ORT. SS DIŞ ORTAM Sınıf 1 0,944 1,059 1,188 1,188 1,188 1,113 0,110 Sınıf 2 1,333 1,188 1,188 1,333 1,188 1,246 0,079 Sınıf 3 1,188 1,188 1,059 1,059 0,944 1,088 0,103 Sınıf 4 0,841 1,059 0,944 1,188 1,059 1,018 0,131 SAKON 1,059 A B C D ORT SS 1,333 1,059 1,188 1,188 1,192 0,112 Tablo 12 de görüldüğü üzere, Kemalköy İlkokulu nda iç ve dış ortam EMA ölçümleri göz önüne alındığında ölçüm sonuçlarına göre, en düşük EMA değeri 0.841V/m iken en yüksek EMA değeri V/m olarak tespit edilmiştir. Ölçüm değerlerinin tümü ise EMA lar için belirlenmiş, hem ulusal hem de uluslararası sınır değerlerin altındadır. 60

65 Şekil 27. Kurtuluş İlkokulu Ölçüm yapılan Kurtuluş İlkokulu nda (Şekil 27), toplam2 katlı, 2 girişi olan ve tek binadan oluşan ilkokul binasında eğitim verilmektedir. Ölçümlerimiz her katın en uçtaki köşelerinde bulunan sınıflarda gerçekleştirilmiş olup, 1.katta 2 sınıftan (iki köşeyi idari personelin odaları oluşturmasından dolayı) ve 2. katta 4 sınıftan ölçüm yapılmıştır. Bunun yanı sıra SAKON lardan da yapılan ölçümlerle iç ortam ölçümleri tamamlanmıştır. İç ortam ölçümlerinden sonra ise okul dışından, binanın köşelerinde bulunan 4 noktadan dış ortam ölçümleri gerçekleştirilmiştir. Ölçüm sonuçları ise Tablo 13 de verilmiştir; 61

66 Tablo 13. Kurtuluş İlkokulu ölçüm sonuçları OKULUN ADI Kurtuluş İlkokulu KAT 1 ÖLÇÜM NOKTALARI VE SONUÇLAR (V/m) SINIFLAR ORT. SS Sınıf 1 1,059 0,944 1,059 0,944 0,944 0,821 0,063 Sınıf 2 0,749 0,944 0,841 0,841 0,841 0,821 0,069 SAKON 0,749 SINIFLAR ORT. SS Sınıf 1 0,749 0,749 0,841 0,749 0,595 0,737 0,089 KAT 2 Sınıf 2 0,841 0,944 0,841 0,944 0,841 0,882 0,056 Sınıf 3 0,749 0,841 0,841 0,749 0,841 0,804 0,050 Sınıf 4 0,944 0,841 0,841 0,944 0,749 0,864 0,082 SAKON 0,668 DIŞ ORTAM A B C D ORT SS 0,841 1,188 0,841 0,749 0,905 0,194 Tablo 13 de görüldüğü üzere, Kurtuluş İlkokulu nda iç ve dış ortam EMA ölçümleri göz önüne alındığında ölçüm sonuçlarına göre, en düşük EMA değeri 0.595V/m iken en yüksek EMA değeri V/m olarak tespit edilmiştir. Ölçüm değerlerinin tümü ise EMA lar için belirlenmiş, hem ulusal hem de uluslararası sınır değerlerin altındadır. 62

67 Şekil 28. Lalaşahinpaşa İlkokulu Ölçüm yapılan Lalaşahinpaşa İlkokulu nda (Şekil 28), toplam3 katlı, tek binada eğitim verilmektedir. Ölçümlerimiz her katın en uçtaki köşelerinde bulunan sınıflarda gerçekleştirilmiş olup, her katta 4 er sınıftan ölçümler gerçekleştirilmiştir. Ek olarak SAKON lardan da yapılan ölçümlerle iç ortam ölçümleri tamamlanmıştır. İç ortam ölçümlerinden sonra ise okul dışından, binanın köşelerinde bulunan 4 noktadan dış ortam ölçümleri gerçekleştirilmiştir. Ölçüm sonuçları ise Tablo 14 de verilmiştir. 63

68 Tablo 14. Lalaşahinpaşa İlkokulu ölçüm sonuçları OKULUN ADI Lalaşahinpaşa İlkokulu KAT 1 KAT 2 KAT 3 DIŞ ORTAM ÖLÇÜM NOKTALARI VE SONUÇLAR (V/m) SINIFLAR ORT. SS Sınıf 1 1,059 0,944 1,059 1,188 1,188 1,088 0,103 Sınıf 2 0,944 1,059 0,944 0,841 1,188 0,995 0,133 Sınıf 3 1,059 1,188 1,333 1,333 1,188 1,220 0,116 Sınıf 4 1,188 0,944 1,333 1,188 1,188 1,168 0,140 SAKON 1,059 SINIFLAR ORT. SS Sınıf 1 1,188 1,059 0,944 1,188 1,333 1,142 0,147 Sınıf 2 1,059 1,059 1,059 1,188 0,944 1,062 0,086 Sınıf 3 1,188 1,059 1,059 0,944 1,188 1,088 0,103 Sınıf 4 1,188 1,188 1,333 1,059 1,059 1,165 0,114 SAKON 1,333 SINIFLAR ORT. SS Sınıf 1 1,059 1,188 1,188 0,944 1,188 1,113 0,110 Sınıf 2 1,059 1,059 0,944 0,841 1,188 1,018 0,131 Sınıf 3 1,188 1,059 0,841 0,944 1,059 1,018 0,131 Sınıf 4 0,944 1,059 1,059 0,944 1,059 1,013 0,063 SAKON 0,749 A B C D ORT SS 1,059 1,059 1,188 0,944 1,063 0,100 Tablo 14 de görüldüğü üzere, Lalaşahinpaşa İlkokulu nda iç ve dış ortam EMA ölçümleri göz önüne alındığında ölçüm sonuçlarına göre, en düşük EMA değeri 0.841V/m iken en yüksek EMA değeri V/m olarak tespit edilmiştir. Ölçüm değerlerinin tümü ise EMA lar için belirlenmiş, hem ulusal hem de uluslararası sınır değerlerin altındadır. 64

69 Şekil 29. Meriç İlkokulu Ölçüm yapılan Meriç İlkokulu nda (Şekil 29), toplam2 katlı, tek girişi olan ve tek binadan oluşan ilkokul binasında eğitim verilmektedir. Ölçümlerimiz her katın en uçtaki köşelerinde bulunan sınıflarda gerçekleştirilmiş olup, 1.katta 2 sınıftan, 2.katta ise 3 sınıftan ölçüm yapılmıştır. 1. Katta 2 sınıftan ölçüm yapılma nedeni diğer iki sınıfın olması gereken yerde idari personele ait odalarının bulunuşu iken 2.katta 3 sınıftan ölçüm yapılma sebebi ise bu katta öğretmenler odasının bulunuşu dolayısıyladır. Ek olarak SAKON lardan da yapılan ölçümlerle iç ortam ölçümleri tamamlanmıştır. İç ortam ölçümlerinden sonra ise okul dışından, binanın köşelerinde bulunan 4 noktadan dış ortam ölçümleri gerçekleştirilmiştir. Ölçüm sonuçları ise Tablo 15 de verilmiştir; 65

70 Tablo 15. Meriç İlkokulu ölçüm sonuçları OKULUN ADI Meriç İlkokulu ÖLÇÜM NOKTALARI VE SONUÇLAR (V/m) SINIFLAR ORT. SS KAT 1 Sınıf 1 0,841 0,749 0,841 0,841 0,841 0,823 0,041 Sınıf 2 1,059 1,059 0,944 0,944 0,749 0,951 0,127 SAKON 0,944 SINIFLAR ORT. SS KAT 2 Sınıf 1 0,841 0,841 0,841 0,749 0,749 0,804 0,050 Sınıf 2 0,841 0,841 0,841 0,749 0,841 0,823 0,041 Sınıf 3 0,749 0,749 0,749 0,841 0,749 0,767 0,041 SAKON 0,749 DIŞ ORTAM A B C D ORT SS 0,749 0,841 0,841 0,841 0,818 0,046 Tablo 15 de görüldüğü üzere, Meriç İlkokulu nda iç ve dış ortam EMA ölçümleri göz önüne alındığında ölçüm sonuçlarına göre, en düşük EMA değeri V/m iken en yüksek EMA değeri V/m olarak tespit edilmiştir. Ölçüm değerlerinin tümü ise EMA lar için belirlenmiş, hem ulusal hem de uluslararası sınır değerlerin altındadır. 66

71 Şekil 30. Mithatpaşa İlkokulu. Ölçüm yapılan Mithatpaşa İlkokulu nda (Şekil 30), toplam2 katlı, tek girişi olan ve tek binadan oluşan ilkokul binasında eğitim verilmektedir. Ölçümlerimiz her katın en uçtaki köşelerinde bulunan sınıflarda gerçekleştirilmiş olup, 1.katta ve 2. katta 4 er sınıftan ölçüm yapılmıştır. Bunun yanı sıra SAKON lardan da yapılan ölçümlerle iç ortam ölçümleri tamamlanmıştır. İç ortam ölçümlerinden sonra ise okul dışından, binanın köşelerinde bulunan 4 noktadan dış ortam ölçümleri gerçekleştirilmiştir. Ölçüm sonuçları ise Tablo 16 da verilmiştir; 67

72 Tablo 16. Mithatpaşa İlkokulu ölçüm sonuçları OKULUN ADI Mithatpaşa İlkokulu ÖLÇÜM NOKTALARI VE SONUÇLAR (V/m) SINIFLAR ORT. SS Sınıf 1 0,749 0,841 0,944 0,841 0,841 0,843 0,069 KAT 1 Sınıf 2 0,595 0,668 0,749 0,749 0,749 0,702 0,069 Sınıf 3 0,749 0,841 0,841 0,841 0,841 0,823 0,041 Sınıf 4 0,944 0,749 0,841 0,841 0,944 0,864 0,082 SAKON 0,668 SINIFLAR ORT. SS Sınıf 1 0,749 0,668 0,841 0,749 0,668 0,735 0,072 KAT 2 Sınıf 2 0,841 0,749 0,668 0,944 0,944 0,829 0,121 Sınıf 3 0,841 0,668 0,749 0,749 0,595 0,720 0,093 Sınıf 4 0,668 0,749 0,473 0,530 0,749 0,634 0,127 SAKON 0,841 DIŞ ORTAM A B C D ORT SS 1,059 1,188 0,944 1,059 1,063 0,100 Tablo 16 de görüldüğü üzere, Mithatpaşa İlkokulu nda iç ve dış ortam EMA ölçümleri göz önüne alındığında ölçüm sonuçlarına göre, en düşük EMA değeri V/m iken en yüksek EMA değeri V/m olarak tespit edilmiştir. Ölçüm değerlerinin tümü ise EMA lar için belirlenmiş, hem ulusal hem de uluslararası sınır değerlerin altındadır. 68

73 Şekil 31.Mustafa Necati İlkokulu Ana bina Şekil 32.Mustafa Necati İlkokulu Ek bina 69

74 Ölçüm yapılan Mustafa Necati İlkokulu nda (Şekil 31-32), toplam2 katlı ana binanın ilk katında ve bir ek binada eğitim verilmektedir. Ana bina iki katlı olmasına karşın 2.katta eğitim verilen sınıf bulunmamasından dolayı ölçümler 1.kattaki ve ek binadaki sınıflarda gerçekleştirilmiştir. Ölçümlerimiz her katın en uçtaki köşelerinde bulunan sınıflarda gerçekleştirilmiş olup, 4 er sınıftan ölçüm yapılmıştır. Bunun yanı sıra SAKON lardan da yapılan ölçümlerle iç ortam ölçümleri tamamlanmıştır. İç ortam ölçümlerinden sonra ise okul dışından, binanın köşelerinde bulunan 4 noktadan dış ortam ölçümleri gerçekleştirilmiştir. Ölçüm sonuçları ise Tablo 17 ve 18 de verilmiştir; Tablo 17 ve Tablo 18 de görüldüğü üzere, Mustafa Necati İlkokulu nda iç ve dış ortam EMA ölçümleri göz önüne alındığında ölçüm sonuçlarına göre, en düşük EMA değeri 0.668V/m iken en yüksek EMA değeri V/m olarak tespit edilmiştir. Ölçüm değerlerinin tümü ise EMA lar için belirlenmiş, hem ulusal hem de uluslararası sınır değerlerin altındadır. 70

75 Tablo 17. Mustafa Necati İlkokulu Ana bina ölçüm sonuçları OKULUN ADI Mustafa Necati İlkokulu (ANA BINA) ÖLÇÜM NOKTALARI VE SONUÇLAR (V/m) SINIFLAR ORT. SS Sınıf 1 0,944 0,944 0,841 0,841 0,841 0,882 0,056 KAT 1 Sınıf 2 0,944 1,059 1,059 0,944 1,059 1,013 0,063 Sınıf 3 0,841 0,841 0,944 0,944 0,668 0,848 0,113 Sınıf 4 0,944 1,059 1,188 1,059 0,944 1,039 0,101 SAKON 1,059 DIŞ ORTAM A B C D ORT SS 0,841 0,944 0,944 0,841 0,893 0,059 Tablo 18. Mustafa Necati İlkokulu Ek bina ölçüm sonuçları OKULUN ADI Mustafa Necati İlkokulu (ANA BINA) ÖLÇÜM NOKTALARI VE SONUÇLAR (V/m) SINIFLAR ORT. SS KAT 1 Sınıf 1 1,059 0,749 0,944 0,841 1,059 0,930 0,136 Sınıf 2 0,841 0,944 0,944 0,944 0,668 0,868 0,120 SAKON 1,059 DIŞ ORTAM A B C D ORT SS 0,841 0,944 0,841 0,841 0,

76 Şekil 33.Özel Edirne Bahçeşehir İlkokulu Ölçüm yapılan Özel Edirne Bahçeşehir İlkokulu nda (Şekil 33), toplam3 katlı, tek binada eğitim verilmektedir. Binanın bir yarısında ilkokul eğitimi verilirken diğer yarısında ise orta okul ve lise eğitimi verilmektedir. Ölçümlerimiz her katın en uçtaki köşelerinde bulunan sınıflarda gerçekleştirilmiş olup, her katta 4 er sınıftan ölçümler gerçekleştirimiştir. Ek olarak SAKON lardan da yapılan ölçümlerle iç ortam ölçümleri tamamlanmıştır. İç ortam ölçümlerinden sonra ise okul dışından, binanın köşelerinde bulunan 4 noktadan dış ortam ölçümleri gerçekleştirilmiştir. Ölçüm sonuçları ise Tablo 19 da verilmiştir. 72

77 Tablo 19. Özel Edirne Bahçeşehir İlkokulu ölçüm sonuçları OKULUN ADI Özel Edirne Bahçeşehir İlkokulu ÖLÇÜM NOKTALARI VE SONUÇLAR (V/m) SINIFLAR ORT. SS Sınıf 1 0,944 0,841 0,944 0,841 0,749 0,864 0,082 KAT 1 KAT 2 KAT 2 Sınıf 2 0,841 0,841 0,749 0,944 0,944 0,864 0,082 Sınıf 3 1,188 0,944 0,841 0,944 1,059 0,995 0,133 Sınıf 4 1,059 0,944 0,944 0,841 0,944 0,946 0,077 SAKON 0,944 SINIFLAR ORT. SS Sınıf 1 0,944 1,059 0,841 0,944 1,059 0,969 0,092 Sınıf 2 1,059 0,944 0,841 0,841 0,944 0,926 0,091 Sınıf 3 0,944 0,944 0,841 0,749 0,944 0,884 0,088 Sınıf 4 0,944 0,841 1,059 0,944 0,944 0,946 0,077 SAKON 0,841 SINIFLAR ORT. SS DIŞ ORTAM Sınıf 1 0,749 0,841 0,944 0,841 0,841 0,843 0,069 Sınıf 2 0,668 0,749 0,944 1,059 0,841 0,852 0,155 Sınıf 3 1,059 0,841 0,749 0,944 0,749 0,868 0,134 Sınıf 4 0,749 0,841 0,944 0,841 0,668 0,809 0,105 SAKON 0,841 A B C D ORT SS 1,059 0,944 0,944 0,841 0,947 0,089 Tablo 19 da görüldüğü üzere, Özel Edirne Bahçeşehir İlkokulu nda iç ve dış ortam EMA ölçümleri göz önüne alındığında ölçüm sonuçlarına göre, en düşük EMA değeri 0.668V/m iken en yüksek EMA değeri V/m olarak tespit edilmiştir. Ölçüm değerlerinin tümü ise EMA lar için belirlenmiş, hem ulusal hem de uluslararası sınır değerlerin altındadır. 73

78 Şekil 34.Özel Edirne Beykent İlkokulu Ölçüm yapılan Özel Edirne Beykent İlkokulu nda (Şekil 34), toplam4 katlı, 3 katında sınıfların bulunduğu ve tek binada eğitim verilmektedir. Ölçümlerimiz her katın en uçtaki köşelerinde bulunan sınıflarda gerçekleştirilmiş olup, her katta 4 er sınıftan ölçümler gerçekleştirimiştir. Ek olarak SAKON lardan da yapılan ölçümlerle iç ortam ölçümleri tamamlanmıştır. İç ortam ölçümlerinden sonra ise okul dışından, binanın köşelerinde bulunan 4 noktadan dış ortam ölçümleri gerçekleştirilmiştir. Ölçüm sonuçları ise Tablo 20 de verilmiştir 74

79 Tablo 20. Özel Edirne Beykent İlkokulu ölçüm sonuçları OKULUN ADI Özel Edirne Beykent İlkokulu KAT 1 KAT 2 KAT 3 DIŞ ORTAM ÖLÇÜM NOKTALARI VE SONUÇLAR (V/m) SINIFLAR ORT. SS Sınıf 1 0,841 0,841 0,749 0,749 0,841 0,804 0,050 Sınıf 2 0,841 0,944 0,944 0,944 0,841 0,903 0,056 Sınıf 3 0,841 1,059 0,944 0,749 0,841 0,887 0,118 Sınıf 4 0,944 0,668 0,749 0,841 0,749 0,790 0,106 SAKON 0,841 SINIFLAR ORT. SS Sınıf 1 0,749 0,749 0,841 0,749 0,944 0,806 0,087 Sınıf 2 0,841 0,944 0,841 0,668 0,841 0,827 0,099 Sınıf 3 0,749 0,668 0,749 0,841 0,749 0,751 0,061 Sınıf 4 0,749 0,944 0,668 0,749 1,059 0,834 0,162 SAKON 0,749 SINIFLAR ORT. SS Sınıf 1 0,749 0,944 0,841 0,944 0,944 0,884 0,088 Sınıf 2 0,749 0,749 0,749 0,668 0,841 0,751 0,061 Sınıf 3 0,944 0,944 0,668 0,749 0,841 0,829 0,121 Sınıf 4 0,749 0,749 0,841 0,841 0,841 0,804 0,050 SAKON 0,841 A B C D ORT SS 1,059 0,841 0,841 0,749 0, Tablo 20 de görüldüğü üzere, Özel Edirne Beykent İlkokulu nda iç ve dış ortam EMA ölçümleri göz önüne alındığında ölçüm sonuçlarına göre, en düşük EMA değeri 0.668V/m iken en yüksek EMA değeri V/m olarak tespit edilmiştir. Ölçüm değerlerinin tümü ise EMA lar için belirlenmiş, hem ulusal hem de uluslararası sınır değerlerin altındadır. 75

80 Şekil 35.Plevne İlkokulu Ölçüm yapılan Plevne İlkokulu (Şekil 35), toplam3 katlı tek binadan oluşan ilkokul binasında eğitim verilmektedir. Ölçümlerimiz her katın en uçtaki köşelerinde bulunan sınıflarda gerçekleştirilmiş olup, her katta 4 sınıfta ölçüm yapılmıştır. (2.katta idare katı olması dolayısıyla bir köşede sınıf bulunmaması sebebiyle o katta 3 sınıftan ölçüm yapılmıştır.) Bunun yanı sıra SAKON lardan da yapılan ölçümlerle iç ortam ölçümleri tamamlanmıştır. İç ortam ölçümlerinden sonra ise okul dışından, binanın köşelerinde bulunan 4 noktadan dış ortam ölçümleri gerçekleştirilmiştir. Ölçüm sonuçları ise Tablo 21 de verilmiştir; 76

81 Tablo 21. Plevne İlkokulu ölçüm sonuçları OKULUN ADI Plevne İlkokulu ÖLÇÜM NOKTALARI VE SONUÇLAR (V/m) SINIFLAR ORT. SS Sınıf 1 0,841 0,944 0,944 1,059 1,059 0,825 0,092 KAT 1 KAT 2 KAT 3 Sınıf 2 0,944 1,059 0,944 1,059 0,841 0,969 0,092 Sınıf 3 0,841 0,841 0,749 0,595 1,059 0,817 0,169 Sınıf 4 0,944 0,944 0,841 0,749 0,668 0,829 0,121 SAKON 0,668 SINIFLAR RT. O SS Sınıf 1 0,841 0,944 0,749 0,841 0,749 0,825 0,081 Sınıf 2 0,944 0,749 0,841 0,841 0,944 0,864 0,082 Sınıf 3 0,944 0,944 0,841 1,059 0,944 0,946 0,077 SAKON 0,944 SINIFLAR ORT. SS Sınıf 1 0,944 0,841 0,749 0,668 0,944 0,829 0,121 Sınıf 2 0,668 0,595 0,749 0,595 0,668 0,655 0,064 Sınıf 3 0,749 0,841 0,668 0,749 0,749 0,751 0,061 Sınıf 4 0,841 0,944 0,749 0,668 0,841 0,809 0,105 SAKON 0,841 DIŞ ORTAM A B C D ORT SS 0,841 0,944 0,749 0,749 0,821 0,093 Tablo 21 de görüldüğü üzere, Plevne İlkokulu nda iç ve dış ortam EMA ölçümleri göz önüne alındığında ölçüm sonuçlarına göre, en düşük EMA değeri V/m iken en yüksek EMA değeri V/m olarak tespit edilmiştir. Ölçüm değerlerinin tümü ise EMA lar için belirlenmiş, hem ulusal hem de uluslararası sınır değerlerin altındadır. 77

82 Şekil 36.Şehit Asım İlkokulu Ölçüm yapılan Şehit Asım İlokulu nda (Şekil 36), toplam2 katlı, 1 girişi olan ana bina ve tek katlı tek girişli bir ek binadan oluşan ilkokul binalarında eğitim verilmektedir. Ölçümlerimiz her katın en uçtaki köşelerinde bulunan sınıflarda gerçekleştirilmiş olup, Ana binada 1.katta ve 2. Katta 2 şer sınıftan (koridorların bir yüzü dış cepheye bakmakta ve diğer yüzünde her koridorda 2 sınıf bulunmaktadır.)ölçüm yapılmıştır. Ek binada ise ders verilmekte olan 3 sınıfta ölçümler gerçekleşetirilmiştir. Bunun yanı sıra SAKON lardan da yapılan ölçümlerle iç ortam ölçümleri tamamlanmıştır. İç ortam ölçümlerinden sonra ise okul dışından, binanın köşelerinde bulunan 4 noktadan dış ortam ölçümleri gerçekleştirilmiştir. Ölçüm sonuçları ise Tablo 22 ve 23 de verilmiştir; Tablo 23 ve Tablo 24 de görüldüğü üzere, Şehit Asım İlkokulu nda iç ve dış ortam EMA ölçümleri göz önüne alındığında ölçüm sonuçlarına göre, en düşük EMA değeri 0.668V/m iken en yüksek EMA değeri V/m olarak tespit edilmiştir. Ölçüm değerlerinin tümü ise EMA lar için belirlenmiş, hem ulusal hem de uluslararası sınır değerlerin altındadır. 78

83 Tablo 22. Şehit Asım İlkokulu -Ana binaölçüm sonuçları OKULUN ADI Şehit Asım İlkokulu (ANA BİNA) ÖLÇÜM NOKTALARI VE SONUÇLAR (V/m) SINIFLAR ORT. SS KAT 1 Sınıf 1 0,944 0,749 0,841 0,668 0,841 0,809 0,105 Sınıf 2 0,841 0,841 0,841 0,944 0,749 0,843 0,069 SAKON 0,841 SINIFLAR ORT. SS KAT 2 Sınıf 1 0,944 1,188 1,059 0,749 0,841 0,956 0,174 Sınıf 2 1,059 1,188 1,059 0,841 0,944 1,018 0,131 SAKON 0,944 DIŞ ORTAM A B C D ORT SS 1,059 0,944 1,188 1,059 1,063 0,100 Tablo 23.Şehit Asım İlkokulu - Ek binaölçüm sonuçları OKULUN ADI Şehit Asim İlkokulu (EK BİNA) KAT 1 ÖLÇÜM NOKTALARI VE SONUÇLAR (V/m) SINIFLAR ORT. SS DIŞ ORTAM Sınıf 1 0,749 0,749 0,749 0,749 0,749 0,749 0,000 Sınıf 2 0,944 0,841 0,749 0,668 0,668 0,774 0,119 Sınıf 3 0,749 0,841 0,841 0,668 0,841 0,788 0,078 SAKON 0,841 A B C D ORT SS 1,188 1,059 1,059 0,944 1,063 0,100 79

84 Şekil 37. Şükrüpaşa İlkokulu. Ölçüm yapılan Şükrüpaşa İlkokulu nda (Şekil 37), toplam2 katlı, tek girişi olan ve tek binadan oluşan ilkokul binasında eğitim verilmektedir. Ölçümlerimiz her katın en uçtaki köşelerinde bulunan sınıflarda gerçekleştirilmiş olup, 1.katta ve 2. katta 4 er sınıftan ölçüm yapılmıştır. Bunun yanı sıra SAKON lardan da yapılan ölçümlerle iç ortam ölçümleri tamamlanmıştır. İç ortam ölçümlerinden sonra ise okul dışından, binanın köşelerinde bulunan 4 noktadan dış ortam ölçümleri gerçekleştirilmiştir. Ölçüm sonuçları ise Tablo 24 de verilmiştir; 80

85 Tablo 24. Şükrüpaşa İlkokulu ölçüm sonuçları OKULUN ADI Şükrüpaşa İlkokulu ÖLÇÜM NOKTALARI VE SONUÇLAR (V/m) KAT 1 KAT 2 SINIFLAR ORT. SS Sınıf 1 1,059 1,188 0,944 1,188 1,059 1,088 0,117 Sınıf 2 0,944 0,944 0,944 1,059 0,841 0,946 0,077 Sınıf 3 0,944 0,841 0,841 0,841 0,668 0,827 0,099 Sınıf 4 0,944 1,059 0,668 0,749 0,944 0,873 0,160 SAKON 0,749 SINIFLAR ORT. SS DIŞ ORTAM Sınıf 1 0,749 0,841 0,749 0,595 0,841 0,755 0,101 Sınıf 2 0,668 0,668 0,841 0,841 0,749 0,753 0,087 Sınıf 3 0,749 0,749 0,595 0,668 0,749 0,702 0,069 Sınıf 4 0,530 0,749 0,530 0,595 0,749 0,631 0,111 SAKON 0,668 A B C D ORT SS 0,944 0,749 0,944 0,841 0,870 0,094 Tablo 24 de görüldüğü üzere, Şürüpaşa İlkokulu nda iç ve dış ortam EMA ölçümleri göz önüne alındığında ölçüm sonuçlarına göre, en düşük EMA değeri V/m iken en yüksek EMA değeri V/m olarak tespit edilmiştir. Ölçüm değerlerinin tümü ise EMA lar için belirlenmiş, hem ulusal hem de uluslararası sınır değerlerin altındadır. 81

86 Şekil 38.Tayakadın Şehit Cem Havale İlkokulu Ölçüm yapılan Tayakadın Şehit Cem Havale İlkokulu (Şekil 38)giriş katından oluşan ve tek katlı bir ilkokul binasına sahiptir. Okulda giriş katına yayılmış olan 4 sınıftan ve SAKON (Sınıflar arası koridor orta noktası) dan iç ortam ölçümleri yapılmıştır. İç ortam ölçümlerinden sonra ise okul dışından 4 noktadan dış ortam ölçümleri gerçekleştirilmiştir. Ölçüm sonuçları ise Tablo 25 te verilmiştir; 82

87 Tablo 25. Tayakadın Şehit Cem Havale İlkokulu ölçüm sonuçları OKULUN ADI Ticaret ve Sanayi Odası İlkokulu ÖLÇÜM NOKTALARI VE SONUÇLAR (V/m) SINIFLAR ORT. SS Sınıf 1 0,749 0,841 0,841 0,749 0,749 0,786 0,050 KAT 1 Sınıf 2 0,668 0,841 0,841 0,841 0,595 0,757 0,117 Sınıf 3 0,749 0,749 0,841 0,841 0,749 0,786 0,050 Sınıf 4 0,749 0,668 0,668 0,749 0,668 0,700 0,044 SAKON 0,749 DIŞ ORTAM A B C D ORT SS 0,841 0,749 0,668 0,668 0,732 0,082 Tablo 25 de görüldüğü üzere, Tayakadın Şehit Cem Havale İlkokulu nda iç ve dış ortam EMA ölçümleri göz önüne alındığında ölçüm sonuçlarına göre, en düşük EMA değeri V/m iken en yüksek EMA değeri V/m olarak tespit edilmiştir. Ölçüm değerlerinin tümü ise EMA lar için belirlenmiş, hem ulusal hem de uluslararası sınır değerlerin altındadır. 83

88 Şekil 39. Ticaret Borsası İlkokulu Ölçüm yapılan Ticaret Borsası İlkokulu nda (Şekil 39), toplam2 katlı, tek girişi olan ve tek binadan oluşan ilkokul binasında eğitim verilmektedir. Ölçümlerimiz her katın en uçtaki köşelerinde bulunan sınıflarda gerçekleştirilmiş olup, 1.katta ve 2. katta 2 şer sınıftan ölçüm yapılmıştır. Bunun sebebi ise okulun 1. ve 2. katlarında girişin sağ kısmında sınıflar bulunurken, sol kısımda ise idari personele ait odalarının bulunuşudur. Bu sebeple her katta iki sınıfta ölçüm yapılmıştır. Ek olarak SAKON lardan da yapılan ölçümlerle iç ortam ölçümleri tamamlanmıştır. İç ortam ölçümlerinden sonra ise okul dışından, binanın köşelerinde bulunan 4 noktadan dış ortam ölçümleri gerçekleştirilmiştir. Ölçüm sonuçları ise Tablo 26 da verilmiştir; 84

89 Tablo 26. Ticaret Borsası İlkokulu ölçüm sonuçları OKULUN ADI Ticaret Borsası İlkokulu ÖLÇÜM NOKTALARI VE SONUÇLAR (V/m) SINIFLAR ORT. SS KAT 1 KAT 2 Sınıf 1 0,595 0,841 1,059 0,668 0,841 0,801 0,180 Sınıf 2 0,595 0,944 0,944 0,668 0,944 0,819 0,173 SAKON 0,944 SINIFLAR ORT. SS Sınıf 1 0,944 0,749 0,841 0,841 0,841 0,843 0,069 Sınıf 2 0,944 0,749 0,841 0,749 0,944 0,845 0,098 SAKON 0,841 DIŞ ORTAM A B C D ORT SS 0,749 0,749 0,668 0,668 0,709 0,047 Tablo 26 da görüldüğü üzere, Ticaret Borsası İlkokulu nda iç ve dış ortam EMA ölçümleri göz önüne alındığında ölçüm sonuçlarına göre, en düşük EMA değeri V/m iken en yüksek EMA değeri V/m olarak tespit edilmiştir. Ölçüm değerlerinin tümü ise EMA lar için belirlenmiş, hem ulusal hem de uluslararası sınır değerlerin altındadır. 85

90 Şekil 40. Ticaret ve Sanayi Odası İlkokulu Ölçüm yapılan Ticaret ve Sanayi Odası İlkokulu nda (Şekil 40), toplam3 katlı, çift girişi olan ve tek binadan oluşan hem ilkokul hem de ortaokul binasında eğitim verilmektedir. Ölçümlerimiz her katın en uçtaki köşelerinde bulunan sınıflarda gerçekleştirilmiş olup, ilkokul olarak kullanımakta olan sınıflardan 1 ve 2.kattaki sınıflarda gerçekleştirilmiştir. 1. Katta ise kullanıma açık olan 3 sınıf tespit edildiğinden toplam 3 sınıfta ölçüm yapılabilmiştir. Diğer katta ise idari personele ait odalar bulunduğundan o katta ölçüm yapılmamıştır. Ek olarak SAKON lardan da yapılan ölçümlerle iç ortam ölçümleri tamamlanmıştır. İç ortam ölçümlerinden sonra ise okul dışından, binanın köşelerinde bulunan 4 noktadan dış ortam ölçümleri gerçekleştirilmiştir. Ölçüm sonuçları ise Tablo 27 de verilmiştir; 86

91 Tablo 27. Ticaret ve Sanayi Odası İlkokulu ölçüm sonuçları OKULUN ADI Ticaret ve Sanayi Odası İlkokulu ÖLÇÜM NOKTALARI VE SONUÇLAR (V/m) SINIFLAR ORT. SS KAT 1 Sınıf 1 0,841 0,841 0,841 0,841 0,841 0,841 0,000 Sınıf 2 0,841 0,944 0,841 0,944 0,749 0,864 0,082 Sınıf 3 0,944 0,944 0,944 0,944 0,944 0,944 0,000 SAKON 0,841 SINIFLAR ORT. SS Sınıf 1 0,944 0,841 0,944 1,059 0,944 0,946 0,077 KAT 2 Sınıf 2 0,944 0,944 0,841 0,841 0,841 0,882 0,056 Sınıf 3 0,749 0,841 0,841 0,841 0,749 0,804 0,050 Sınıf 4 0,841 0,841 0,944 0,944 0,841 0,882 0,056 SAKON 0,841 DIŞ ORTAM A B C D ORT SS 0,944 1,059 1,188 0,944 1,034 0,116 Tablo 27 de görüldüğü üzere, Ticaret ve Sanayi Odası İlkokulu nda iç ve dış ortam EMA ölçümleri göz önüne alındığında ölçüm sonuçlarına göre, en düşük EMA değeri V/m iken en yüksek EMA değeri V/m olarak tespit edilmiştir. Ölçüm değerlerinin tümü ise EMA lar için belirlenmiş, hem ulusal hem de uluslararası sınır değerlerin altındadır. 87

92 Şekil 41.Trakya Birlik İlkokulu Ölçüm yapılan Trakya Birlik İlkokulu (Şekil 41), toplam2 katlı, 2 girişi olan ve tek binadan oluşan ilkokul binasında eğitim verilmektedir. Ölçümlerimiz her katın en uçtaki köşelerinde bulunan sınıflarda gerçekleştirilmiş olup, her katta 4 sınıfta ölçüm yapılmıştır. Bunun yanı sıra SAKON lardan da yapılan ölçümlerle iç ortam ölçümleri tamamlanmıştır. İç ortam ölçümlerinden sonra ise okul dışından, binanın köşelerinde bulunan 4 noktadan dış ortam ölçümleri gerçekleştirilmiştir. Ölçüm sonuçları ise Tablo 28 de verilmiştir; 88

93 Tablo 28. Trakya Birlik İlkokulu ölçüm sonuçları OKULUN ADI Trakya Birlik İlkokulu ÖLÇÜM NOKTALARI VE SONUÇLAR (V/m) SINIFLAR ORT. SS Sınıf 1 1,059 0,944 0,841 1,059 0,841 0,949 0,109 KAT 1 Sınıf 2 0,749 0,944 0,841 0,944 0,749 0,845 0,098 Sınıf 3 0,841 0,841 0,841 0,841 0,668 0,806 0,077 Sınıf 4 0,841 0,841 0,841 0,841 0,841 0,841 0,000 SAKON 0,841 SINIFLAR ORT. SS Sınıf 1 0,749 0,749 0,944 0,749 0,944 0,827 0,107 KAT 2 Sınıf 2 0,944 0,841 0,841 0,749 0,841 0,843 0,069 Sınıf 3 0,841 0,841 0,841 0,841 0,749 0,823 0,041 Sınıf 4 0,749 0,841 0,749 0,668 0,595 0,720 0,093 SAKON 0,668 DIŞ ORTAM A B C D ORT SS 0,749 0,944 0,841 0,749 0,821 0,093 Tablo 28 de görüldüğü üzere, Trakya Birlik İlkokulu nda iç ve dış ortam EMA ölçümleri göz önüne alındığında ölçüm sonuçlarına göre, en düşük EMA değeri V/m iken en yüksek EMA değeri V/m olarak tespit edilmiştir. Ölçüm değerlerinin tümü ise EMA lar için belirlenmiş, hem ulusal hem de uluslararası sınır değerlerin altındadır. 89

94 Şekil 42. Vali Fahri Yücel İlkokulu Ölçüm yapılan Vali Fahri Yücel İlkokulu (Şekil 42), toplam3 katlı, 2 girişi olan ve tek binadan oluşan ilkokul binasında eğitim verilmektedir. Ölçümlerimiz her katın en uçtaki köşelerinde bulunan sınıflarda gerçekleştirilmiş olup, her katta 4 sınıfta ölçüm yapılmıştır. Bunun yanı sıra SAKON lardan da yapılan ölçümlerle iç ortam ölçümleri tamamlanmıştır. İç ortam ölçümlerinden sonra ise okul dışından, binanın köşelerinde bulunan 4 noktadan dış ortam ölçümleri gerçekleştirilmiştir. Ölçüm sonuçları ise Tablo 29 da verilmiştir; 90

95 Tablo 29. Vali Fahri Yücel İlkokulu ölçüm sonuçları OKULUN ADI Vali Fahri Yücel İlkokulu ÖLÇÜM NOKTALARI VE SONUÇLAR (V/m) KAT 1 KAT 2 KAT 3 SINIFLAR ORT. SS Sınıf 1 0,749 0,668 0,944 0,749 0,944 0,811 0,126 Sınıf 2 0,944 0,944 0,944 0,944 0,944 0,944 0,000 SAKON 0,749 SINIFLAR ORT. SS Sınıf 1 1,059 0,944 1,188 0,749 0,749 0,938 0,193 Sınıf 2 0,944 0,841 0,841 0,749 0,841 0,843 0,069 SAKON 0,841 SINIFLAR ORT. SS DIŞ ORTAM Sınıf 1 1,059 0,841 1,059 0,944 0,749 0,930 0,136 Sınıf 2 0,944 0,841 0,595 0,668 0,749 0,759 0,138 SAKON 0,668 A B C D ORT SS 0,944 0,841 0,749 0,944 0,870 0,094 Tablo 29 da görüldüğü üzere, Vali Fahri Yücel İlkokulu nda iç ve dış ortam EMA ölçümleri göz önüne alındığında ölçüm sonuçlarına göre, en düşük EMA değeri V/m iken en yüksek EMA değeri V/m olarak tespit edilmiştir. Ölçüm değerlerinin tümü ise EMA lar için belirlenmiş, hem ulusal hem de uluslararası sınır değerlerin altındadır. 91

96 92

97 Şekil 43. Yusufhoca İlkokulu Ölçüm yapılan Kurtuuluş İlkokulu nda (Şekil 43), toplam2 katlı, 2 girişi olan ve tek binadan oluşan ilkokul binasında eğitim verilmektedir. Ölçümlerimiz her katın en uçtaki köşelerinde bulunan sınıflarda gerçekleştirilmiş olup, 1.katta 3 sınıftan (bir köşeyi idari personelin odaları oluşturmasından dolayı) ve 2. katta 4 sınıftan ölçüm yapılmıştır. Bunun yanı sıra SAKON lardan da yapılan ölçümlerle iç ortam ölçümleri tamamlanmıştır. İç ortam ölçümlerinden sonra ise okul dışından, binanın köşelerinde bulunan 4 noktadan dış ortam ölçümleri gerçekleştirilmiştir. Ölçüm sonuçları ise Tablo 30 da verilmiştir; 93

98 Tablo 30. Yusufhoca İlkokulu ölçüm sonuçları OKULUN ADI Yusufhoca İlkokulu ÖLÇÜM NOKTALARI VE SONUÇLAR (V/m) SINIFLAR ORT. SS KAT 1 Sınıf 1 0,841 0,944 0,668 0,749 0,841 0,809 0,105 Sınıf 2 0,944 0,944 1,059 0,944 0,749 0,928 0,112 Sınıf 3 0,841 0,841 0,595 0,668 0,749 0,739 0,108 SAKON 0,595 SINIFLAR ORT. SS Sınıf 1 0,841 0,749 0,668 0,944 0,841 0,809 0,105 KAT 2 Sınıf 2 0,944 1,059 0,841 0,944 0,841 0,926 0,091 Sınıf 3 0,841 0,944 0,749 0,749 0,841 0,825 0,081 DIŞ ORTAM Sınıf 4 0,668 0,749 0,749 0,944 0,749 0,772 0,102 SAKON 0,841 A B C D ORT SS 0,944 0,749 0,841 0,841 0,844 0,080 Tablo 30 da görüldüğü üzere, Yusufhoca İlkokulu nda iç ve dış ortam EMA ölçümleri göz önüne alındığında ölçüm sonuçlarına göre, en düşük EMA değeri 0.595V/m iken en yüksek EMA değeri V/m olarak tespit edilmiştir. Ölçüm değerlerinin tümü ise EMA lar için belirlenmiş, hem ulusal hem de uluslararası sınır değerlerin altındadır. 94

99 Şekil 44.Yüksel Yeşil İlkokulu. Ölçüm yapılan Yüksel Yeşil İlkokulu (Şekil 44), toplam2 katlı ana bina ve bir ek binadan oluşan ilkokul binalarına sahiptir. İki binada da eğitim verilmektedir. Eğitim verilen binalar A ve B bloğu (bitişik tek bina şeklinde) ile C ve D bloğu (bitişik tek bina şeklinde) olmak üzere ayrıldığı göz önüne alınarak, bazı katlarda idari personel bulunduğu ve o katlarda sınıflarda eğitim verilmediğinden dolayı eğitim verilmekte olan sınıflarda ölçümler yapılmıştır. Buradan hareketle A ve B bloklarında bina tek bir bina olarak kabul edilerek, A bloğunda 1.ve 2. Katta toplam 2 sınıfta ve SAKON da, B bloğunda 1. Katta çok amaçlı salonda ve 2.katta toplam 2 sınıfta, C ve D bloklarında bina tek bir bina olarak kabul edilerek C bloğunda 1. ve 2.katta 2 şer sınıfta ve SAKON larda ve yine aynı şekilde D bloğunda 1 ve 2.katta 2 şer sınıfta ve SAKON larda ölçüm yapılmıştır. İç ortam ölçümlerinden sonra ise okul dışından, iki binadan ayrı ayrı olmak üzere, 4 noktadan dış ortam ölçümleri gerçekleştirilmiştir. Ölçüm sonuçları ise Tablo 31 ve 32 de verilmiştir; 95

100 Tablo 31. Yüksel Yeşil İlkokulu - Bina 1 - ölçüm sonuçları OKULUN ADI Yüksel Yeşil İlkokulu A BİNASI KAT 1 ÖLÇÜM NOKTALARI VE SONUÇLAR (V/m) SINIFLAR ORT. SS Sınıf 1 0,749 0,841 0,668 0,749 0,749 0,751 0,061 Sınıf 2 0,749 0,749 0,841 0,841 0,595 0,755 0,100 SAKON 0,749 B BİNASI KAT 1 SINIFLAR ORT. SS Sınıf 1 0,841 0,749 0,841 0,668 0,944 0,809 0,105 SAKON 0,749 SINIFLAR ORT. SS KAT 2 Sınıf 1 0,749 0,749 0,841 0,668 0,749 0,751 0,061 Sınıf 2 0,841 0,749 0,944 0,749 0,841 0,825 0,081 SAKON 0,749 DIŞ ORTAM A B C D ORT SS 0,668 0,841 0,749 0,668 0,732 0,082 Tablo 32. Yüksel Yeşil İlkokulu - Bina 2 - ölçüm sonuçları OKULUN ADI Yüksel Yeşil İlkokulu C BİNASI KAT 1 ÖLÇÜM NOKTALARI VE SONUÇLAR (V/m) SINIFLAR ORT. SS Sınıf 1 0,749 0,668 0,749 0,668 0,668 0,700 0,044 96

101 Sınıf 2 0,668 0,944 0,841 0,749 0,749 0,790 0,106 SAKON 0,749 SINIFLAR ORT. SS KAT 2 Sınıf 1 0,749 0,749 0,841 0,595 0,668 0,720 0,093 Sınıf 2 0,944 0,841 0,749 0,841 0,841 0,843 0,069 SAKON 0,841 D BİNASI SINIFLAR ORT. SS KAT 1 Sınıf 1 0,749 0,749 0,841 0,595 0,668 0,720 0,069 Sınıf 2 0,944 0,841 0,749 0,841 0,841 0,843 0,044 SAKON 0,749 SINIFLAR ORT. SS KAT 2 Sınıf 1 0,668 0,668 0,749 0,668 0,749 0,700 0,044 Sınıf 2 0,668 0,668 0,749 0,749 0,668 0,700 0,044 SAKON 0,668 DIŞ ORTAM A B C D ORT SS 0,841 0,944 0,944 0,944 0,825 0,052 Tablo 31 ve Tablo 32 degörüldüğü üzere, Yüksel Yeşil İlkokulu nda iç ve dış ortam EMA ölçümleri göz önüne alındığında ölçüm sonuçlarına göre, en düşük EMA değeri V/m iken en yüksek EMA değeri V/m olarak tespit edilmiştir. Ölçüm değerlerinin tümü ise EMA lar için belirlenmiş, hem ulusal hem de uluslararası sınır değerlerin altındadı Yapılan ölçümler sonrasında okullardan elde edilen elektriksel alan değerleri her okul için ayrı ayrı olmak üzere iç ortam en düşük, iç ortam en yüksek değer, iç ortam ortalama değer ve dış ortam en düşük, dış ortamen yüksek değer, dış ortam ortalama değer V/m cinsinden olmak üzere Tablo 33 de gösterilmiştir. Ayrıca ölçüm değerleri okulların bulunduğu bölgeye göre, Kır ve Kent olarak da gruplandırılmıştır.yapılan ölçümler sonrasında okullardan elde edilen elektriksel alan değerleri her okul için ayrı ayrı olmak üzere iç ortam en düşük, iç ortamen yüksek değer, iç ortam ortalama değer ve dış ortam en düşük, dış ortamen yüksek değer, dış ortam ortalama değer şeklinde Tablo 33 de gösterilmiştir 97

102 Tablo 33. Okullardaki ölçüm sonuçlarına göre, iç ve dış ortamda en düşük, en yüksek ve ortalama EMA ölçüm değerleri. K E N T K I R OKULLAR İç ortam min. değer (V/m) İç ortam maks. değer (V/m) İç ortam ort. değer (V/m) Dış ortam min. değer (V/m) Dış ortam maks. değer (V/m) Dış ortam ort. değer (V/m) 1 50.yıl ilkokulu 0,668 1,679 1,002 0,944 1,059 1, Yıl İlkokulu İlkokulu 0,595 0,944 0,753 0,749 0,944 0,870 3 Cumhuriyet İlkokulu 0,668 1,333 0,843 0,841 0,944 0,918 4 Fevzipaşa İlkokulu 0,668 1,059 0,815 0,841 0,944 0,918 5 Gazi İlkokulu 0,668 1,059 0,845 0,749 0,841 0,821 6 İnönü İlkokulu 0,668 1,059 0,855 0,595 0,749 0,652 7 Kurtuluş İlkokulu 0,595 1,059 0,793 0,749 1,188 0,905 8 Lalaşahinpaşa İlkokulu 0,841 1,333 1,082 0,944 1,188 1,063 9 Meriç İlkokulu 0,749 1,059 0,837 0,749 0,841 0, Mithatpaşa İlkokulu 0,473 0,944 0,765 0,944 1,188 1, Mustafa Necati İlkokulu 0,668 1,188 0,962 0,841 0,944 0, Özel Edirne Bahçeşehir İlkokulu 0,668 1,188 0,892 0,841 1,059 0, Özel Edirne Beykent İlkokulu 0,668 1,059 0,820 0,749 1,059 0, Plevne İlkokulu 0,595 1,059 0, ,944 0, Şehit Asım İlkokulu 0,668 1,188 0,856 0,944 1,188 1, Şükrüpaşa İlkokulu 0,530 1,188 0,799 0,749 0,944 0, Ticaret Borsası İlkokulu 0,595 1,059 0,848 0,668 0,749 0, Ticaret ve Sanayi Odası 0,749 1,188 0,872 0,944 1,188 1,034 İlkokulu 19 Trakya Birlik İlkokulu 0,595 1,059 0,816 0,749 0,944 0, Vali Fahri Yücel İlkokulu 0,595 1,188 0,831 0,749 0,944 0, Yusufhoca İlkokulu 0,595 1,059 0,804 0,749 0,944 0, Yüksel Yeşil İlkokulu 0,595 0,944 0,720 0,668 0,944 0, Büyükdöllük Köyü İlkokulu 0,944 1,496 1,132 0,944 1,188 1, Karakasım İlkokulu 0,595 0,944 0,752 0,668 0,841 0, Kemalköy İlkokulu 0,841 1,496 1,036 1,059 1,333 1, Tayakadın İlkokulu 0,595 0,841 0,755 0,668 0,841 0,732 98

103 Ölçüm sonuçlarına göre; kentsel bölgede bulunan okullarda en yüksek iç ortam ölçüm değeri 1,679 V/m ile 50. Yıl ilkokulunda, en düşük iç ortam değerine 0,530 V/m ile Şükrüpaşa İlkokulunda, en yüksek iç ortam ortalama değeri 1,082 V/m ile Lalaşahinpaşa İlkokulunda, en düşük iç ortam ortalama değeri ise 0,720 V/m ile Yüksel Yeşil İlkokulunda kaydedilmiştir. Kentsel bölgedeki okullarda dış ortamda ise en yüksek dış ortam ölçüm değeri 1,188 V/m ile Kurtuluş İlkokulu, Lalaşahinpaşa İlkokulu, Şehit Asım İlkokulu ve Ticaret ve Sanayi Odası İlkokulunda, en düşük dış ortam değerine 0,668 V/m ile Yüksel Yeşil İlkokulu ve Ticaret Borsası İlkokulunda, en yüksek dış ortam ortalama değeri 1,063 V/m ile Lalaşahinpaşa İlkokulu, Mithatpaşa İlkokulu ve Şehit Asım İlkokulunda, en düşük dış ortam ortalama değeri ise 0,652 V/m ile İnönü İlkokulunda kaydedilmiştir. Kırsal bölgede bulunan okullarda en yüksek iç ortam ölçüm değeri 1,496 V/m ile Büyükdöllük Köyü İlkokulu ve Kemalköy İlkokulunda, en düşük iç ortam değerine 0,595 V/m ile Karakasım İlkokulu ve Tayakadın İlkokulunda, en yüksek iç ortam ortalama değeri 1,132 V/m ile Büyükdöllük Köyü İlkokulunda, en düşük iç ortam ortalama değeri ise 0,752 V/m ile Yüksel Karakasım İlkokulunda kaydedilmiştir. Kırsal bölgedeki okullarda dış ortamda ise en yüksek dış ortam ölçüm değeri 1,333 V/m ile Kemalköy İlkokulunda, en düşük dış ortam değerine 0,668 V/m ile Karakasım İlkokulu ve Tayakadın İlkokulunda, en yüksek dış ortam ortalama değeri 1,192 V/m ile Kemalköy İlkokulunda, en düşük dış ortam ortalama değeri ise 0,732 V/m ile Tayakadın İlkokulunda kaydedilmiştir. Elde edilen değerler göz önüne alındığında, ülkemizde elektromanyetik alan limit değerlerini belirleyen kurum olan BTK (Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu) tarafından düzenlenip, resmi gazetede ilk olarak 21/4/2011 tarihinde resmi gazete sayısı ile yayımlanan Elektronik Haberleşme Cihazlarından Kaynaklanan Elektromanyetik Alan Şiddetinin Uluslararası Standartlara Göre Maruziyet Limit Değerlerinin Belirlenmesi, Kontrolü Ve Denetimi Hakkında Yönetmelik ve daha sonra 17/2/2012 tarihinde sayı:28207, 15/2/2014 tarihinde sayı:28914, 12/2/2015 tarihinde sayı:29265 ve son olarak 09/10/2015 tarihinde sayı: ile yayımlanan Elektronik Haberleşme Cihazlarından Kaynaklanan Elektromanyetik Alan Şiddetinin Uluslararası Standartlara Göre Maruziyet Limit Değerlerinin Belirlenmesi, Kontrolü Ve Denetimi Hakkında Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik te Madde 16 da söylendiği üzere; a) Ortam için, Uluslararası İyonlaştırmayan Radyasyondan Koruma Kurulunun (ICNIRP) belirlediği ve bu maddenin yürürlük tarihi itibarıyla geçerli olan toplam limit değerlerinin dörtte üçünü (3/4) aşamaz. 99

104 b) Tek bir cihaz için çevre ve insan sağlığı dikkate alınarak; Uluslararası İyonlaştırmayan Radyasyondan Koruma Kurulunun (ICNIRP) belirlediği ve bu maddenin yürürlük tarihi itibarıyla geçerli olan limit değerin dokuzda ikisini (2/9) aşamaz. Bu yönetmelikte yer alan limit değerler ise Tablo 34 te gösterilmiştir. Tablo 34. Ülkemizde frekans bazlı limit değerler. s (MHz) Frekan Aralığı (V/m) Tek cihaz için limit değeri E- Elektrik Alan Şiddeti Ortam için limit değeri H- Manyetik Alan Şiddeti (A/m) Tek cihaz için limit değeri Ortam için limit değeri 0,010-0,15 19,3 65,25 1,1 3,75 0, ,3 65,25 0,16/f 0,54/f ,3/f ½ 65,25/ f ½ 0,16/f 0,54/f ,2 21 0,016 0, ,305f ½ 1,03 f ½ 0,00082 f ½ 0,0027 f ½ ,5 45,75 0,035 0,12 Çalışmamızın ortam ölçümü esasına dayanan bir çalışma olması ve frekans aralığı olarak da 700 MHz 9.4 GHz aralığında ölçümler gerçekleştirilmiş olması sebebi ile yönetmelikte yer alan değerlerden, sınır değer olarak baz alınacak değer olarak, ölçüm yaptığımız frekanslardan cep telefonları için en düşük değer olan 900MHz göz önüne alınarak ortam limit değeri olarak 1,03 x 900 ½ değeri baz alınmıştır. Sonuç olarak limit değer olarak 30,09 V/m değeri alınmıştır. Bu limit değer göz önüne alındığında ise ölçüm yapılmış olan 26 ilkokulda gerek iç ortam gerekse dış ortamda yapılan ölçümler sonucu 30,09 V/m değerini aşan bir elektriksel alan değerine rastlanmamıştır. Buna ek olarak ölçüm yapılan okullarda, en yüksek değer 1,679 V/m değeri ile 50.yıl ilkokulu nda saptanırken, en düşük değer ise 0,530 V/m değeri ile Şükrüpaşa ilkokulunda kaydedilmiştir. 100

105 TARTIŞMA Çalışmamız ; konusu ve içeriği bakımından ülkemizde benzer çalışma olmaması sebebi ile konusunda öncü çalışmalardan birisi olma niteliği taşımaktadır. Oldukça az araştırılmış olması ve yayınlanmış kaynakların azlığı, yayınlanmış olan kaynaklarda ise konu ile birebir örtüşmeme ve sadece kısmi benzerlikler bulunması sebebi ile tartışma ve sonuç yazma aşamalarında bu durum karşılaştırma açısından kısıtlılık oluşturmaktadır. Araştırmamız toplam 26 okulda iç ortam ve dış ortam ölçümleri yapılmak suretiyle gerçekleştirilmiştir. Ölçüm yapılan okullardan 22 tanesi Edirne ili şehir merkezinde bulunurken 4 tanesi de Edirne ili Merkez İlçe ye bağlı köylerdeki okullardan oluşmaktadır. İl Milli Eğitim Müdürlüğü ve Valilik tarafından izinli olarak, her okulda aynı şekilde gerçekleştirilen ölçümler sonrası iç ve dış ortam ölçümleri göz önüne alındığında en düşük ölçüm değeri 0,530 V/m (iç ortam) değeri ile Şükrüpaşa ilkokulunda elde edilirken en yüksek ölçüm değeri 1,679 V/m (iç ortam) değeri ile 50. Yıl ilkokulu nda saptanmıştır. Gerek okullardaki sınıfların iç ortam ortalama ölçüm değerleri, gerekse dış ortam ölçüm değerleri hem ulusal hem de uluslararası EMR sınır değerleri ile karşılaştırılarak mevcut durumun hem yasal hem de sağlık açısından ne düzeyde olduğu kararlaştırılmaya çalışılmıştır. Ölçüm ve ardından yapılan karşılaştırmalar sonucu görülmüştür ki, çalışmamız sonucu elde edilen ölçüm değerleri ulusal ve uluslararası EMR sınır değerlerinin oldukça altında değerler olarak saptanmıştır. 101

106 Sınır değerler yanında, BTK tarafından 2010 yılında sunulan Türkiye Elektromanyetik Alan Maruziyet Raporu nda il bazında ve ortam ölçümü sonuçlarının elektrik alan düzeylerine göre gruplanması şeklinde yapılan analizler de çalışmamızın yapıldığı il olan Edirne İli nin ortam ölçümlerinin %78.57 sinin 0-3 V/m aralığında olduğu ayrıca belirtilmiştir. Bizim çalışmamızda da bütün değerler V/m arasında bulunmuştur. Yani elde ettiğimiz sonuçlar BTK nın raporunda Edirne için yapılan ölçümlerde çoğunluğu oluşturan (%78.57 sini) değerler ile uyumludur. DSÖ tarafından 2B sınıfı kanserojen olarak kabul edilen elektromanyetik radyasyon için, Avrupa Parlamentosu nda 2011 yılı içerisinde okullarda cep telefonu ve kablosuz sistemlerin kullanılmasının yasaklanması ile ilgili bir önerge verilmiştir(18) yılında elektrik akımı ile başta lösemi olmak kaydıyla çocukluk dönemine ait malignitelerin ilişkisi ortaya konulmuştur. Kendisi bir epidemiyoloji uzmanı olan Wertheimer ve arkadaşı fizikçi Lieper bu ilişkiyi yüksek gerilim hatlarının telleri ile evler arasındaki mesafelerin yakınlık derecesi ile ilişkilendirerek göstermişlerdir. Bu tarihten sonra ise EMA sağlık etkileri hakkındaki çalışmalar artarak devam etmiştir(44). Wasburn ve arkadaşlarının yapmış olduğu sistematik derlemede de söz ediliği gibi, çocukluk çağı lösemi, lenfoma ve sinir sistemi tümörleri ile EMR arasında bir ilişki saptanmıştır (45). Çalışmamızın ilkokullarda yapılma gerekçelerinin başında da bu ilişkinin varlığı gelmektedir. Yine İngiltere, İskoçya ve Galler de yılları arasında çocukluk çağı tümörü tanısı almış vakanın dahil edildiği ve yüksek gerilim hatları ile annelerin doğumda yaşadıkları adresler arasındaki mesafenin çocukluk çağı lösemileri ile ilişkisinin değerlendirildiği çalışma sonucunda, 600 metre altındaki mesafelerde riskin belirgin olarak artış gösterdiği sonucuna varılmıştır (52). Çocukların vücut yapıları yetişkinlerden farklıdır. Çocuklarda bir yetişkin vücuduna oranla daha fazla oranda su bulunmaktadır. Bu durum da iletkenlik farkından dolayı EMA dan etkilenim düzeyini başlı başına değiştiren bir faktördür. Bu sebeple sürekli EMR a maruz kalmamaları için birincil olarak yapılması gereken eylem EMA kaynakları okullardan uzak tutulmalıdır. Bunların başında da okul yakınlarına baz istasyonu inşa etmemek gelmektedir. Amerika da baz istasyonu yasal olarak 300 metreden az bir mesafeye kurulamamaktadır. Ülkemizde de buna benzer önlemler alma gereği bulunmaktadır (18). Çalışmamızda tüm değerlerimizin 0-3 V/m arasında çıktığı göz önüne alınırsa, yine Türkiye Elektromanyetik Alan Maruziyet Raporu verilerine göre Türkiye genelinde 102

107 01/10/2010 tarihinde33042 baz istasyonu yakınında yapılan ölçümde 0-3 V/m arası değerler, genel ölçümün % ünü oluşturmaktadır. Ayrıca il bazında bakacak olursak, başlıca büyük illerden bazılarında ölçüm sonuçları ve bu sonuçların değer aralıklarına göre dağılımları şu şekildedir; İstanbul da 0-3 V/m arası %65.67, Ankara da 0-3 V/m arası %93.86, Kayseri de 0-3 V/m arası %92.29, Trabzon da 0-3 V/m arası %88.35 olduğu belirlenmiştir. Bu veriler de her ne kadar okul ölçümü olmasa da ortam ölçümü olması sebebiyle, çalışmamızla benzerlik göstermektedir. Gerek sonuçları gerekse bu sonuçların dağılımı çalışmamızdaki dağılım paternine benzemektedir (35). Yine BTK kurumunda 2012 yılında yapılmış bir teknik uzmanlık tezinde ise 137 adet okul öncesi eğitim birimi, 123 adet ilkokul ve 72 adet de ortaokulda yani toplam 332 adet okulda elektrik alan ölçümleri yapılmıştır. Bahsi geçen çalışmada ölçümlerin yapılmasının yanı sıra okullar baz istasyonuna komşuluk derecelerine göre de sınıflandırılmış ve bazı okullar elenerek sonuçta 119 okul ölçüm yapılmaya uygun olarak saptanmıştır. 119 okulda toplam 1071 noktadan ölçüm yapıldıktan sonra en düşük değerin olarak 0,81 V/m olduğu saptanırken, en yüksek değer ise 6,5 V/m olarak ölçülmüştür (30). Bizim çalışmamıza dahil edilen okullarda elde edilen ortalama ölçüm değerleri, genel olarak V/m arasında değişen değerler kaydedilmiş ve BTK çalışmasında olduğu gibi yine ağırlıklı olarak değerler V/m arasında değişen değerlerden oluşmaktadır. İki çalışmanın bu yönüyle benzer olduğu söylenebilir. Aralık 2010 da Zonguldak merkezinde 100 khz - 3 GHz frekans aralığındaki EMA için maruziyet durumu İçin yapılmış olan çalışmada, hareket halindeki özel bir araçta bulunan GPS cihazı ve EMR ölçüm cihazı kullanılmıştır. Zonguldak merkezinin en yoğun nüfusa sahip bölgelerinde en az 5 tur atılarak yapılan ölçümler neticesinde, en yüksek EMR değerine V/m ile radyo-tv vericisinin olduğu bir mahallede rastlanırken, ölçümlerin genel olarak 4 V/m altında, çoğunlukla da 2 V/m altında olduğu saptanmıştır. Ölçüm sonuçları ulusal ve uluslararası değerlerle kıyasladığında ise sonuçlar hem ulusal hem de uluslararası sınır değerler altında bulunmuştur (79). Elazığ da 2007 yılında yapılan ve İlköğretim öğrencilerinin cep telefonu, bilgisayar, televizyon gibi elektromanyetik alan oluşturan cihazların kullanım sıklığının araştırıldığı bir başka çalışmada ise, ilköğretim düzeyindeki öğrencilerin %25.9 u cep telefonu kullandığını belirtirken, bunların da %22.9 u ise sürekli olarak cep telefonunu yanında taşıdığını belirtmiştir. Araştırma sonucuna göre araştırmanın yapıldığı il olan Elazığ ilinde ilköğretim öğrencilerinin cep telefonu kullanımları uluslararası değerlerle kıyaslandığında yüksek olarak görülmüştür. Ayrıca EMA oluşturduğu bilinen bazı araçların kullanımı ve öğrencilerin ifade 103

108 ettikleri kimi rahatsızlıkları arasında deneysel olmamak kaydı ile nedene bağlı bir şekilde ilişkiler de saptandığı söylenmektedir (90). Konya kent merkezi, Meram, Selçuklu ve Karatay içelerinde 2009 yılında 184 farklı noktada baz istasyonlarının bulunduğu alanlara 20,40 ve 60 metre uzaklıklardan yapılan EMA ölçümleri yapılmıştır. Ölçümlerde bizim kullandığımız spektrum analizörü olan Spektran marka cihaz kullanılmıştır. Ölçüm sonuçlarına göre bazı baz istasyonlarından elde edilen değerler diğerlerine göre yüksek olarak görülmüş olsa da sonuç olarak Türkiye de EMA lar için halen geçerli olan sınır değerler üzerinde herhangi bir değere rastlanmamıştır. Buna karşın var olan sınır değerlerin de koruyucu olduğundan söz edilemeyeceği de ayrıca belirtilmiştir (91). Pamukkale Üniversitesi yerleşkesinde 2011 yılında 27MHz 3 GHz frekans aralığında ve 2013 yılında ise 100 khz 8 GHz frekans aralığında olmak üzere farklı frekans aralıklarında EMR ölçümleri gerçekleştirilmiştir. Ölçümler gece ve gündüz olmak üzere ayrılarak yapılmış ve gündüz yapılan ölçüm sonuçlarının gece yapılan ölçümlerde alınan sonuçlara oranla %50 lere varan artışlar gösterdiği saptanmıştır. Çalışmada sonuç olarak yerleşke içerisinde elde edilen en yüksek elektriksel alan şiddeti değeri 1,24 V/m iken ortalama elektrik alan şiddeti değeri 0,83 V/m dir. Bulunan değerler de çalışmamız sonucu elde edilen değerlerle paralellik göstermektedir. Çalışmada ayrıca 2011 ve 2013 yıllarında yapılan ölçümlerde, elektrik alan seviyelerinin %148, en düşük elektriksel alan değerinin ise %55 artış gösterdiği belirlenmiştir. Elde edilen bu sonuçlar ise iki yıl gibi kısa bir sürede EMA maruziyetinin ve kuşatmasının ne denli büyüyerek devam ettiğinin açık bir göstergesidir (92).Bizim çalışmamızla kıyaslandığında, bu çalışmada ölçümler sonucu elde edilen en yüksek ölçüm değeri 1,24 V/m iken bizim çalışmamızda bu değer 1.67 V/m dir. Bu çalışmanın bizim çalışmamıza göre daha uzun dönemli sonuçları barındırması sebebiyle, diğer değerlerdeki değişimleri (elektrik alan değerleri değişimi vb.) karşılaştırmak mümkün değildir. İnönü Üniversitesi Turgut Özal Tıp Merkezi nde 2013 yılında 100kHz-8GHz frekans aralığında sürekli ve anlık olarak ölçümler alınmıştır. Turgut Özal Tıp Merkezi çatısında bulunan baz istasyonunun hemen yakınına yerleştirilen ve 24 saat boyunca sürekli ölçümleri kaydeden bir prob yardımı ile gerçekleştirilen ölçümlerde, ölçülen en yüksek elektriksel alan değeri 3.15 V/m iken, bu ortamdan kaydedilen ölçümlerin ortalaması 2,46 V/m olarak bulunmuştur. Ölçüm sonuçları gece/gündüz arasında dalga bir seyir gösterirken, bu seyrin baz istasyonuna bağlanan abone sayısından kaynaklandığı söylenmektedir. Ayrıca ölçüm değerlerinin yüksek bulunmasının sebebi de ölçümleri kaydeden probun baz istasyonuna çok 104

109 yakın olmasından kaynaklandığı bildirilmiştir. Buna ek olarak yer üstünde bulunan 13 kattan ve yer altında bulunan 2 kattan oluşan hastane binasında her kattan elde edilen en yüksek ölçüm değeri sonuçları incelendiğinde ise yer üstündeki katlardan elde edilen ölçüm değerlerinin 1.26 V/m ile (11.kat), 1,86 V/m (13.kat baz istasyonunun kurulu olduğu zemnin bir altında bulunan kat) arasında değiştiği gözlenmiştir. Yer altında bulunan 2.katta, yani baz istasyonuna en uzak olan katta, elde edilen ölçüm değeri ise 0,1 V/m olarak göze çarpmaktadır. Tıp merkezi polikliniklerde ve doktorların çalışma odalarında ölçülen değerler ise genel olarak 1 V/m nin altında bulunmuştur. Tespit edilen yüksek değerler genel olarak baz istasyonunun bulunduğu bölgeye bölgeye yakın cephede ve hastane içerisinde Wi-fi (kablosuz) sistemlerin yoğunlukta bulunduğu noktalarda tespit edilmiştir denilmektedir (93). Çalışmamızla benzer frekans aralıklarında ölçüm yapılmış olan bu çalışmada ölçüm sonuçları genel olarak çalışmamızda elde ettiğimiz sonuçlar ile benzer sonuçlar olmakla birlikte, bu çalışmada da kaydedilen bütün değerler gerek ulusal gerekse uluslararası EMA sınır değerlerinin çok altında seyretmektedir. Baz istasyonlarının konumlandırıldığı noktanın hemen yanına koyulan ve 24 saatlik yani sürekli ölçümler yapan aletlerle yapılan ölçümlerde bile elde edilen değerlerin yönetmeliklerde geçen sınır değerlerin altında olması, sınır değerlerin koruyuculuğu hakkındaki endişeleri artırır niteliktedir. Ayrıca hastane binasında katlarda yapılan ölçümlerden en yüksek değerin baz istasyonunun kurulu olduğu yere en yakın kat olan 13.katta (1.86 V/m) elde edilmesi ve baz istasyonuna en uzak nokta olan yer altındaki 2.katta 0.1 V/m değerinin ölçülmesi de, EMA lardan korunmada öncelikle kaynaktan uzak durulması gerekliliğini kanıtlar niteliktedir. Burada hareketle birçok insnaın toplu olarak bulunduğu okul, hastane, kamu binalarıgibi yerlere yakın konumlara baz istasyonu konumlandırmanın da EMA ların sağlık açısından oluşturacağı riskleri artıracağı açıkça görülmektedir. Karadağ T ve ark.nın2010 ve 2013 yılları arasında yaptığı, Malatya ili şehir merkezi ve merkeze yakın bölgelerdeki baz istayonlarının oluşturduğu EMA değerlerinin kaydedildiği çalışmanın sonuçlarına göre, 2010 yılından bu yana bölgede baz istasyonu sayısının artmış olmasına karşın 2010 da bölgede kaydedilen elektrik alan değeri ölçüm sonuçlarının %45 i 1-3 V/m aralığında iken, 2013 yılında ise 0-1 V/m lik aralıkta bulunan ölçüm değerleri toplam ölçüm değerleri sayısının %81 ini oluşturmakta olduğu bildirilmiştir. Şehrin en merkezi caddesinde yapılan EMA ölçüm sonuçları 2013 yılında 2011 yılına (0.9 V/m) oranla (4 V/m) yaklaşık 4 kat artış göstermiştir. Ayrıca Malatya İli elektromanyetik spektrumu incelendiğinde, daha önce 2011 yılında sinyallerin %61 i GSM kaynaklı iken, 2013 yılına gelindiğinde bu oran %77 ye çıkmıştır (94). 105

110 Üç yıl gibi kısa sürede EMA kirlilik düzeyinin, şehir merkezinin en yoğun bölgesinde 4 kat artış göstermesi sorunun kısa sürede ne denli büyüyebildiğinin bir göstergesidir. Bu kirlilik artışının, sinyal yüzdelerinde GSM tabanlı sinyallerin artmış olduğu da dikkate alınmalıdır. Ayrıca çalışmamızdaki ölçüm sonuçlarının V/m arasında çıkmış olması ile 2013 senesinde elde edilen sonuçlardan 0-1 V/m arasındaki sonuçların yüzdesinin %81 oluşu da çalışmamızla benzerlikleri arasında sayılabilir. GSM 900 MHzFrekans Bandındaki Elektromanyetik Yoğunluğun Günün Farklı Zaman Dilimleri İçin Ölçülmesi ve Değerlendirilmesi isimli çalışmada ise günün farklı zamanlarında 900 MHz bandındanki EMA kirlilik değerlerinin değişimi ve durumu incelenmiştir. Çalışmada bizim çalışmamızda olduğu gibi spectran marka spektrum analizörü (model: HF 6065) kullanılmıştır. Çalışa sonucuna göre; mesai saatleri içerisinde artan cep telefonu ve beraberinde gelen artmış 900 MHz frekans bandı kullanımı ile gündüz saatlerinde gece saatlerine oranla EMA kirliliğinin arttığı tespit edilmiştir (95). Samsun ili Atakum ilçesinde iki farklı günde, 46 farklı noktada yapılmış olan EMA ölçümlerinde elde edilen en yüksek EMA değeri 5,18 V/m iken, ölçülen değerlerin 24 saatlik ortalama değeri ise 1.83 V/m olarak saptanmıştır (96). Ordu ili Ünye ilçesinde 47 farklı noktada 2 farklı günde yapılan ölçümlerde elde edilen sonuçlar elde edilen en yüksek ölçüm değeri birinci gün elde edilen 7.44 V/m iken, ikinci günde elde edilen en yüksek ölçüm değeri ise 3.39 V/m olarak bulunmuştur. Birinci gün ölçümleri ortalaması 0.76 V/m iken ikinci gün ölçümleri ortalaması 0.54 V/m olarak kaydedilmiştir (97). Bu iki çalışmada da tıpkı bizim çalışmamızda bulduğumuz değerler gibi EMR için belirlenmiş ulusal sınır değerleri aşan bir değer bulunamamıştır. Buna rağmen, elde edilen maksimum değerlerin kimi Avrupa Ülkelerinin kabul ettiği sınır değerlerin üzerinde olduğu da göze çarpmaktadır. Bu iki çalışma sonucu da konuyla ilgili ulusal mevzuatımızın Avrupa Ülkelerinin kabul ettiği sınır değerlerin üzerinde olduğu da göze çarpmaktadır. Bu iki çalışma sonucu da konuyla ilgili ulusal mevzuatımızın koruyuculuk düzeyini tekrar düşünmeye sevk etmektedir. Sevencan AC ve ark. nın 2011 yılında yapmış olduğu Ankara da bir ilköğretim okulunun iç ve dış çevresel özelliklerinin değerlendirilmesi isimli çalışmada, Ankara sınırları içerisinde bulunan bir ilköğretim okulunda birkaç parametre yanında ELF bazında EMA düzeyleri ve bu değerlerin ulusal ve uluslararası sınır değerlere göre durumu saptanmaya çalışılmıştır. Çalışma sonuçlarına göre elektromanyetik alan düzey ortalaması 106

111 3,7±1,5 mg olarak saptanmıştır. İç ortam ve dış ortam ölçüm sonuçları göz önüne alındığında ise dış ortamdaki ölçüm sonuçlarının iç ortama oranla 3 kat daha yüksek oluğu ve istatistiki açıdan da anlamlı bir biçimde (p<0.001) yüksek bulunduğu gösterilmiştir. Çalışma sonu.larına göre okulda çocukların bulunduğu ortamlardan iç ortam ve dış ortamlarda bulunan ölçüm değerlerinin ABD Ulusal Radyasyondan Korunma Konseyi nin okullardali sınır EMA sınır değeri olarak gösterdiği 2 mg değerinin üzerinde görüldüğü tespit edilmiştir. (98) Tablo 35. BTK tarafından 01/10/2010 tarihine kadar bazı illerde yapılan ortam ölçümleri ve sonuç değerlerine göre oranları (35). İl Toplam Ölçüm Sayısı ADANA 779 ADIYAMAN 128 AFYON 22 AGRI 304 AKSARAY 327 AMASYA 363 ANKARA 8991 ANTALYA 1752 ARTVİN 254 AYDIN 332 BİLECİK 20 BİNGÖL 123 BİTLİS 118 BALIKESİR 67 BARTIN 161 BATMAN 208 ÖlçülenElektrik Alan Şiddeti Değerleri (0-1)V/m (1-3)V/m (3-5)V/m (5-6)V/m (6-9)V/m 543 % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % %0.0 3 % %0.0 0 % % % % % % %0.0 2 % %0.0 3 % % % %0.0 1 % % %0.0 0 % % % % % % %0.0 1 % % % % %

112 BAYBURT %66.67 %33.33 %0.0 %0.0 %0.0 BOLU %78.32 %19.74 %0.97 %0.32 %0.65 BURSA %38.83 %45.74 %11.7 %2.13 %1.6 ÇANAKKALE %39.87 %43.79 %13.73 %1.9 6 %0.65 ÇANKIRI %64.19 %28.84 %1.4 %0.0 %5.58 ÇORUM %56.41 %35.26 %6.62 %1.71 %0.0 DİYARBAKIR %38.33 %49.63 %7.74 %1.9 %2.33 DENİZLİ %10.53 %82.89 %1.32 %1.32 %3.95 DUZCE %66.35 %30.29 %0.48 %0.48 %2.4 EDİRNE %41.07 %37.5 %8.93 %5.36 %7.14 ELAZIG %40.1 %41.93 %12.5 %2.08 %3.39 ERZİNCAN %73.81 %23.51 %2.08 %0.0 %0.6 ERZURUM %67.57 %29.7 %1.24 %0.25 %1.24 ESKİSEHİR %70.48 %28.3 %0.66 %0.33 %0.22 GİRESUN %49.0 %42.65 %6.17 %1.45 %0.73 GAZİANTEP %56.53 %35.39 %2.85 %1.43 %3.8 GÜMÜŞHANE %82.26 %12.9 %4.84 %0.0 %0.0 HATAY %64.92 %25.57 %6.56 %0.66 %2.3 IGDIR %50.0 %19.23 %30.77 %0.0 %0.0 ISPARTA %50.0 %40.0 %10.0 %0.0 %0. 0 İSTANBUL %22.08 %43.59 %20.7 %4.54 %9.08 İZMİR %35.02 %46.87 %16.42 %0.6 %1.09 K.MARAS %60.87 %35.22 %3.04 %0.0 %0.87 KİLİS %46.15 %38.46 %0.0 %0.0 %15.38 KARABÜK

113 KARAMAN 115 KARS 303 KASTAMONU 423 KAYSERİ 986 KIRIKKALE 464 KIRKLARELİ 21 KIRSEHİR 219 KOCAELİ 155 KONYA 556 KÜTAHYA 150 MALATYA 654 MANİSA 52 MARDİN 327 MERSİN 613 MUĞLA 106 MUŞ 159 NİĞDE 67 NEVSEHİR 251 ORDU 792 OSMANİYE 116 RİZE 494 SİĠİRT 59 SİNOP 272 SİVAS 670 %52.89 %31.82 %13.64 %1.65 % %89.57 %3.48 %4.35 %0.87 % %81.85 %16.5 %0.33 %1.32 % %50.35 %26.95 %11.82 %10.64 % %65.52 %26.77 %2.54 %1.22 % %57.97 %28.88 %4.31 %0.0 % %4.76 %52.38 %42.86 %0.0 % %37.44 %27.4 %17.35 %7.76 % %27.1 %53.55 %12.9 %1.94 % %61.15 %36.15 %1.26 %0.72 % %50.67 %46.0 %3.33 %0.0 % %42.81 %45.26 %10.24 %1.22 % %44.23 %46.15 %7.69 %1.92 % %30.58 %46.48 %14.68 %4.89 % %61.83 %32.95 %2.12 %1.96 % %33.02 %57.55 %5.66 %1.89 % %77.36 %22.64 %0.0 %0.0 % %76.12 %23.88 %0.0 %0.0 % %80.48 %19.12 %0.4 %0.0 % %53.03 %40.78 %4.04 %1.14 % %52.59 %45.69 %0.0 %0.86 % %64.17 %27.33 %5.26 %0.61 % %66.1 %28.81 %5.08 %0.0 % %44.49 %40.81 %11.03 %2.57 % %66.42 %30.0 %1.49 %0.45 %

114 SAKARYA 30 SAMSUN 1222 ŞANLIURFA 456 ŞIRNAK 191 TEKİRDAĞ 110 TOKAT 444 TRABZON 1554 VAN 231 YALOVA 23 YOZGAT 460 ZONGULDAK 533 TOPLAM % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % %0.0 5 % % % %0.0 0 %0.0 1 % % % % % % %0.0 5 % % % % %0.0 1 % % %2.28 Ölçüm sonuçlarımız BTK tarafından yayınlanan Türkiye Elektromanyetik Alan Maruziyet Raporu nde geçen ve her ilde yapılan ölçümler sonucu elde edilen elektriksel alan değerleri açısından yüzdelik dilimler halinde değerlendiren verilere bakıldığında, bu rapordaki verilerin dağılım aralığı baz alınacak olursa çalışmamızın ölçüm sonuçları ile benzerlikler gösterdiği söylenebilir. Rapora göre Edirne ili için toplam 56 ölçüm yapılmış olup, yapılan ortam ölçümlerinden 23 tanesi (%41.07) 0-1 V/m aralığında, 21 tanesi (%37.5) 1-3 V/m aralığında saptanmıştır.sonuç olarak 56 ölçümün 44 tanesi (%78.57) 0-3 V/m aralığında saptanmıştır. Yani bölgemizdeki ortam ölçümlerinin çoğu ölçüm sonuçlarımızla uyumlu olarak görülmüştür. ICNIRP tarafından oluşturulmuş olan 900 MHz ve 1800 MHz için öngörülen sınır değerler sırasıyla 41,25 V/m ve 58,33 V/m dir. Ülkemiz ICNIRP sınır değerlerini baz almakla birlikte 09/10/2015 sayılı Elektronik Haberleşme Cihazlarından Kaynaklanan Elektromanyetik Alan Şiddetinin Uluslararası Standartlara Göre Maruziyet Limit Değerlerinin Belirlenmesi, Kontrolü Ve Denetimi Hakkında Yönetmelik te de tarif edildiği üzere bu değerlerin ¾ ünü sınır değer olarak öngörmektedir. Bu sebeple çalışmamız 110

115 sonucu ortaya konan ölçüm sonuçlarının hem ulusal hem de ICNIRP tarafından kabul edilen uluslararası limit değerlerin altında olduğu görülmektedir. Buna karşın ICNIRP tarafından belirlenmiş değerlerin çok daha altında değerleri kabul eden birçok ülke sınır değerlerine göre de limitlerin altında olmakla beraber, sınır değere daha yakın değerler gözlendiği söylenebilir. Örneğin İsviçre, İsveç, Luksemburg gibi ülkelerde 900 MHz frekansı için ortam ölçümlerinde sınır değer 4 V/m olarak uygulanmaktadır. Bulgaristan, Polonya, Macaristan, Rusya ve İtalya da ise bu değer 6,1 V/m olarak uygulanmaktadır. İngiltere nin ise ICNIRP değerlerinin de üzerinde değerleri kabul etmiş ve halen bu sınır değerleri uygulamakta olduğu görülmektedir. Tablo 36.Ülkemizde ve dünyada kabul görmüş EMR sınır değerleri (35). Ülke / Kuruluş Frekans Değeri Elektrik Alan Değeri (Ortam için) (V/m) Türkiye 900 MHz 30, MHz 43,6 ICNRP (1998) 900 MHz 41,25 ve Avrupa Birliği Ülkeleri 1800 MHz 58,33 İsviçre 900 MHz MHz 6 İsveç 900 MHz 4 Luksemburg 900 MHz 4 Bulgaristan 900 MHz 6,1 Polonya 900 MHz 6,1 Macaristan 900 MHz 6,1 Rusya 900 MHz 6,1 İtalya 900 MHz 6,1 Belçika 900 MHz 10,2 Çin 900 MHz 12 Yunanistan 900 MHz 32,9 İngiltere 900 MHz 46, MHz 61,4 Görüldüğü üzere çalışmamızda ve diğer birkaç çalışmada ortam ölçümleri sınır değerler altında saptanmaktadır. Sınır değerler deneysel çalışmalar ve gözlemler sonucu oluşturulmuş olsa da halen hakkında birçok çalışma yapılmaya devam eden elektromanyetik alanların uzun dönemli etkileri tam olarak açıklığa kavuşturulamamıştır. Bu sebeple hem bizim çalışmamızdaki veya diğer çalışmalardaki gibi anlık/kesitsel ölçümler her ne kadar yasal sınır değerler altında çıkmış olsa da bu durumun yüzde yüz koruyuculuk ifade ettiğini söylemek ne yazık ki mümkün değildir. Çerezci ve ark nın Bursa ili Nilüfer ilçesinde yapmış olduğu açık ve kapalı alan elektromanyetik alan ölçümleri ve elektromanyetik alanların sağlığa etkileri konulu çalışmada 111

116 da bulunduğu ve belirtildiği üzere; var olan yasal sınır değerler çocukları tehlikeden koruyamamaktadır(18). Araştırmamızla ilgili dikkat çekilmesi gereken bir başka husus da, araştırma kapsamında yaptığımız ölçümlerin anlık ölçüm değerlerinden oluşmasıdır. EMR ölçümü yapılan okullardaki değerler göz önüne alındığında, en düşük EMR değeri çıkan okulda eğitim görmekte olan çocuklar ile en yüksek EMR değeri çıkan okulda eğitim görmekte olan çocuklar karşılaştırıldığında, ikisi de yasal olarak belirlenmiş sınır değerlerin altında bulunan bir ortamda eğitim görmektedirler. Fakat ölçümler anlık ölçümlerdir ve belirlenen sınır değerler ICNIRP tarafından 24 saatlik maruziyet göz önüne alınarak belirlenmiştir. İlkokul çağında bir çocuğun okul değiştirmediği varsayılarak, ülkemiz eğitim sistemi gereği en az 4 sene boyunca aynı eğitim kurumunda eğitim alacağı düşünülürse, bu okullardan daha yüksek düzeyde EMR düzeyi saptanan okula giden çocuklarda 4 senelik zaman dilimi boyunca sürekli olarak diğerlerine oranla yüksek düzeyde EMR maruziyeti görüleceği bilinmelidir. EMA lar ve EMR un insan sağlığı üzerine etkileri genel itibarı ile uzun dönemli maruziyetler sonucu gerçekleşmektedir. Bu sebepledir ki gerek hekimler, gerek bu konuda çalışma yapmakta olan bilim insanları ve gerekse halk için asıl tanımlayıcı olan EMR maruziyeti sonucu ortaya çıkan ve kişiden kişiye, çocuklardan yaşlılara yaş gruplarında veya başka pekçok faktöre göre değişiklik arz edebilecek olan kümülatif etkilenimdir. Bizim çalışmamız ve buna benzer çalışmalar anlık durumu, kesitsel bir bakış açısı ile ortaya koymaktadır. Diğer tüm maruziyetlerde olduğu gibi, bir etkene maruziyetin sağlık açısından etkisini ortaya koyarken bakılması gerektiği gibi kişi-zaman bazında kümülatif etkilenmeyi uzun dönemli olarak göz önüne alıp, gözleme dayalı çalışmalarla şu anda yapmış olduğumuz çalışmanın bir adım önüne geçilerek, toplum ve halk sağlığı adına daha net ve genellenebilir sonuçlara ulaşılma imkanı bulunabilir. Konu; hakkında yapılan çalışmaların daha çok genel olarak kısa dönemli ölçümlere dayanması ve uzun dönemli çalışmaların fazla sayıda olmaması sebebi ile hakkında halen araştırmaya açık ve bilimsel belirsizliklerin olduğu bir konudur.. Araştırmamız sonucunda H0 hipotezimiz olan Edirne Merkez ilçede bulunan ilkokullarda elektromanyetik radyasyon değeri ulusal sınır değerlerin üzerinde değildir. hipotezi kabul edilmiş olup, ölçüm sonuçları ile bu hipotez doğrulanmıştır. H1 hipotezi olan Edirne Merkez ilçede bulunan ilkokullarda elektromanyetik radyasyon değeri ulusal sınır değerlerin üzerindedir. hipotezi ise ölçüm sonuçları ile reddedilmiştir. 112

117 SONUÇ ve ÖNERİLER SONUÇLAR Çallışmamız sonucu elde ettiğimiz sonuçlar şu şekildedir; 1. Çalışma kapsamında belirlenen 26 ilkokuldan, 700 MHz 9.4 GHz aralığında yüksek frekanslı EMA değerlerini içeren ölçüm sonuçları elde edildi. 2. Ölçüm yapılan 26 okuldan, ölçüm sonuçlarına göre en düşük değer0,530 V/m (iç ortam)değeri ile Şükrüpaşa ilkokulunda saptandı. 3. Ölçüm yapılan 26 okuldan, ölçüm sonuçlarına göre en yüksek değer1,679 V/m (iç ortam)değeri ile 50.yıl ilkokulu nda saptandı. 4. Okulları kırsal ve kentsel olarak gruplandırarak incelediğimizde ise, hem kırsal hem de kentsel bölgede bulunan okullarda EMA değerleri hem ülkemizde uygulanmakta olan hem de uluslararası sınır değerlerin altındadır. Bununla beraber kırsal bölgedeki okullarda en yüksekema ölçüm değeri V/m (iç ortam) değeri ile Büyükdöllük Köyü ve 113

118 Kemalköy İlkokulları nda elde edilirken, kentsel bölgedeki okullardaki en yüksek EMA ölçüm değeri V/m (iç ortam) ile 50.Yıl İlkokulu nda tespit edilmiştir. 5. Ölçüm sonuçları EMA lar için BTK tarafından belirlenmiş Ulusal sınır değerlerle kıyaslandığında ulusal sınır değerlerin altında bulundu. 6. Ölçüm sonuçları EMA lar için ICNIRP tarafından belirlenmiş olan Uluslararası sınır değerlerle kıyaslandığında, uluslararası sınır değerlerin altında bulundu. 7. Sonuç olarak çalışmamız sonucu elde edilen ölçüm sonuçları hem DSÖ (Dünya Sağlık Örgütü) tarafından tanınan ve kabul edilen ICNIRP örgütünce belirlenmiş uluslararası sınır değerlerinin, hem ülkemizde EMR ile ilgili limit değerleri belirlemekle görevli BTK tarafından oluşturulmuş ve konu hakkındaki hükümlerin yazılı olduğu Elektronik Haberleşme Cihazlarından Kaynaklanan Elektromanyetik Alan Şiddetinin Uluslararası Standartlara Göre Maruziyet Limit Değerlerinin Belirlenmesi, Kontrolü Ve Denetimi Hakkında Yönetmelik te geçen ulusal EMR sınır değerlerinin altındadır. Ayrıca Avrupa birliği ülkelerinden ICNIRP sınır değerlerini kabul eden veya kendi sınır değerlerini oluşturup uygulamakta olan ülkelerin de sınır değerlerinin altında sonuçlar elde edildiği görülmüştür. 114

119 ÖNERİLER 1. EMA lar ve EMR konulu bilimsel çalışmaların gerekliliği konusunda devlet eliyle girişimler yürütülmeli ve bu çalışmaların sıklığı daha da artırılmak suretiyle kamuoyu bilinçlendirilmelidir. 2. İlkokul çocuklarında EMR kaynaklı sağlık sorunları da dikkate alınarak periyodik muayeneler yapılmalıdır. 3. EM kirlilik açısından yüksek risk grupları içerisinde sayılabilecek kurumlardan olan okullarda, konuyla ilgili ölçümler periyodik hale getirilerek okullarda sık sık taramalar yapılmalı ve oluşabilecek sinyal gücü değişiklikleri erken dönem saptanıp konuyla ilgili önlemlerin alınması sağlanmalıdır. 4. Yapımı planlanan yeni ve halen eğitim verilmekte olan eski okullara, mevcut koşullara uygun bir biçimde Elektromanyetik Kalkanlama için kullanılan boyalar veya diğer uygulamalar uygulanmalı ve kontrolsüz olarak etkilenim yaratacak sinyal gücü artışlarından çocuklar korunmalıdır. 5. Baz istasyonları ile okullar arası mesafenin 300 metrenin altına düşmesine izin verilmemesi ve konuyla ilgili yasal zeminin oluşturulması gerekmektedir. 6. Halen yürürlükte olan ve dünyada konuyla ilgili yasal sınırları düzenleyip uluslararası kabul gören ICNIRP tarafından düzenlenen limit değerlerin ortam ölçümleri için ¾ ünü kabul eden mevzuatımız acilen tekrar revize edilmeli, konuyla ilgili yasal sınırlarımız yapılacak olan uzun dönemli çalışmalar neticesinde çok daha düşük seviyelere çekilmelidir. 7. Zararı net olarak saptanmamış olsa bile bilimsel belirsizliğin olduğu durumlar için uygulanması önerilen ihtiyat ilkesi acilen uygulanmalı, elektromanyetik kirliliğin neden olabileceği sağlık sorunları için uzun yılların geçmesi gerekeceği unutulmamalıdır. Hiçbir şey sağlık hakkının önüne geçemez. Bu nedenle temel yaklaşım ALARA (As Low As ReasonablyAchiveable - Mümkün Olan En Düşük Doz) prensibi dikkate alınarak ihtiyatlılık ilkesine göre koruyucu önlemler alınmalıdır. 115

120 EDİRNE MERKEZ İLÇEDE BULUNAN İLKOKULLARDA ELEKTROMANYETİK KİRLİLİK ÖZET Dünyamız çok büyük bir elektromanyetik alan kaynağıdır. Yaşamımızı kolaylaştırmak ve hemen her sektörde kullanmak üzere teknolojik aletler geliştirilmiş olup, bu aletlerin çok büyük bir kısmı elektrik enerjisi ile çalışmaktadır. Günümüzde teknoloji kullanımı giderek artarken, artan kullanımın getireceği sağlık riskleri de beraberinde buna paralel bir artış göstermektedir. Bu çalışmada Edirne Merkez ilçe ve bağlı köylerde bulunan ilkokullarda EMA ölçüm değerlerinin dünyada ve Tükiye de mevcut yasal sınır değerlere göre durumunu ortaya koymak, ilkokullarda EMA değerlerini değiştirebilecek ve elektromanyetik alan oluşuma sebebiyet vererek çalışan araç gereçlerin EMA düzeylerine etkisini belirlemek, konuyla ilgili mercilere EMA ve sağlığa etkileri konusunda gerekli önlemlerin alınması konusunda önerilerde bulunulması.gibi hedeflerin yanı sıra EMA ölçümleri ile ilgili bölgemizde ve ülkemizde yapılacak analitik çalışmalara örnek ve öncü olmak, Türkiye de okullardaki EMA düzeylerinin uluslararası ve güncel standartlar düzeyine getirilmesine katkıda bulunmak amaçlanmaktadır. 116

121 Araştırmanın evreni Edirne ili merkez ilçede bulunan 26 ilkokul binası iç ve dış ortamlarından oluşmaktadır. Çalışmamız evrenin tümünde gerçekleştirildi. Ölçümlerde spektrum analizör olarak 700MHz - 9.4GHz frekans aralığında ölçüm yapabilen Spectran HF V4 Analyzer + Hyper LOG Anten kullanıldı. Ölçümler okulların iç ve dış ortamı olmak üzere iki farklı alanda, yerden 90 cm yükseklikte olmak üzere iç ortamda dersliklerin dört köşesinden ve ortasından alınan değerlerin ortalaması alınarak, dış ortamda ise okul dışında okulun dış dört köşesinden 1 metre uzaklıktan ve yerden 90 cm yükseklikten gerçekleştirildi. Dört ölçümün aritmetik ortalaması alınarak ortalama EMA değeri belirlendi. Yapılan ölçüm sonuçlarına göre ölçüm yapılan 26 okuldan, ölçüm sonuçlarına göre en düşük değer 0,530 V/m değeri ile Şükrüpaşa ilkokulunda saptanırken, en yüksek değer1,679 V/m değeri ile 50.yıl ilkokulu nda saptandı. Sonuç olarak çalışmamız sonucu elde edilen ölçüm sonuçları hem ICNIRP tarafındane belirlenmiş sınır değerlerinin, hem ülkemizde EMR ile ilgili sınır değerlerinin altındadır. Ayrıca Avrupa birliği ülkelerinden ICNIRP sınır değerlerini kabul eden veya kendi sınır değerlerini oluşturup uygulamakta olan ülkelerin de sınır değerlerinin altında sonuçlar elde edildiği görülmüştür. Edirne Merkez ilçede bulunan ilkokullarda elektromanyetik radyasyon değeri ulusal sınır değerlerin üzerinde değildir Anahtar Kelimeler: Elektromanyetik Alan, Elektromanyetik Kirlilik, İlkokul. 117

122 ELECTROMAGNETIC POLLUTION in PRIMARY SCHOOLS in PROVINCIAL CENTER of EDİRNE SUMMARY Our world, is not only a planet we live, is a big electromagnetic field source, too. Technological tools have been developed for use in different sectors and many of them work with electricity. Nowadays, as the use of energy continues to grow, health risks are growing parallel with the use of new technology The aim of this study; is to measure EMF values of primary schools in the provincial center of Edirne and present the status of these values by the legal levels in Turkey and in the World. To determine the effect of the equipment that create EMF in these schools. To make suggestions about the health effects of EMFs and on taking necessary measures. To be exemplary and Pioneer to the other researches about EMFs. The Universe of this research occurred by the interior and the exterior environment of the 26 primary schools in the provincial center of Edirne. No sample was taken, the research was conducted in the universe. Spectran HF V4 Analyzer + Hyper LOG antennae was used for the measurements between 700MHz - 9.4GHz frequency. Measurements were done at the height of 90cm from the floor. Mean of measurements from the four corners and the middle of the room was taken for the interiors, mean of measurements 1 m away from corners was taken for exteriors. 118

123 We determined the lowest value 0,530 V/m in Şükrüpaşa Primary School, the highest value 1,679 V/m in 50 Yıl Primary School. All measurement values in our research are both under the international limit values of WHO and ICNIRP and under the national limit values that determined by Turkish legislations. As a result, all electromagnetic radiation values that measured in this research are not above the national limit values. Key words: Electromagnetic fields, electromagnetic pollution, primary schools. 119

124 KAYNAKÇA 1. Frank AL, SlesinN. Nonionising Radiation. Maxcy-Rosenau-Last, PublicHealth and Preventive Medicine, Wallace RB. (Ed).New York:McGraw-Hill Medical; 1998: Miles I.From IT in the home to home informatics, Forester T.(Ed).Computers in the human context: Information technology, productivity and people. Cambrigde: The MIT Press; 1989: Çınar K. Elektromanyetik alan. Bilim ve Teknik Dergisi; 2006;465(39):80. (Erişim Tarihi: ) 465&sayfa=80&yaziid= Sarıkayha NM. Bir İşyerinde Elektromanyetik Alan Ölçümü Yapılması Ve Sonuçlarının İş Sağlığı Ve Güvenliği Yönünden Değerlendirilmesi (tez). Ankara: T.C Çalışma Ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Sağlığı Ve Güvenliği Genel Müdürlüğü; Elmas O. 50 Hz Elektromanyetik Alan Maruziyetinin Kalp Üzerine Anlık Etkisi (tez) Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi; Electric Field Lines [internet].the Physics Clasroom (Erişim Tarihi: )

125 7. Electric field. [internet]. Aplusphysics (Erişim Tarihi: ) Habash RW, Elwood JM, Krewski D, Lotz WG, McNamee JP, Prato FS. Recent advances in research on radiofrequency fields and health: J Toxicol Environ Health B Crit Rev; PrataS.Understanding and controlling electromagnetic fields in your life. EMF handbook.corte Modera: Waite Group Press; Fife B, Electromagnetic radiation.health hazard of electromagnetic radiation.colorado Springs: Health Wise Publication; Sanalan Y.Nükleer olmayan radyasyon da var. Elektromanyetik Kirlilik Etkileri Sempozyumu, Ankara;1998: Elektromanyetik alanların Etkileri, [internet] Tmmob Elektrik Mühendisleri Odası İzmir Şubesi(Erişim Tarihi: ) Manyetizma.[internet].Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Akademik ve Blog Sistemi (Erişim Tarihi: ) Magnetic Fields. [internet].(erişim Tarihi: ) Elektromanyetik Alanların Etkileri. [internet].(erişim Tarihi: ) Sher L.The effects of natural and man-made electromagnetic fields on mood and behavior: the role of sleep disturbances. Medical Hypotheses;2000:54(4): ContiP, GiganteGE, CifoneMG.Biological effects and dosimetry of static and ELF electromagnetic fields.new York; 1985: ÇerezciO, Kartal Z, Pala K, TürkkanA.Elektromanyetik alan ve sağlık etkileri.türkkan A (Editör).Bursa: F.Özsan Matbaacılık; What are electromagnetic fields[internet]. WHO(Erişim Tarihi: ) Choul CK, Bassen H.Radio frequency electromagnetic exposure: Tutorial review on experimental dosimetry, Bioelectromagnetics.1996;17(3): Polat AÖ.Karaman İli Şehir Merkezi Ve Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Yunus Emre Yerleşkesi nin Elektromanyetik Kirlilik Haritasının Çıkarılması(tez). Mersin: 121

126 Mersin Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü; Polat Ö. Elektromanyetik Radyasyonun İnsanSağlığı Üzerindeki Etkilerinin ÖğretmenVe Öğrenci Görüşleri Doğrultusundaİncelenmesi (tez). Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi; Knave B.Non-Ionizing Radiation.Stellman JM, McCann M, Warshaw L, Brabant C. (Eds.).Encyclopedia of Occupational Health and Safety, Geneva:1996: Diler N, Özker M, Özgürbüz G. Teknomerkez araştırma raporu,biyoelektromanyetik; Radiation[internet].(Erişim Tarihi: ) Safety and Health Topics, Radiation [Internet](Erişim Tarihi: ) Nuclear Chemistry[internet].(Erişim Tarihi: ). nuclear-chemistry.html 28. Kwan-Hoong NG.Non-ionizing radiations sources, biological effects, emissions and exposures, ınternational conference on non-ıonizing radiation at UNITEN ICNIRP: Elektromanyetik tayf [internet].wikipedia (Erişim tarihi: ) Arslantaş N. Elektromanyetik Alan Şiddetinin Okul ve Sağlık Kuruluşları Üzerindeki Etkisinin İncelenmesi (tez).ankara: Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu; Elektromanyetik Spektrum [internet].(erişim Tarihi: ) Occupational Health and Safety Administration Radiation: Non-ionizing Radiation[internet].(Erişim Tarihi: ). nonionizing/index.html 33. Düzgün S. Elektromanyetik Alanların İnsan Sağlığı Üzerindeki Zararlı Etkileri(tez).Adana: Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü; Radyasyon ve Biz[İnternet].TAEK(Erişim Tarihi: ) Güler İ, Çetin T, Özdemir AR, UçarN. Türkiye elektromanyetik alan maruziyet raporu. Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu;

127 36. İnce T. Elektromanyetik Kirlilik(tez). Ankara:Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü; DaşdağS. Dalga dalga geliyorlar ve siz farkında değilsiniz. İstanbul: Hayykitap Yayınevi;2001: Bibi A. Kablosuz Haberleşme Tesislerinde Anten Tesislerinin Çevre Duyarlılığı Açısından İncelenmesi; Oluşturduğu Etkiler Ve Alınabilecek Tedbirler, Dünya Uygulamaları Ve Türkiye İçin Çözüm Önerleri (tez). Ankara: Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu; Electromagnetic fields and public health, exposure to extremely low frequency electromagnetic fields, Fact Sheet No:322, Geneva: WHO; Extremely low frequency fields, Environmental Health Criteria No:238, Geneva: WHO; GrunnerO. Intermittent electromagnetic fields and their effect on awareness and headache. Fysiatr Revmatol Vestn1980;58(4): Electromagnetic fields 300Hz-300GHz, Environmaental Health Criteria 137, Geneva: WHO; Electromagnetic Fields and Public Health, Public Perception of EMF Risks, Fact Sheet 184, Geneva:WHO; Vaizoğlu SA. Yüksek Gerilim Hatlarına Ve Diğer Faktörlere Bağlı Düşük Frekanslı Elektromanyetik Kirlilik Durumunun Ve Bazı Sağlık Etkilerinin Belirlenmesi(tez). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü; WashburnEP, Orza MJ, Berlin JA, NicholsonWJ, ToddAC, Frumkın H, Chalmers, TC. Residential proximity to electricity transmission and distribution equipment and risk of childhood leukemia, childhood lymphoma, and childhood nervous system tumors: systematic review, evaluation, and meta-analysis. Cancer Causes Control, 1994; 5: Armstrong B, Thériault G, Guénel P, Deadman J, Goldberg M, Héroux P.Association between exposure to pulsed electromagnetic fields and cancer in electric utility workers in Quebec, Canada, and France. AmJ Epidemiol1994;140: Savitz DA, Loomis DP.Magnetic field exposure in relation to leukemia and brain cancer mortality among electric utility workers. Am J Epidemiol1995;141: FloderusB, Persson T, Stenlund C, Wennberg A, Ost A., KnaveB.Occupational exposure to electromagnetic fields in relation to leukemia and brain tumors: a casecontrol study in Sweden.Cancer Causes Control1993;4: Loscher W, Mevıssen M. Linear relationship between flux density and tumor copromoting effect of prolonged magnetic field exposure in a breast cancer model. 123

128 Cancer Lett1995;96: Kheifets L, Afifi AA, ShimkhadaR.Public health impact of extremely low-frequency electromagnetic fields.environ Health Perspect2006;114: Tabrizi MM, Hosseini SA. Role of electromagnetic field exposure in childhood acute lymphoblastic leukemia and no ımpact of urinary alpha- amylase--a case control study in Tehran, Iran. Asian Pac J Cancer Pre2015;16(17): Bunch KJ, Keegan TJ, Swanson J, Vincent TJ, Murphy MF. Residential distance at birth from overhead high-voltage powerlines: childhood cancer risk in Britain Br J Cancer2014;110(5): Teepen JC, Van Dijck JA. Impact of high electromagnetic field levelson childhood leukemia incidence. Int J Cancer2010;131(4): Kheifets L, Ahlbom A, Crespi CM, Draper G, Hagihara J, Lowenthal RM et all.pooled analysis of recent studies on magnetic fields and childhood leukaemia. Br J Cancer2010;103(7): Elliott P, Toledano MB, Bennett J, Beale L, De Hoogh K, Best N et all.mobile phone base stations and early childhood cancers: case-control study. BMJ2010;340: Reiter RJ. Static and extremely low frequency electromagnetic field exposure: reported effects on the circadian production of melatonin.j Cell Biochem 1993;51: Silva V, Hilly O, Strenov Y, Tzabari C, Hauptman Y, Feinmesser R.Effect of cell phone-like electromagnetic radiation on primary human thyroid cells. Int J Radiat Biol2016;92(2): Windham GC, Osorio AM. Female Reproductive Toxicology. In: LaDou J(Ed.) Current Occupational and Environmental Medicine 3rd ed.columbus:mcgraw-hill Co;2004: Li DK, OdouliR, Wi S, Janevic T, Golditch, I, Bracken TD et all. A population-based prospective cohort study of personal exposure to magnetic fields during pregnancy and the risk of miscarriage. Epidemiology. 2002;13, p: London SJ, Thomas DC, Bowman JD, Sobel E, Cheng, TC, Peters JM. Exposure to residential electric and magnetic fields and risk of childhood leukemia. Am J Epidemiol1991;134: BlaasaasKG, Tynes T, Lie RT. Risk of selected birth defects by maternal residence close to power lines during pregnancy. Occupational and Environmental Medicine2004;61(2): Şeker S, Çerezci O. Radyasyon kuşatması, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi;

129 63. Nordström S, BirkeE, Gustavsson L. Reproductive hazards among workers at high voltage substations. Bioelectromagnetics1983;4: Uslu BA, Kılıç DK, Gülyüz F, Değer Y, Uçar Ö. Effect of electromagnetic wave emitted from mobile phone on some reproductive parameters in adult male guinea pigs. Atatürk Üniversitesi Vet. Bil. Derg2012;7(2): Gorpinchenko I, Nikitin O, Banyra O,Shulyak A.The influence of direct mobile phone radiation on sperm quality. Cent European J Urol2014;67(1): Davoudi M, Brossner C, Kuber W.The influence of electromagnetic waves on sperm motility. Journal für Urologie und Urogynäkologie2002;19: Sobel E, DavanipourZ, SulkavaR, Erkinjuntti T, Wikstrom J, HendersonVWet all.occupations with exposure to electromagnetic fields: a possible risk factor for Alzheimer's disease. Am J Epidemiol1995;142: Sobel E, Dunn M, Davanipour Z, Qian Z, Chui HC.Elevated risk of Alzheimer's disease among workers with likely electromagnetic field exposure. Neurology1996;47(6): Qiu C, Fratiglioni L, Karp A, Winblad B, Bellander T. Occupational exposure to electromagnetic fields and risk of Alzheimer's disease. Epidemiology Cambridge 2004;15(6): Harmancı H, Emre M, Gurvit H, Bilgic B, Hanagasi H, Gurol E et all. Risk factors for Alzheimer disease: a population-based case-control study in Istanbul, Turkey. Alzheimer Dis Assoc Disord2003;17(3): LaiH, SinghNP.Magnetic-field-induced DNA strand breaks in brain cells of the rat. Environ Health Perspect 2004;112: Cardis E, Deltour I, Vrijheid M, Evrard AS, Sanchez M, Moissonnier M, et all.acoustic neuroma risk in relation to mobile telephone use: results of the Interphone international case-control study. Cancer Epidemiol2011:35(5): İlhan MN. Bir Tıp Fakültesi Hastanesinde Elektromanyetik Alan Haritası Çıkarılması Ve Sağlık Çalışanlarındaki Sağlık Etkilerinin Belirlenmesi (tez). Ankara: Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü; Franco G, Perduri R, MuroloA. Health effects of occupational exposure to static magnetic fields used in magnetic resonance imaging: a review. Med Lav2008:99: Sevgi L. Teknoloji, toplum ve sağlık: cep telefonları ve elektromanyetik kirlilik tartışmaları. İstanbul: Doğuş Üniversitesi; Turgut N. İhtiyat İlkesi. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi2013;45:1 125

130 77. Baysal U. Elektromanyetik Alanların Sağlık Etkilerinin Değerlendirilmesi. Çevre Ve Halk Sağlığı İçin Emanet 2011 Elektromanyetik Alanlar Ve Etkileri Sempozyumu Bildirisi, İstanbul, Türkiye. 2011: Güner R. Elektromanyetik Alanların Çalışanların Sağlık Ve Güvenliğine Etkisi ve Alınacak Tedbirler (tez). Ankara: T.C. Çalışma Ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Teftiş Kurulu Başkanlığı; Özgümüş B. Zonguldak Kent Merkezinin 100kHz 3GHz Bandında Elektromanyetik Kirlilik Araştırılması (tez). Zonguldak: Zonguldak Karaelmas Üniversitesi; ICNIRP. ICNIRP Guıdelınes For Lımıtıng Exposure To Tıme Varyıng Electrıc, Magnetıc And Electromagnetıc Fıelds (Up To 300 Ghz). Health Physıcs 1998:74 (4): Yılmaz R. Elektromanyetik kalkanlama özelliği olan malzemeler. Electronic Journal of Vocational Colleges 2014;4(1): Seyhan N. Elektromanyetik kirlilik ve sağlığımız. Nöropsikiyatri Arşivi Dergisi 2010; 47: Baz İstasyonlarından Yayılan Elektromanyetik Alanların Sürekli İzlenmesi Projesi, 2013 [internet]. Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu (Erişim Tarihi ). Alanlarin-Surekli-Izlenmesi-Projesi 84. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, Madde 56, Resmi Gazete Sayı No:17863 (9 Kasım 1982). 85. Çevre Kanunu, Resmi Gazete Sayı No:18132, Kanun no: 2872 (11 Kasım 1983). 86. Toplum Sağlığı Merkezi Ve Bağlı Birimler Yönetmeliği, Resmi Gazete Sayı No:29258 (5 Şubat 2015). 87. Mobil Telekomünikasyon Şebekelerine Ait Baz İstasyonlarının Kuruluş Yeri, Ölçümleri, İşletilmesi ve Denetlenmesi Hakkında Yönetmelik, Resmi Gazete Sayı No: (4 Ağustos 2000). 88. Elektronik Haberleşme Cihazlarından Kaynaklanan Elektromanyetik Alan Şiddetinin Uluslararası Standartlara Göre Maruziyet Limit Değerlerinin Belirlenmesi, Kontrolü Ve Denetimi Hakkında Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik, Resmi Gazete Sayı No:29497 (9 Ekim 2015). 89. RileyK. Electromagnetic measurment. Tracing EMFs in Building Wiring and Grounding. Tucson: CreateSpace Independent Publishing Platform; Deveci SE, Açık Y, Gülbayrak C, Demir AF, Karadağ M, Koçdemir E. İlköğretim öğrencilerinin cep telefonu, bilgisayar, televizyon gibi elektromanyetik alan oluşturan cihazların kullanım sıklığı. FıratTıp Dergisi 2007;12(4):

131 91. Uygunol O. Coğrafi Bilgi Sistemi Yardımıyla GSM Baz İstasyonlarında Elektromanyetik Alan Kirliliğinin Tespiti ve Konya Örneği (tez). Konya: Selçuk Üniversitesi; Karadağ T, Özdemir AR, Abbasov T. Bir üniversite yerleşkesinde uzun süreli elektromanyetik alan ölçümleri ve kirlilik haritaları. Pamukkale Üniv Müh Bilim Derg. 2014;20(8): Karadağ T, Abbasov T. Bir üniversite hastanesi binası ve çevresinde elektromanyetik alan ölçümleri. EMANET; Karadağ T, Özdemir AR, Abbasov T. Seçilmiş bir pilot bölgede uzun süreli ve sürekli elektromanyetik kirlilik seviyelerinin ölçülmesi ve haritalanması. Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi 2014;2(3): Bilim M, Develi İ, Kabalcı Y. GSM 900 MHz frekans bandındaki elektromanyetik yoğunluğun günün farklı zaman dilimleri için ölçülmesi ve değerlendirilmesi. Elektrik- Elektronik ve Bilgisayar Sempozyumu, Elazığ, Türkiye.2011: Yildiz D, Kurnaz C, Karagol S. Samsun Atakum ilçesine ait elektromanyetik kirlilik ölçümleri ve değerlendirmeler. EMANET; Kurnaz Ç, Bozkurt MC. Ordu ili Ünye ilçesine ait elektromanyetik kirlilik ölçümleri ve değerlendirmeler. Elektrik-Elektronik ve Bilgisayar Sempozyumu, Tokat, Türkiye.2016: Sevencan AC, Sevencan F, Vaizoğlu S, Güler Ç. Ankara da bir ilköğretim okulunun iç ve dış çevresel özelliklerinin değerlendirilmesi. Genel Tıp Dergisi2011;

132 128

133 EKLER 129

134 Ek 1 130

135 Ek-2 131

136 Ek-3 132