Tıp Araştırmaları Dergisi: 2008 : 6 (3) : Kronik ürtiker ve anjioödemde biyojenik aminlerin rolü

Transkript

1 Tıp Araştırmaları Dergisi: 2008 : 6 (3) : T AD ARAŞTIRMA Kronik ürtiker ve anjioödemde biyojenik aminlerin rolü Sami Öztürk 1, Zafer Çalışkaner 2, Mustafa Güleç 2, Ercan Göçgeldi 3 Ali Kutlu 1 1 GATA Haydarpaşa Eğitim Hast. Allerjik Hast. Servisi 2 GATA Allerjik Hastalıklar BD. 3 GATA Halk Sağlığı AD.Bşk.lığı Özet Amaç: Biyojenik aminler, hayvan, bitki ve bazı mikroorganizmaların normal metabolizmasında rol alan düşük molekül ağırlıklı organik maddelerdir. Doğada pek çok gıdada bulunan biyojenik aminler, yüksek miktarda vücuda alındıklarında allerjik reaksiyonlara ve bazı hastalıklara yol açabilmektedir. Gereç ve Yöntem: Çalışmamızda Eylül 2003-Eylül 2005 tarihleri arasında polikliniğimize müracaat edip kronik ürtiker ve/veya anjioödem (KÜA) tanısı almış 515 hastada biyojenik aminlerin rolü araştırıldı. Bulgular: Hastalarımızın %4.3 ünde çilek, %3.5 inde fındık, %2.5 inde balık, %6.0 sında domates, %6.2 sinde yumurta ve %2.1 inde ise bal tüketiminden sonra allerjik reaksiyon geliştiği tespit edildi. Bu gıdalarda çilekte histamin, balıkta histamin ve tiramin, domateste ise serotonin, triptamin ve tiramin gibi doğal biyojenik aminler bulunmakta olup, hastalarımızın biyojenik amin Yazışma Adresi: Doç.Dr. Sami ÖZTÜRK GATA, Haydarpaşa Eğitim Hastanesi Allerjik Hast. Servisi Kadıköy- İSTANBUL samiozturkiz@hotmail.com Telefon: (216) Cep: içeren bu gıdaları tüketmediği zaman allerjik reaksiyonlarının oluşmadığı gözlendi. Sonuç: Kronik ürtiker ve/veya anjioödem tanısı almış hastalar hastalıkları süresince özellikle histamin ve benzeri endojen farmakolojik madde içeren gıdaları tüketmekten kaçınmalıdır. Ayrıca etyolojik araştırmada da bu gıdalar dikkate alınmalıdır. Anahtar Kelimeler: Biyojenik aminler, allerji. The role of biogenic amines in chronic urticaria and/or angioedema Purpose: Biogenic amines, are low molecular organic bases in normal metabolisms of animal, vegetable and some microorganisms. However, when they are excessively administered in different foods, they may cause undesirable effects, especially in allergic diseases and different systemic diseases. Methods: In this study, we obtained data from patients first diagnosed and treated for chronic urticaria and/or angioedema (CUA) between September 2003 and September This study was included 515 patients with CUA. We only investigated the role of biogenic amines and the role on allergic diseases in this study. Results: After oral consumption of natural foods were found allergic reactions. Among these, the percentages of strawberry, hazelnut and nut, fish, tomato, egg, and honey was 4.3%, 3.5%, 2.5%,

2 164 Öztürk ve ark. Tablo 1. Kronik ürtiker ve/veya anjioödemli hastaların klinik özellikleri Kronik ürtiker ve/veya anjioödemli hastalar, (N=515) n % Cinsiyet Kadın Erkek Tatlılar Doğal gıdalardan allerjik reaksiyon yapanlar Acı, baharatlılar (Gıda prick test negatif olgular) Ekşiler Tablo 2. Kronik ürtiker ve/veya anjioödemli hastaların etyolojisinde rol aldığı düşünülen doğal gıdaların ve hastaların genel özellikleri Allerjen türü Cinsiyeti n % Yaş Ortalaması Hastalık Süresi (Yıl) Çilek Erkek Kadın Toplam Domates Erkek Kadın Toplam Bal Erkek Kadın Toplam Yumurta Erkek Kadın Toplam Balık Erkek Kadın Toplam Fındık Erkek Kadın Toplam %, 6.2%, and 2.1%, respectively. In this group, we found different biogenic amines. Among these, histamine (strawberry, fish), tyramine (fish, tomato), serotonin (tomato), tryptamine (tomato) was found. Allergic problems were nt seen with elimination. Conclusion: Histamine and histamine-like endogen pharmacological agents can cause allergic reactions. Hence, these foods should be taken into consideration in etiology with CUA. Key Words: Biogenic amines, allergy Ürtiker, deri ve mukoz membranların çabuk kaybolan etrafı eritemli bir halka ile çevrili kabarıklıklarla karakterize vasküler bir reaksiyondur. Anjioödem ise subkutan deride yerleşen ve klinik olarak ürtikere benzer bir lezyondur. 6 haftadan daha uzun süreli ürtiker ve anjioödem kliniğine ise kronik ürtiker ve/veya anjioödem (KÜA) denmektedir (1,2). Biyojenik aminler insan, hayvan, bitki ve değişik mikroorganizmaların metabolizmasında bulunan düşük molekül ağırlıklı organik bazlardır. Biyojenik aminler, beyaz et, kırmızı et ve et ürünleri, şarap, bira ve çikolata gibi bir çok gıdada bulunmaktadır. Özellikle bu gıdaların işlenmesi, depolanması sırasında biyojenik aminler ortaya çıkmaktadır. Genellikle proteinlerin biyokimyasal, mikrobiyolojik etkileşimlerine bağlı olarak serbest kalan aminoasitlerin dekarboksilasyonu sonucu oluşan bu aminler, organizmaya fazlaca alınınca birtakım istenmeyen reaksiyonlar oluşabilmektedir. Gıdaların imalatında ham maddeden üretime kadar amin oluşum düzeyi en az seviyeye

3 165 Biyojenik Aminler Tablo 3. Kronik ürtiker ve/veya anjioödemli hastaların etyolojisinde rol aldığı düşünülen doğal gıdalara ve cinsiyete göre yaşlarının dağılımı Allerjen türü Cinsiyeti n Yaş Ortalama S.S. p Çilek Erkek 12 32,58 10,732 0,149 Kadın 10 24,40 14,789 Domates Erkek 12 22,75 16,046 0,740 Kadın 19 24,58 13,997 Bal Erkek 8 23,63 23,964 0,533 Kadın 3 13,67 17,616 Yumurta Erkek 12 15,67 13,145 0,975 Kadın 20 15,85 17,018 Balık Erkek 9 44,78 18,061 0,633 Kadın 4 39,50 17,369 Fındık Erkek 8 36,25 7,978 0,576 Kadın 10 40,40 19,190 Tablo 4. Kronik ürtiker ve/veya anjioödemli çalışma grubumuzda etyolojik faktör olarak düşünülen gıdaların içerdiği bazı farmakolojik ajanlar Kronik ürtiker ve/veya anjioödem etyolojisinde rol alan ve biyojenik amin bulunduran bazı doğal gıdalar Çilek Balık Domates Biyojenik aminler Histamin Histamin, Tiramin Serotonin, Triptamin, Tiramin indirilerek klinik bulgular önlenebilir. Ancak fabrikasyon üretimi olmayan doğal gıdalardaki biyojenik aminlerin durumu farklıdır. Bunlar doğal olarak değişik oranlarda biyojenik amin içerdiklerinden duyarlı kişilerde allerjik reaksiyonların oluşması önlenememektedir. Gıda imalatı sırasında biyojenik amin oluşumunu engelleyici etkili tekniklere de ihtiyaç vardır. Çünkü, günümüzde doğal gıdalardan daha çok içeriğinde katkı ve boya madde içeren gıdalarla allerjik reaksiyonlar oluşmaktadır. Bazı besinler mevsimsel ya da dönemsel olarak tüketilmekte ve allerji yapan gıdaların tüketiminin bırakılması ile allerjik bulgular belirli bir süre sonra kaybolmaktadır. Bu durumda hastalar allerjilerinin geçtiğine inanmakta, ancak aynı gıdanın tekrar tüketilmeye başlanması ile yakınmalar tekrarlamaktadır. Özellikle KÜA li hastalarda, allerjik reaksiyon görülmesi öncesinde tüketilen gıdaların dikkatle incelenmesi, tekrarlayan ataklarda tüketilmiş benzer gıdaların ayırt edilmesi ve bu gıdalarda bulunan biyojenik aminlerin etyolojik faktör olarak düşünülmesi gerekmektedir. KÜA, hastaların günlük yaşamlarını olumsuz yönde etkileyen önemli bir dermatolojik hastalıktır. Hastalık etyolojisinin kesin saptanamadığı durumlarda, hastaların tedavi edilememesine bağlı olarak hastalık kronikleşmekte, düzenli ilaç kullanmaya bağlı olarak da istenmeyen bazı yan etkiler nedeniyle hastanın yaşam konforu biraz daha düşebilmektedir. Semptoma yönelik tedavi ise kesin çözüm olmamaktadır. Gıdalara bağlı KÜA gıda katkı maddeleri ve endojen farmakolojik ajanlar ile oluşabilir. Başlıca endojen farmakolojik ajanlar, kafein (çay, kahve ve içeceklerde), teobromin (çikolata, çay), histamin (balık, bira, çilek, şarap ve peynir), tiramin (peynir, balık, domates, avokado, portakal, muz), triptamin (domates), seratonin (muz, domates ve avokado), feniletilamin (çikolata), glukosidal alkolaid (patates) olup, bu maddeleri içeren gıdalar günlük hayatımızda sık tükettiğimiz gıdalar arasında yer almaktadır (1-4). Biyojenik aminler solunum, dolaşım ve sinir sistemi gibi bir çok sistem üzerinde etkilidir. Bazıları kan basıncı üzerine etki ederken, bazıları da gastrointestinal sisteme etki ederek mide asidini arttırabilmektedir. Tiramin, triptamin ve feniletilamin hipertansif etkiye sahip biyojenik aminlerdir. Özellikle triptamin uterus ve

4 166 Öztürk ve ark. bronşlarda bulunan düz kaslarda kontraksiyona yol açabilmektedir (5-10). Bu çalışmada, kronik ürtiker ve/veya anjioödem tanılı hastalarda, etyolojik faktör olarak doğal gıdalarda bulunan biyojenik aminlerin rolü araştırıldı. Gereç ve Yöntem Bu tanımlayıcı çalışmada Eylül 2003-Eylül 2005 tarihleri arasında, en az 6 hafta ve daha uzun süre devam eden ciltte kızarıklık, kabarıklık ve kaşıntıları olan ve yapılan tetkikler sonucunda KÜA tanısı almış 515 olgunun klinik ve laboratuar sonuçları analiz edildi. Çalışmamızda temel amaç hastaların demografik özellikleri, hasta ifadesi ile KÜA oluşmasına neden olan gıdalar ve bu gıdalarda bulunan biyojenik aminlerin KÜA deki rollerini araştırmaktı. Tüm hastalarda fizik muayene, akciğer grafisi, rutin biyokimya tetkikleri, hepatit markırları, total serum IgE, otoimmün antikor testleri, C3, C4, gaita parazit yumurtası, tiroid fonksiyon testleri, tiroid otoantikorlarları incelendi. Gıda ve inhalen allerjenlerle deri testleri yapıldı. Çalışmadaki tanımlayıcı bulgular yüzde şeklinde verildi, gruplar arası farklılıkları göstermek amacıyla uygun yerlerde Ki-kare ve Mann Whitney U testleri kullanıldı. Bulgular Çalışma grubumuzdaki KÜA li 515 hastanın yaş ortalaması du. Hastaların %49.7 (n:256) si erkek, %50.3 (n:259) ü kadındı. Çalışma grubumuzda doğal gıdalarla allerjik reaksiyon gelişen ve gıda prick testi negatif olan olguların özellikleri Tablo-1 de verilmiştir. Hastaların %15.3 ünün (n:79) tatlı gıdalarla, %10.7 sinin (n:55) acı ve baharatlı gıdalarla, %6.2 sinin ise (n:32) ekşi gıdalarla KÜA yakınmalarının oluştuğu saptandı. Hastalarımızın %4.3 ünün çilek, %3.5 inin fındık, %2.5 inin balık, %6.0 sının domates, %6.2 sinin yumurta ve %2.1 inin ise bal tüketimi sonrasında KÜA yakınmalarının oluştuğu saptandı. Doğal gıdalarla allerjik reaksiyon verdikleri düşünülen hastaların yaş ve cinsiyet dağılımları Tablo-3 te sunulmuştur. KÜA etyolojisinde rol aldığı düşünülen bazı doğal gıdaların biyojenik amin içerikleri Tablo-4 te verilmiştir. Tartışma KÜA etyolojisinde rol alan etkenler oldukça fazladır. Günümüz şartlarında, özellikle idiopatik KÜA tanısı konmasında oldukça zorluklar yaşanmaktadır. Doğal gıdalardaki allerjenlerle meydana gelen ve gıda prick testlerinde pozitif sonuç alınan olgularda eliminasyon ile hastalar tamamen iyileşebilmektedir. Ancak, etkenin kesin olarak saptanamadığı olgularda eliminasyon yapılamayacağından tedavi zorlaşmaktadır. Çalışmamızda aynı doğal gıda maddesinin en az iki veya daha fazla kez tüketiminden sonra KÜA atağı geçirdiğini ifade eden hastaların o gıda maddesine karşı allerjik olduğu düşünüldü. Çalışmamızda öncelikle gıda prick test sonuçları negatif olan ya da laboratuar tetkikleri ile etyolojinin saptanamadığı hastalar çalışmaya alınarak doğal gıdalarda bulunan biyojenik aminlerin etkisi araştırıldı. Doğal gıdaların tekrarlayan tüketimlerinde KÜA atakları geçiren hastalarımıza, gözlem altında bu gıdaları tekrar kullandırdığımızda aynı allerjik reaksiyonların tekrarladığı gözlendi. Bu gıdaların eliminasyonu ile bu hastalarda aynı allerjik reaksiyonların oluşmadığı gözlendi. Çalışmamızda olguların %4.3 ünde çilek, %3.5 inde fındık, %2.5 inde balık, %6.0 sında domates, %6.2 sinde yumurta ve %2.1 inde ise bal gibi doğal gıdaların tüketimi sonrası KÜA atağı geçirdikleri tespit edildi. Bu gıdaların biyojenik amin içerikleri Tablo-4 te özetlenmiştir. Çalışmamızda doğal gıdaların alımından sonra allerjik reaksiyon geliştiği tespit edilen tüm hastalarımız, bu gıdaları tüketmedikleri zamanlarda allerjik reaksiyon göstermediler. Bu doğal gıdaların eliminasyonu ile KÜA ataklarının kaybolması nedeniyle, gerçek allerjenin bu gıdaların biyojenik amin içerikleri olduklarını düşünmekteyiz. Ancak bazı polen allerjenleri doğal gıdalarda bulunan allerjenlerle çapraz reaksiyon göstererek allerjik reaksiyondan sorumlu olabilmektedir. Gıda allerjilerinde etyolojik faktör ne olursa olsun temel tedavi yaklaşımı öncelikle gıda eliminasyonudur (11,12). Literatür verilerine göre katkı maddesi veya gıda boyalarına bağlı gıda allerjisinde etken gıdanın eliminasyonu klinik belirtilerde %90 oranında azalma sağlayabilmektedir (13,14). Bu veriler biyojenik aminlere bağlı allerjik reaksiyonların eliminasyon ile engellenebileceğini telkin etmektedir. KÜA li hastalarda öykü her zaman tanı için yeterli olmayabilir. Ayrıca besin katkı maddelerine ve biyojenik aminlere karşı duyarlılık olup olmadığını saptayacak güvenilir bir deri testi ya da in vitro test yoktur. Deri testi pozitifliği her zaman bu maddelerin tüketilmesi ile semptomların tetikleneceği anlamına da gelmemektedir.

5 167 Biyojenik Aminler Bu nedenle besin katkı maddeleri ve semptomlar arasındaki ilişkiyi saptamanın en güvenilir yolu şüpheli gıda allerjilerinde oral provokasyon testinin yapılmasıdır. Bu testte etyolojik faktör olarak düşünülen gıda belirli dozlarda hastaya kullandırılarak olası reaksiyonlar gözlenmektedir. Provokasyon testleri olası reaksiyon ihtimaline karşı anafilaksi önlemleri alındıktan sonra yapılmalıdır (15). Sonuç Biyojenik aminler organizmada solunum, dolaşım ve sinir sistemi gibi birçok sistemi etkilemektedir. Allerjik hastalıklarda biyojenik aminler de etyolojik rol oynayabileceği göz önünde bulundurulmalıdır. Özellikle içeriklerinde histamin ve benzeri endojen farmakolojik maddeleri barındıran gıdaların, KÜA li hastalarda etyolojik araştırmada dikkate alınması ve bu gıdaların eliminasyonu, gerek tanı, gerekse tedavi açısından önemlidir. Kaynaklar 1. Robert K, Bush and Steve L Taylor. Adverse Reactions to Food and Drug Additives. In: Middleton EJ, Reed CE, Ellis EF, Adkinson NF, Yunginser JW, Busse WW, editors. Allergy, principles and practise. Ed 5, Vol 2, St Louis: Mosby, 1998; Kaplan AP. Urticaria and Angioedema. In: Middleton EJ, Reed CE, Ellis EF, Adkinson NF, Yunginser JW, Busse WW, editors. Allergy, principles and practice. St Louis: Mosby, 1998; Charlesworth EN. Chronic urticaria: background, evaluation, and treatment. Curr Allergy Asthma Rep, 2001; Aygün Ö. Biyojenik aminler- Süt ve süt ürünlerindeki varlığı ve önemi. Uludağ Univ.J.Fac.Vet.Med, 2003; Vale SR, Gloria MB. Determination of biogenic amines in cheese. J AOAC Int Sep-Oct;80(5): Suzzi G, Gardini F. Biogenic amines in dry fermented sausages: a review. Int J Food Microbiol Nov 15;(1): Moret S, Conte LS. High-performance liquid chromatographic evaluation of biogenic amines in foods. An analysis of different methods of sample preparation in relation to food characteristics. J Chromatogr A, 1996; Alvarado MI, Perez M. Study of food allergy in the Spanish population. Allergol Immunopathol, 2006;34: Özoğul F, Küley E, Özoğul Y. Balık ve balık ürünlerinde oluşan biyojenik aminler. Ege Üniversitesi Su Ürünleri dergisi, 2004; 21: Varlık H, Berker A. Gıda İntoksikasyonlarında Histamin ve Tiraminin Önemi. J Fac Vet Med, 2001; Caliskaner Z, Ozturk S, Turan M, Karaayvaz M. Skin test positivity to aeroallergens in the patients with chronic urticaria without allergic respiratory disease. J Investig Allergol Clin Immunol, 2004;14: Zuberbier T. Role of allergens and pseudoallergens in urticaria. J. Invest Dermatol Symp Proc, 2001; Supramaniam G, Warner JO. Artificial food additive intolerance in patients with angiooedema and urticaria. Lancet, 1986; Zuberbier T, Chantraine-Hess S, Hartmann K, Czarnetzki BM. Pseudoallergen-free diet in the treatment of chronic urticaria. A prospective study. Acta Derm Venereol, 1995;75: Simon AR, Stevenson DD. Adverse reactions to food and drug additives. In: Middleton E, Reed CE, Ellis EF, Adkinson NF, Yungingen JW, Busse WW, eds. Allergy Principles and Practise. St. Louis: Mosby, 1998;