İnsan Genetik Veri Kaynaklarının Ulusal ve Uluslararası Hukukta Korunması

Transkript

1 İnsan Genetik Veri Kaynaklarının Ulusal ve Uluslararası Hukukta - Dr. Sezercan Bektaş - Gazi Üniversitesi - (Türkiye Sağlık Vakfı Sağlık Hukuku Komisyonu Üyesi) sezercanbektas@gazi.edu.tr, sezercanbektas@gmail.com

2 Temel Kavramlar Gen: Genler, hücrenin ihtiyaç duyduğu proteinlerin yapımı için tüm bilgiyi içeren ve adeta kimyasal bir bilgi bankası olan DNA'nın işlevsel alt birimleridir. Başka bir deyişle, DNA nın, protein üretiminde rol alan belli harf dizilimleri gen olarak adlandırılmaktadır. Genom: Genom, bir üreme hücresinde bulunan kromozomların ve dolayısıyla bu kromozomlar üzerinde bulunan genlerin tümü anlamını taşır. İnsan genetik verileri: Nükleik asit analizi veya diğer bilimsel analizler yoluyla elde edilen bireylere ait kalıtımsal özellikler hakkındaki bilgiyi ifade eder. (UNESCO Uluslararası İnsan Genetik Verileri Bildirgesi m.2-i) İnsan proteomik verileri: Proteinlerin ekspresyonunu, modifikasyonlarını ve etkileşimlerini de kapsamak üzere bireylerin proteinleriyle ilgili bilgi ifade eder. (UNESCO Uluslararası İnsan Genetik Verileri Bildirgesi m.2-ii) Genetik test: Özgül bir genetik değişikliğin göstergesi olarak belirli bir genin, kromozomun, veya dolaylı olarak gen ürününün ve özgül bir metabolitin varlığının, yokluğunun veya değişikliğinin saptanması amacıyla yapılan işlemi ifade eder. (UNESCO Uluslararası İnsan Genetik Verileri Bildirgesi m.2-xii)

3 Genetik Verilerin Kullanıldığı Alanlar A. Genetik Verilerin Tıp Alanında Kullanılması - Gen analizleri ile hastalıkların genetik temelleri aydınlatılmaktadır. Örneğin, hiperaktivitenin, davranış bozukluklarının genetik temellerinin bulunması bu analizlerin başarısını göstermektedir. - Gen tedavisi ile, hatalı bir genin yanına sağlıklı bir kopyanın yerleştirilmesini ve bu yolla genetik temele dayalı hastalıkların tedavisini amaçlamaktadır. - Genetik analizlerle elde edilen bu bilgiler insanlar için son derece önemlidir. Kişi, bu sayede ileriki yaşlarda yakalanabileceği genetik temelli bir hastalıktan, hastalık henüz ortaya çıkmadan haberdar olabilmekte ve önleyici tedaviden yararlanabilmektedir. B. Genetik Verilerin İlaç Üretiminde Kullanılması Bireyler arasındaki genetik değişkenlikler temel alınarak, tedavide etkili ya da yan etkileri görülmeyecek kişiye özgü ilaçların tasarlanması hedeflenmektedir. Genetik biliminin ilaç sektöründe de kullanılması sonucunda farmakogenetik isimli yeni bir uzmanlık alanı da ortaya çıkmıştır.

4 Genetik Verilerin Kullanıldığı Alanlar C. Genetik Verilerin İş İlişkilerinde Kullanılması İş sözleşmesinin yapılmasında, işverenler bazı işlerde genetik verileri kullanmışlardır. Örneğin, 1970 li yıllarda ABD genetik verileri dikkate alarak siyahi yurttaşların hava akademisine girmesini engellemişlerdir. D. Genetik Verilerin Sigorta Sözleşmelerinde Kullanılması Sigorta şirketleri, genetik analiz sonuçlarını kullanarak, daha sağlam riziko değerlendirmesi yapmak istemektedirler. Genetik hastalıkların tespit edilebilmesini mümkün kılan gen analizleri hayat ve hastalık sigortalarında olduğu gibi, kaza sigortaları bakımından da önem taşımaktadır. E. Genetik Verilerin Soybağının Tespitinde Kullanılması F. Genetik Verilerin Kriminal Amaçlı Kullanımı

5 Biyoloji ve Tıbbın Uygulanması Bakımından İnsan Hakları ve İnsan Haysiyetinin Sözleşmesi: İnsan Hakları ve Biyotıp Sözleşmesi (Biyotıp Sözleşmesi) 5013 sayılı Biyoloji ve Tıbbın Uygulanması Bakımından İnsan Hakları ve İnsan Haysiyetinin Sözleşmesi: İnsan Hakları ve Biyotıp Sözleşmesinin Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna Dair Kanun 20 Nisan 2004 tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. (Sözleşme, 33/3.maddesine uygun olarak 5 devletin onaylamasının ardından da yürürlüğe girmiştir.)

6 Genetik Veri Kaynaklarının Uluslararası Hukukta Biyoloji ve Tıbbın Uygulanması Bakımından İnsan Hakları ve İnsan Haysiyetinin Sözleşmesi: İnsan Hakları ve Biyotıp Sözleşmesi Sözleşmede genetik verilerle ilgili başlıca düzenlenen hususlar: a. İnsanın Üstünlüğü başlıklı Sözleşmenin 2.maddesi uyarınca, İnsanın menfaatleri ve refahı, bilim veya toplumun saf menfaatlerinin üstünde tutulacaktır. b. Özel Yaşam ve Bilgi Edinme Hakkı başlıklı Sözleşmenin 10.maddesi uyarınca, (1) Herkes, kendi sağlığı hususundaki bilgilerle ilgili olarak, özel yaşamına saygı gösterilmesi hakkına sahiptir. (2) Herkes, kendi sağlığı hususunda toplanmış her bilgiyi öğrenme hakkına sahiptir. Bununla beraber, bireylerin, bilgilendirilmeme istekleri de gözetilecektir. (3) İstisnaî durumlarda, 2 nci paragrafta belirtilen hakların kullanımına, hastanın yararı için kanunî kısıtlamalar getirilebilir. c. Genetik Ayrımcılık: Sözleşmenin 4. Bölümünde İnsan Genomu ilişkin kurallar düzenlenmiştir. Sözleşmenin 11.maddesine göre, Bir kimseye, genetik kalıtımından dolayı herhangi bir ayrımcılık uygulanması yasaktır.

7 Genetik Veri Kaynaklarının Uluslararası Hukukta Biyoloji ve Tıbbın Uygulanması Bakımından İnsan Hakları ve İnsan Haysiyetinin Sözleşmesi: İnsan Hakları ve Biyotıp Sözleşmesi Sözleşmede başlıca düzenlenen hususlar: d. Genetik Tanı Testleri başlıklı Sözleşmenin 12.maddesine göre, Genetik hastalıkları teşhise yönelik veya kişinin bir hastalıktan sorumlu bir gen taşıyıp taşımadığını belirlemeye ya da bir hastalığa genetik yatkınlığı veya hassasiyeti olup olmadığını ortaya çıkarmaya yönelik testler, sadece sağlık amaçlarıyla veya sağlık amaçlı bilimsel araştırmalar için ve uygun genetik danışmanlık hizmeti verilmesi şartıyla yapılabilir. e. İnsan Genomuna Müdahale başlıklı Sözleşmenin 13.maddesi uyarınca, İnsan genomunu değiştirmeye yönelik bir müdahale, yalnızca koruyucu, teşhis ve tedavi edici gayelerle ve sadece, herhangi bir altsoyun genomunda değişiklik yapılması amacını gütmemesi halinde yapılabilir. f. Cinsiyet Tercihinde Bulunamama başlıklı Sözleşmenin 14.maddesi uyarınca, Cinsiyetle ilgili ciddî bir kalıtsal hastalıktan kaçınma hali hariç, doğacak çocuğun cinsiyetini seçmek amacıyla, tıbbî destekli dölleme tekniklerinin kullanımına izin verilmeyecektir. g. İnsan vücudu ve parçaları, bu nitelikleri dolayısıyla, ticarî kazanç sağlanmasına konu olmayacaktır. (m.21)

8 UNESCO BİLDİRGELERİ 1. İnsan Genomu ve İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi (İnsan Genomu Bildirgesi) - 11 Kasım 1997 tarihinde UNESCO Genel Konferansı ve 9 Aralık 1998 de Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafından kabul edilmiştir. (Türkiye dahil 186 devlet tarafından kabul edilmiştir.) Bildirgede başlıca şu hususlara yer verilmiştir: a) İnsan genomu insanlığın ortak mirasıdır. b) Genetik özellikleri ne olursa olsun herkesin onuru ve haklarına saygı görme hakkı vardır. c) Genomun parasal kazanç konusu olamaz. d) Her bireyin, genetik inceleme ve bunların doğuracağı sonuçlar hakkında bilgi sahibi olmak veya olmamak kararına saygı gösterilmelidir. e) Genetik Ayrımcılık yasaklanmıştır. f) Araştırma veya başka amaçla, muhafaza edilen veya işleme tabi tutulan, kimliği bilinen bir kişiyle ilişkilendirilmiş genetik veriler yasa tarafından belirlenen koşullarda gizli tutulmalıdır. g) Dayanışma ve uluslararası işbirliği sağlanması amaçlanmıştır.

9 UNESCO BİLDİRGELERİ 2. Uluslararası İnsan Genetik Verileri Bildirgesi (İnsan Genetik Verileri Bildirgesi) - UNESCO Genel Konferansı 16 Ekim 2003 kabul etmiştir. Bildirgede başlıca şu hususlar düzenlenmiştir: a. Genetik Ayrımcılık ve Aşağılama Yasağı b. Bilgilendirilme ve Bilgilendirilmeme Hakkı c. Verilere Erişim d. Mahremiyet ve gizlilik e. Verilerin Kullanımı f. Biyolojik örneklerin saklanması g. Dolaşım ve uluslararası işbirliği h. Verilerin Saklanması ve yok edilmesi

10 UNESCO BİLDİRGELERİ 3. Biyoetik ve İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi (Biyoetik Bildirgesi) UNESCO Genel Konferansının tarihli 33. oturumunda oybirliği ile kabul edilmiştir. Bu bildiride tıp, yaşam bilimleri ve insanlar üzerinde uygulanan teknolojiler hususunda etik kurallar ele alınmıştır. Bu bildirge devletlere yöneliktir. Bildirgede başlıca düzenlenen hususlar: a. İnsan onuru ve insan hakları b. Onam c. Mahremiyet ve gizlilik d. Eşitlik, adalet ve hakkaniyet e. Ayrımcılık yasağı f. Gelecek nesillerin korunması

11 Uluslararası Hukukun Konusu Olarak İnsan Genetik Veri Kaynakları İnsan genetik veri kaynakları bahsedilen uluslararası sözleşme ve bildirgeler ışığı altında iki boyutta incelenebilir. İlk olarak insan genetik veri kaynaklarının korunması bir insan hakları sorununu ifade etmektedir. İkinci boyutta ise karşımıza insan genetik veri kaynaklarının üzerinde devletlerin egemenliklerinin bulunup bulunmadığı ya da bu verilerin ticarileştirilip ticarileştirilememesi çıkmaktadır.

12 İnsan Genetik Veri Kaynaklarının İnsan Haklarının Sistemi İçindeki Yeri 1. İnsan Onuru ve İnsanın Üstünlüğü Biyotıp Sözleşmesinin, İnsanın Üstünlüğü başlıklı 2.maddesi uyarınca, İnsanın menfaatleri ve refahı, bilim veya toplumun saf menfaatlerinin üstünde tutulacaktır. Bu hüküm ile bilim ve toplum menfaatleri ile insanın menfaatleri arasındaki çatışmada insan menfaatleri üstün tutulacaktır. UNESCO İnsan Genomu Bildirgesinin 2.maddesi uyarınca, a) Genetik özellikleri ne olursa olsun herkesin onuru ve haklarına saygı görme hakkı vardır. b) Bu onur, bireyleri genetik özelliklerine indirgememeyi ve insanların benzersizlik ve çeşitliliğine saygı gösterilmesini zorunlu kılar. UNESCO İnsan Genomu Bildirgesinin 10.maddesi uyarınca «Özellikle biyoloji, genetik ve tıp alanlarında insan genomu ile ilgili olarak yürütülecek hiçbir araştırma ya da uygulama, insan haklarına, temel özgürlüklere, bireylerin veya insan topluluklarının onuruna gösterilen saygıdan daha üstün değildir.» UNESCO Biyoetik Bildirgesi 3.maddesine göre, «İnsan onuru ve insan hakları» başlıklı 3.maddesine göre, «(1) İnsan onuru, insan hakları ve temel özgürlüklere mutlak saygı gösterilecektir. (2)Bireylerin çıkarları ve refahı bilim veya toplumun çıkarlarına göre öncelikli olmalıdır.»

13 İnsan Genetik Veri Kaynaklarının İnsan Haklarının Sistemi İçindeki Yeri 2. Özel Yaşam ve Bilgi Edinme Hakkı Biyotıp Sözleşmesinin, Özel Yaşam ve Bilgi Edinme Hakkı başlıklı 10.maddesi uyarınca, (1) Herkes, kendi sağlığı hususundaki bilgilerle ilgili olarak, özel yaşamına saygı gösterilmesi hakkına sahiptir. (2) Herkes, kendi sağlığı hususunda toplanmış her bilgiyi öğrenme hakkına sahiptir. Bununla beraber, bireylerin, bilgilendirilmeme istekleri de gözetilecektir. (3) İstisnaî durumlarda, 2 nci paragrafta belirtilen hakların kullanımına, hastanın yararı için kanunî kısıtlamalar getirilebilir. UNESCO İnsan Genomu Bildirgesinin 5.maddesinin (c) bendi uyarınca «Her bireyin, genetik inceleme ve bunların doğuracağı sonuçlar hakkında bilgi sahibi olmak veya olmamak kararına saygı gösterilmelidir.» UNESCO İnsan Genetik Verileri Bildirgesinin 10.maddesine göre, Tıbbi ve bilimsel amaçlar için insan genetik verileri, insan proteomik verileri ve biyolojik örnekler toplandığında, onam alma anındaki bilgilendirme, ilgili kişinin, sonuçları öğrenme ya da öğrenmeme hakkında karar verebilme hakkına sahip olduğunu da belirtmelidir. Bu madde kimlik bilgileri geri dönüşümsüz şekilde yok edilmiş veriler üzerindeki araştırmayı veya araştırmaya katılmış kişilerin şahsi bulgularını içermeyen verileri kapsamaz. Uygun görüldüğünde, sonuçlardan olumsuz yönde etkilenebileceği düşünülen kişinin hısımlarına da bilgilendirilmeme hakkı verilmelidir.

14 İnsan Genetik Veri Kaynaklarının İnsan Haklarının Sistemi İçindeki Yeri 3. Genetik Ayrımcılık Biyotıp Sözleşmesinin, 4. Bölümünde İnsan Genomu ilişkin kurallar düzenlenmiştir. Sözleşmenin 11.maddesine göre, Bir kimseye, genetik kalıtımından dolayı herhangi bir ayrımcılık uygulanması yasaktır. UNESCO İnsan Genomu Bildirgesinin 6.maddesine göre, Hiç kimse genetik özellikleri nedeni ile insan hak ve temel özgürlükleri ile onurunu ihlal etmeye yönelik veya bunları ihlal edici sonuçlar doğuracak bir ayırımcılığa maruz bırakılmamalıdır. UNESCO İnsan Genetik Verileri Bildirgesinin 7.maddesine göre, (a) insan genetik verilerinin ve insan proteomik verilerinin ihlaline ilişkin amaçlar için ya da insan haklarını, temel özgürlükleri veya bir bireyin insanlık onurunu ihlal edecek ya da bir bireyin, ailenin, topluluğun veya toplumun aşağılanmasına yol açabilecek amaçlara hizmet edecek şekilde kullanılmaması için her türlü çaba sarf edilmelidir. (b) Bu hususta, topluma dayalı genetik çalışmalara, davranışsal genetik çalışma sonuçlarına ve bunların yorumlarına uygun özen gösterilmelidir. UNESCO Biyoetik Sözleşmesinin 11.maddesi de genetik ayrımcılığı düzenlenmiştir.

15 İnsan Genetik Veri Kaynaklarının İnsan Haklarının Sistemi İçindeki Yeri 4.İnsan Genomuna Müdahale Biyotıp Sözleşmesinin, 13.maddesine göre, İnsan genomunu değiştirmeye yönelik bir müdahale, yalnızca koruyucu, teşhis ve tedavi edici gayelerle ve sadece, herhangi bir altsoyun genomunda değişiklik yapılması amacını gütmemesi halinde yapılabilir. Biyotıp Sözleşmesinin 14.maddesi uyarınca, Cinsiyetle ilgili ciddî bir kalıtsal hastalıktan kaçınma hali hariç, doğacak çocuğun cinsiyetini seçmek amacıyla, tıbbî destekli dölleme tekniklerinin kullanımına izin verilmeyecektir.

16 5.Gizlilik ve Mahremiyet Genetik Veri Kaynaklarının Uluslararası Hukukta İnsan Genetik Veri Kaynaklarının İnsan Haklarının Sistemi İçindeki Yeri UNESCO İnsan Genomu Bildirgesinin 7.maddesine göre, Araştırma veya başka amaçla, muhafaza edilen veya işleme tabi tutulan, kimliği bilinen bir kişiyle ilişkilendirilmiş genetik veriler yasa tarafından belirlenen koşullarda gizli tutulmalıdır. UNESCO İnsan Genetik Verileri Bildirgesinin 14. maddesine göre (a) Devletler bireylerin mahremiyetini ve kimliği belirlenebilir bir kişiye, aileye ya da bazı durumlarda bir topluluğa ait olduğu bilinen genetik bilgilerin gizliliğini insan hakları uluslararası hukuku ile uyumlu iç hukuka göre korumaya gayret göstermelidir. (b) Kişinin peşin, hür, aydınlatılmış ve açık onamı alındığı ve bu onamın iç hukuka ve insan hakları uluslararası hukukuna aykırı olmadığı durumlarda veya insan hakları uluslararası hukukuna uygun iç hukuka göre önemli bir kamu menfaatine aykırı bir sebep dolayısıyla kısıtlanmadığı durumlarda kimliği belirlenebilen genetik ve proteomik veriler ve biyolojik örnekler ifşa edilmemeli ve bu bilgilere özellikle işverenler, sigorta şirketleri, eğitim kurumları ve aileler gibi üçüncü kişilerin erişimi engellenmelidir. insan genetik ve proteomik verilerinin veya biyolojik örneklerinin kullanıldığı bir araştırmaya katılan kişinin mahremiyeti korunmalıdır ve bu kişiye ait bilgiler gizli tutulmalıdır. (c) Bilimsel araştırmalar için toplanan insan genetik ve proteomik verileri ve biyolojik örnekler normal şartlarda kimliği belirlenebilen kişiler ile ilişkilendirilmemelidir. Bu tarz veriler ya da biyolojik örnekler kimliği belirlenebilen biri ile bağlantılı olmasa bile verinin ve biyolojik örneklerin güvenliği için gerekli önlemler alınmalıdır. (d) Tıbbi ve bilimsel araştırmalar için toplanan insan genetik ve proteomik verileri ve biyolojik örnekler ancak araştırmayı yerine getirirken gerekli ise, kişinin mahremiyeti ile söz konusu bilgilerin ve biyolojik örneklerin gizliliği iç hukuk gereğince korunduğu durumlarda kişinin kimliği ile bağlantılı kalabilir. (e) insan genetik ve proteomik verileri toplanma ve işlenme amacı ve süreci dışında, kişinin tanımlanmasına izin verecek bir şekilde saklanmamalıdır. UNESCO Biyoetik Bildirgesinin 9.maddesinde gizlilik ve mahremiyet düzenlenmiştir.

17 İnsan Genetik Veri Kaynaklarının Üzerinde Devletlerin Egemenliğine Bir Bakış: İnsanlığın Ortak Mirası UNESCO İnsan Genomu Bildirgesinin 1.maddesine göre İnsan genomu insanlık ailesinin tüm üyelerinin temel bir liğini oluşturduğu gibi insanların doğasında varolan onur ve çeşitliliğinin kabul edilmesinin de dayanağıdır. Sembolik anlamda, insan genomu insanlığın mirasıdır. İnsan genetik veri kaynakları Bildirgede uluslararası hukuk anlamında «İnsanlığın Ortak Mirası» olarak belirlenmiştir. İnsanlığın ortak mirası kavramı, devletlerin ilgili değerler üzerinde münhasır egemenlik iddialarını önleyen bir kavram olarak ortaya çıkmaktadır. Devletlerin egemenlik iddiaları dışında kalan bu değerler, insanlığın ortak yararı amacına kullanılan ve gelecek nesillere aktarılması gereken ortak bir mirası ortaya koymaktadır. Ancak gelişen teknolojik gelişmeler, bu değerlerin ticarileşmesine neden olmakta; münhasıran devlet egemenliğinin tartışılmasına yol açmaktadır. Bu tartışma, bu değerlere erişebilecek teknolojiye sahip sanayileşmiş/gelişmiş devletler ile az gelişmiş ve gelişmekte olan devletler arasında devam etmektedir. Gelişmiş devletlerin teknolojik üstünlükleri ile bu değerlere erişme hakları bulunduğu iddiası karşısında ilgili değerlerin bütün insanlığa ait olduğu ve bu değerlerden elde edilecek yararın hakkaniyetli olarak bölüşümü iddiasında bulunan az gelişmiş veya gelişmekte olan devletlerin iddiaları çatışmaktadır.

18 İnsan Genetik Veri Kaynaklarının Üzerinde Devletlerin Egemenliğine Bir Bakış: İnsanlığın Ortak Mirası İnsan genetik veri kaynaklarına ilişkin «insanlığın ortak mirası» olma iddiasına ilişkin UNESCO Bildirgelerine şu hususlar yansımıştır: İnsan Genomu Bildirgesi 12.maddesi uyarınca, «a) İnsan onur ve haklarına saygı kapsamında herkes, insan genomu konusundaki biyoloji, genetik ve tıpdaki ilerlemelere erişim hakkına sahiptir. b) Bilginin gelişmesi için gerekli olan araştırma özgürlüğü, düşünce özgürlüğünün bir parçasıdır. Biyoloji, genetik ve tıpdaki uygulamalar dahil olmak üzere insan genomu ile ilgili araştırma uygulamaları, acılarını dindirmek ile bireylerin ve tüm insanlığın sağlığını iyileştirmeyi amaçlamalıdır.» İnsan Genomu Bildirgesi 15.maddesi uyarınca, «Devletler, insan haklarına, temel özgürlüklere, insan onuruna saygı göstermek ve toplum sağlığını korumak amacı ile bu Bildirgede öngörülen ilkelere uygun olarak insan genomu ile ilgili araştırmaların serbestçe yürütülüş çerçevesini belirlemek için gerekli önlemleri almalıdır. Devletler, araştırma sonuçlarının barışçı olmayan amaçlarla kullanılmamasını sağlamak için çaba göstermelidir.» İnsan Genomu Bildirgesi 18.maddesi uyarınca «Devletler, bu Bildirgede öngörülen ilkelere gerekli saygı çerçevesinde insan genomu, insan çeşitliliği ve genetik araştırmalarla ilgili bilimsel bilgilerin uluslararası yayılımını desteklemeye devam etmeye ve bu bağlamda özellikle sanayileşmiş ve gelişmekte olan ülkeler arasında bilimsel ve kültürel işbirliğini geliştirmeye çaba göstermelidir.»

19 İnsan Genetik Veri Kaynaklarının Üzerinde Devletlerin Egemenliğine Bir Bakış İnsan genetik veri kaynaklarına ilişkin «insanlığın ortak mirası» olma iddiasına ilişkin UNESCO Bildirgelerine şu hususlar yansımıştır: İnsan Genomu Bildirgesi 19.maddesi uyarınca, «a) Gelişmekte olan ülkelerle uluslararası işbirliği çerçevesinde devletler aşağıdaki amaçlara yönelen önlemleri desteklemelidir. i. İnsan genomu ile ilgili araştırmalara bağlı risk ve yararların değerlendirilmesi ve kötüye kullanımının önlenmesi, ii. Özel sorunlarını da göz önünde tutarak gelişmekte olan ülkelerin insan biyolojisi ve genetiği ile ilgili araştırma yapabilme kapasitelerinin geliştirilmesi ve güçlendirilmesi, iii. Ekonomik ve sosyal ilerlemeyi herkesin yararına desteklemek için, gelişmekte olan ülkelerin bilimsel ve teknolojik araştırmaların ilerlemelerinden yararlanmasını sağlamak, iv. Biyoloji, genetik ve tıp dallarında bilimsel bilgi ve verilerin serbestçe alışverişinin özendirilmesi, b) Yetkili uluslararası kuruluşlar, Devletler tarafından yukarıdaki amaçlar doğrultusunda yapılacak girişimleri desteklemeli ve geliştirmelidir.»

20 İnsan Genetik Veri Kaynaklarının Üzerinde Devletlerin Egemenliğine Bir Bakış: İnsanlığın Ortak Mirası İnsan genetik veri kaynaklarına ilişkin «insanlığın ortak mirası» olma iddiasına ilişkin UNESCO Bildirgelerine şu hususlar yansımıştır: UNESCO İnsan Genetik Verileri Bildirgesinin 18. maddesine göre, «(a) Devletler, uluslararası sözleşmeler ve kendi iç hukukları doğrultusunda verilere adil erişim sağlanabilmesi için ve uluslararası tıbbi ve bilimsel işbirliğinin güçlendirilebilmesi açısından, insan genetik ve proteomik verileri ve biyolojik örneklerin sınırlar ötesi akışını düzenlemelidir. Böyle bir sistem, alıcı tarafın, bu bildirgenin ilkelerine göre verilerin ve örneklerin yeterince korunmasını güvence altına almaya çalışmalıdır. (b) Devletler, özellikle sanayileşmiş ve gelişmekte olan ülkeler arasında kültürel ve bilimsel işbirliğini güçlendirmek amacı ile insan genetik ve proteomik verileri hakkındaki bilimsel bilgilerin uluslararası yayılımını destekleyerek Bildirge nin ilkelerine uygun olacak şekilde her türlü çabayı sarf etmelidir. (c) Araştırmacılar, bilimsel ve etik yaptırımlara ve Madde 14 ün hükümlerine karşılıklı saygı göstererek, söz konusu taraflarca bu bildirgede belirtilmiş olan ilkelere uyulduğu sürece bilimsel bilginin paylaşımını güçlendirmek amacıyla insan genetik ve proteomik verilerinin serbest bir şekilde dolaşımını desteklemeli ve işbirliğini destekleyici ilişkilerin kurulması için çaba harcamalıdır. Aynı zamanda bu amaçlar doğrultusunda araştırma sonuçlarını zamanında yayınlamaya çalışmalıdırlar.» UNESCO Biyoetik Bildirgesi 15.madde «Yararların Paylaşılması»; 16.madde «Gelecek Kuşakların»

21 İnsan Genetik Veri Kaynaklarının Üzerinde Devletlerin Egemenliğine Bir Bakış: İnsanlığın Ortak Mirası Bildirgede yer alan bu hükümler, İnsan Genomu Bildirgesinin ifadesi ile tam bir insanlığın ortak mirası kavramından değil de sembolik bir mirastan bahsetmektedir. Ancak ticarileştirilmesi mümkün olan genetik veri kaynaklarından elde edilen yararın paylaşımına ilişkin tedbirlerin alınması, insanlığın ortak yararının sağlanması için insanlığın mirası kavramının çok katılımlı bir uluslararası sözleşme ile teminat altına alınması ve bunun denetimi için bir uluslararası örgütün teşkili, insanlığın ortak mirası niteliğine sahip genetik veri kaynaklarının üzerindeki faaliyetlerden elde edilen yararın hakkaniyetli paylaşımına imkan tanıyacaktır. İnsanlığın ortak mirası, uluslararası örf adet hukuku kuralı haline dönüşmekte midir?

22 İnsan Genetik Veri Kaynaklarının Ticarileşmesi: İnsanlığın Ortak Mirası İnsan genetik verileri kaynaklarının, teknolojik gelişimine paralel olarak metalaşması ticari faaliyetlere konu olmasını getirmektedir. Özellikle genetik verilerin fikri mülkiyette konu olması konusunda tarih ve 6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanununun 82.maddesine 3.fıkrasının (ç) ve (d) bendine göre; «(ç) Oluşumunun ve gelişiminin çeşitli aşamalarında insan bedeni ve bir gen dizisi veya kısmi gen dizisi de dâhil olmak üzere insan bedeninin öğelerinden birinin sadece keşfine. (d) İnsan klonlama işlemleri, insan eşey hattının genetik kimliğini değiştirme işlemleri, insan embriyosunun sınai ya da ticari amaçlarla kullanılması, insan ya da hayvanlara önemli bir tıbbi fayda sağlamaksızın hayvanlara acı çektirebilecek genetik kimlik değiştirme işlemleri ve bu işlemler sonucu elde edilen hayvanlara» ilişkin buluşlar patentlenemez.

23 İnsan Genetik Veri Kaynaklarının Ticarileşmesi: İnsanlığın Ortak Mirası 6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanununun 82.maddesine 3.fıkrasının (ç) ve (d) bentlerinde belirtilen yasaklar dışında genetik kaynağa veya genetik kaynakla bağlantılı geleneksel bilgiye dayanan buluşların patent alabilmeleri mümkün olacaktır. Zira Sınai Mülkiyet Kanununun 90.maddesinin 4.fıkrası uyarınca, «Buluş, genetik kaynağa veya genetik kaynakla bağlantılı geleneksel bilgiye dayanıyorsa bu kaynağın nereden alındığına ilişkin açıklamaya, patent başvurusunda yer verilir.» şartı patent başvurusu için getirilmiştir.

24 İnsan Genetik Veri Kaynaklarının Ticarileşmesi: İnsanlığın Ortak Mirası İzlanda da, ülkede bulunan bu genetik hazineden en iyi şekilde yararlanmak için ulusal bir kurum olarak decode şirketi kurulmuş, bu kuruma DNA örneklerini toplayıp, üzerinde çalışmalar yapma ve hatta ticarileştirme hakları tanınmıştır. Nitekim decode da bir ilaç şirketi olan Hoffman-LaRoche a veri bankalarını kullanma hakkı vermiştir. Bunu karşılığında da söz konusu veri bankalarının kullanımı ile üretilecek ilaçlar İzlandalılara ücretsiz olarak verilecektir. Buna benzer bir düzenleme de Tonga Adalarında Sağlık Bakanlığı 2002 yılında Avusturyalı biyoteknoloji şirketi Autogen ile sözleşme yaparak şirkete kan örneklerinin münhasır ticari kullanım hakkını vermiştir. Ancak bu iki proje de başarıya ulaşmamıştır.

25 Genetik Veri Kaynaklarının Ulusal Hukukta Türk Hukukunda Genetik Veri Kaynaklarını (1) İnsan Onurunun Anayasanın başlangıç bölümünün 6. paragrafında, «Her Türk vatandaşının bu Anayasadaki temel hak ve hürriyetlerden eşitlik ve sosyal adalet gereklerince yararlanarak millî kültür, medeniyet ve hukuk düzeni içinde onurlu bir hayat sürdürme ve maddî ve manevî varlığını bu yönde geliştirme hak ve yetkisine doğuştan sahip olduğu;» ifade edilmektedir. İnsan onuru, insanın hangi koşullar altında olursa olsun salt insan oluşunun kazandırdığı değerin korunmasını ifade eder. (Anayasa mah tarih ve E.1963/132, K.1969/29)

26 Genetik Veri Kaynaklarının Ulusal Hukukta Türk Hukukunda Genetik Veri Kaynaklarını (2) Kişinin Maddi ve Manevi Varlığı ve Kişisel Verilerin Anayasa m.17/1 uyarınca, «Herkes, yaşama, maddî ve manevî varlığını koruma ve geliştirme hakkına sahiptir.» Anayasa m.20 ye göre, «Herkes, kendisiyle ilgili kişisel verilerin korunmasını isteme hakkına sahiptir. Bu hak; kişinin kendisiyle ilgili kişisel veriler hakkında bilgilendirilme, bu verilere erişme, bunların düzeltilmesini veya silinmesini talep etme ve amaçları doğrultusunda kullanılıp kullanılmadığını öğrenmeyi de kapsar. Kişisel veriler, ancak kanunda öngörülen hallerde veya kişinin açık rızasıyla işlenebilir. Kişisel verilerin korunmasına ilişkin esas ve usuller kanunla düzenlenir.»

27 Genetik Veri Kaynaklarının Ulusal Hukukta Türk Hukukunda Genetik Veri Kaynaklarını 6698 sayılı Kişisel Verilerin Hakkında Kanun ( tarih ve sayılı RG.) Özel nitelikli kişisel verilerin işlenme şartları MADDE 6- (1) Kişilerin ırkı, etnik kökeni, siyasi düşüncesi, felsefi inancı, dini, mezhebi veya diğer inançları, kılık ve kıyafeti, dernek, vakıf ya da sendika üyeliği, sağlığı, cinsel hayatı, ceza mahkûmiyeti ve güvenlik tedbirleriyle ilgili verileri ile biyometrik ve genetik verileri özel nitelikli kişisel veridir. (2) Özel nitelikli kişisel verilerin, ilgilinin açık rızası olmaksızın işlenmesi yasaktır. (3) Birinci fıkrada sayılan sağlık ve cinsel hayat dışındaki kişisel veriler, kanunlarda öngörülen hâllerde ilgili kişinin açık rızası aranmaksızın işlenebilir. Sağlık ve cinsel hayata ilişkin kişisel veriler ise ancak kamu sağlığının korunması, koruyucu hekimlik, tıbbî teşhis, tedavi ve bakım hizmetlerinin yürütülmesi, sağlık hizmetleri ile finansmanının planlanması ve yönetimi amacıyla, sır saklama yükümlülüğü altında bulunan kişiler veya yetkili kurum ve kuruluşlar tarafından ilgilinin açık rızası aranmaksızın işlenebilir. (4) Özel nitelikli kişisel verilerin işlenmesinde, ayrıca Kurul tarafından belirlenen yeterli önlemlerin alınması şarttır.

28 Genetik Veri Kaynaklarının Ulusal Hukukta Türk Hukukunda Genetik Veri Kaynaklarını 6701 sayılı Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu Kanunu ( tarih ve sayılı RG.) Eşitlik ilkesi ve ayrımcılık yasağı MADDE 3- (1) Herkes, hukuken tanınmış hak ve hürriyetlerden yararlanmada eşittir. (2) Bu Kanun kapsamında cinsiyet, ırk, renk, dil, din, inanç, mezhep, felsefi ve siyasi görüş, etnik köken, servet, doğum, medeni hâl, sağlık durumu, engellilik ve yaş temellerine dayalı ayrımcılık yasaktır. (3) Ayrımcılık yasağının ihlali hâlinde, konuya ilişkin görev ve yetkisi bulunan kamu kurum ve kuruluşları ile kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları ihlalin sona erdirilmesi, sonuçlarının giderilmesi, tekrarlanmasının önlenmesi, adli ve idari yoldan takibinin sağlanması amacıyla gerekli tedbirleri almakla yükümlüdür. (4) Ayrımcılık yasağı bakımından sorumluluk altında olan gerçek ve özel hukuk tüzel kişileri, yetki alanları içerisinde bulunan konular bakımından ayrımcılığın tespiti, ortadan kaldırılması ve eşitliğin sağlanması için gerekli tedbirleri almakla yükümlüdür.

29 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu Kişisel verilerin kaydedilmesi Genetik Veri Kaynaklarının Ulusal Hukukta Türk Hukukunda Genetik Veri Kaynaklarını Madde 135- (1) Hukuka aykırı olarak kişisel verileri kaydeden kimseye bir yıldan üç yıla kadar hapis cezası verilir. (2) (2) Kişisel verinin, kişilerin siyasi, felsefi veya dini görüşlerine, ırki kökenlerine; hukuka aykırı olarak ahlaki eğilimlerine, cinsel yaşamlarına, sağlık durumlarına veya sendikal bağlantılarına ilişkin olması durumunda birinci fıkra uyarınca verilecek ceza yarı oranında artırılır. (3) Verileri hukuka aykırı olarak verme veya ele geçirme Madde 136- (1) Kişisel verileri, hukuka aykırı olarak bir başkasına veren, yayan veya ele geçiren kişi, iki yıldan dört yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır. Nitelikli haller Madde 137- (1) Yukarıdaki maddelerde tanımlanan suçların; a) Kamu görevlisi tarafından ve görevinin verdiği yetki kötüye kullanılmak suretiyle, b) Belli bir meslek ve sanatın sağladığı kolaylıktan yararlanmak suretiyle, İşlenmesi halinde, verilecek ceza yarı oranında artırılır. Verileri yok etmeme Madde 138- (1) Kanunların belirlediği sürelerin geçmiş olmasına karşın verileri sistem içinde yok etmekle yükümlü olanlara görevlerini yerine getirmediklerinde bir yıldan iki yıla kadar hapis cezası verilir. (5) (2) (Ek: 21/2/ /5 md.) Suçun konusunun Ceza Muhakemesi Kanunu hükümlerine göre ortadan kaldırılması veya yok edilmesi gereken veri olması hâlinde verilecek ceza bir kat artırılır.

30 Genetik Veri Kaynaklarının Ulusal Hukukta Türk Hukukunda Genetik Veri Kaynaklarını Genetik Hastalıkları Tanı Merkezleri Yönetmeliği Yasaklar Madde 17- Bu Yönetmelik ile gösterilen vasıf ve şartlarda olmayarak izin belgesi veya ruhsatname alınmadan hekimler ve diğer şahıslar tarafından genetik tanı için özel genetik tanı merkezleri açılması veya oturdukları yerlerin bir bölümünün bu uygulamaya tahsis edilmesi yasaktır. Bu yasağa ve Yönetmelik hükümlerine uymadığı tespit edilenlerin faaliyetleri Bakanlıkça durdurulur. Cinsiyete bağlı hastalıklar dışında cinsiyet belirleme yapılamaz. Yukarıdaki fıkralardaki yasaklara ve Bakanlığın bu konuda çıkardığı emirlere uymayanlar hakkında genel hükümlere göre takibat yapılır. Açılma Ruhsatnamesi ve İzin Belgesinin İptali Madde 18- Bu Yönetmelikte belirtilen esaslara uymayan veya uygulamaları Komisyon tarafından yeterli bulunmayan merkezlerin izin belgeleri ve ruhsatnameleri, Komisyon un görüşü de alınarak, Bakanlıkça iptal edilir. Cinsiyete bağlı hastalıklar dışında cinsiyeti belirlediği tespit edilen genetik tanı merkezlerinin ruhsatı bir daha verilmemek üzere geri alınır. Mesul müdür hiç bir merkezde bir daha mesul müdür olarak çalışamaz. Rıza Madde 19- Genetik tanı merkezlerinde, başvuranın bilgilendirilmiş onay formu ile (EK:3) rızası alınmadan işlem yapılamaz. Sonuçlar, kişinin rızası olmadan üçüncü kişilere bildirilemez.

31 Genetik Veri Kaynaklarının Ulusal Hukukta Türk Hukukunda Genetik Veri Kaynaklarını CEZA MUHAKEMESİNDE BEDEN MUAYENESİ, GENETİK İNCELEMELER VE FİZİK KİMLİĞİN TESPİTİ HAKKINDA YÖNETMELİK Moleküler genetik incelemeler Madde 12 - Bu Yönetmelikte öngörülen işlemlerle elde edilen örnekler üzerinde, soy bağının veya elde edilen bulgunun şüpheli veya sanığa ya da mağdura ait olup olmadığının tespiti için zorunlu olması hâlinde moleküler genetik incelemeler yapılabilir. Alınan örnekler üzerinde bu amaçlar dışında tespitler yapılmasına yönelik incelemeler yasaktır. Birinci fıkra uyarınca yapılabilen incelemeler, bulunan ve kime ait olduğu belli olmayan beden parçaları üzerinde de yapılabilir. Birinci fıkranın ikinci cümlesi, bu hâlde de uygulanır. Bilirkişi incelemesi Madde 13/1 - Bu Yönetmeliğin 12 inci maddesi hükümleri uyarınca moleküler genetik incelemeler yapılmasına sadece hâkim karar verebilir. Kararda inceleme ile görevlendirilen bilirkişi de gösterilir.

32 Genetik Veri Kaynaklarının Ulusal Hukukta Türk Hukukunda Genetik Veri Kaynaklarını CEZA MUHAKEMESİNDE BEDEN MUAYENESİ, GENETİK İNCELEMELER VE FİZİK KİMLİĞİN TESPİTİ HAKKINDA YÖNETMELİK Moleküler genetik inceleme sonuçlarının gizliliği Madde 14 - Bu Yönetmelik hükümlerine göre alınan örnekler üzerinde yapılan inceleme sonuçları, kişisel veri niteliğinde olup, başka bir amaçla kullanılamaz; dosya içeriğini öğrenme yetkisine sahip bulunan kişiler tarafından bir başkasına verilemez. Bu bilgiler, kovuşturmaya yer olmadığı kararına itiraz süresinin dolması, itirazın reddi, beraat veya ceza verilmesine yer olmadığı kararı verilip kesinleşmesi hâllerinde Cumhuriyet savcısının huzurunda ve uygun göreceği usullerle yok edilir ve bu husus dosyasında muhafaza edilmek üzere tutanağa geçirilir. Olay yerinden elde edilen diğer delillere ilişkin hükümler saklıdır. Bilirkişi tarafından yapılan analizler sonucu elde edilen bulgular ilgili makama gönderilir; bulgular üzerinden moleküler genetik analizler için izole edilen DNA örnekleri bilirkişi tarafından rapor hazırlandıktan sonra imha edilir ve bu husus raporda açıkça belirtilir. Moleküler genetik incelemelerin özel kalıtsal karakterler hakkındaki açıklamayı içermediği bilinen kromozom bölgesi ile sınırlı kalmasına özen gösterilir.

33 Kaynakça Bak, B.: İlaçta Zorunlu Patent Lisansı, Ankara Barosu Dergisi, Y.:2011, S.3, s Çankaya, H.: Biyoteknoloji ve İnsan Hakları, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Demir, A.: Etik Açıdan İnsan Genom Projesi, İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Y.: 12, S.:23, 2013, s Demirayak, E.B.: Hayat ve Sağlık Sözleşmelerinde Genetik Test Sonuçlarının Kullanılması, Adalet Yayınları, Ankara Dülger, M.: Homo Commoditus: Sahip Olmak, Genetik Metalar ve Fikri Mülkiyet, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, C. LXXII, S. 1, 508, 2014, s Gürbüz, M.: Kişilik Hakkı Açısından Tıbbi Genetik Analizler, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Eskişehir Kıvılcım, Z.: Uluslararası Kamu Hukukunda İnsanlığın Ortak Mirası, XII Levha Yayıncılık, İstanbul 2010.