Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 78, Eylül 2018, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 78, Eylül 2018, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Öğr. Gör. Esra SEÇİM Atılım Üniversitesi, Güzel Sanatlar Tasarım ve Mimarlık Fakültesi, Moda ve Tekstil Tasarımı Bölümü, esra.secim@atilim.edu.tr Prof. Dr. H. Feriha AKPINARLI Gazi Üniversitesi, Sanat ve Tasarım Fakültesi, Tekstil Tasarımı Bölümü, ferihaak@gmail.com TEKNOLOJİ KAVRAMININ TEKSTİL MALZEMELERİNE GETİRDİĞİ YENİLİKLER; RENK DEĞİŞTİREN TEKSTİLLER Öz Renk tasarımın önemli öğelerinden biridir. Tekstil tasarımında da temel kavramlardan biri olarak önemli bir role sahip olan renk, sezon etkileri, eğilimler, toplumsal değişimler ve teknolojik gelişmeler gibi birçok etkiyle çeşitlilik göstermektedir. Günümüzde teknolojik gelişmelerin tekstil endüstrisinde güçlü bir etkisi vardır. Bu gelişmelerin en önemlilerinden biri renk değiştiren kromik materyallerdir. Önceleri sadece estetik değerlere göre değişiklik gösteren bu malzemeler, teknolojik ilerlemeler doğrultusunda fonksiyonel uygulamalarda da kullanılmıştır. Tekstil tasarımında kromik etki sayesinde hem teknolojik hem de estetik ve görsel özellikleri zenginleştirilmiş tekstil ürünleri elde etmek mümkündür. Estetik olarak kullanım ürünlerine bağlı olarak, desenlendirme de veya ürünün tamamında, dış etkilere karşı tepki vererek renk değiştirmesi, fonksiyonel olarak da uyarı veya veri göstergesi, vücut termometresi gibi kullanılması termokromik boyaların akıllı uygulamalarına örnek olarak gösterilebilirler. Bu çalışmada termokromik boyalar incelenerek, tanımı, çeşitleri, termokromik boyaların özellikleri ve kullanım alanlarına değinilmiştir. Termokromik boyalar kullanılarak çeşitli baskı uygulamaları gerçekleştirilmiş ve boya karakteristiğine dair sonuçlar çeşitli tekstil yüzeylerinde desen yorumlamaları yapılarak örneklendirilmiştir. Tekstil tasarımında farklı uygulama alanları

2 oluşturabilecek kromik boyaların yenilikçi olanaklar sağlayabilecek bir potansiyele sahip olduğu gözlemlenmiştir. Anahtar kelimeler: Renk, Kromik Etki, Tekstil Tasarımı, Termokromik Boyalar INNOVATIONS INTRODUCED BY TECHNOLOGY TO TEXTILE MATERIALS; COLOR CHANGING TEXTILES GİRİŞ Abstract Color is one of the important elements of design. As one of the main concepts in textile design has an important role in color, season effects, trends, social changes and technological developments such as many factors vary. Today, technological developments have a strong influence in the textile industry. One of the most important of these developments is chromic material that changes color. In the past, these materials, which only changed according to aesthetic values, were used in functional applications in line with technological advances. Depending on the aesthetic usage products, it can be used as an example of smart applications of thermocouple paints such as patterning or all of the product, by reacting against external effects and using it as a functional warning or data indicator, body Thermometer. In this study, thermochromic paints are examined and their definition, types, properties and usage areas of thermochromic paints are mentioned. Various printing applications were performed using thermocromic dyes and the results on the dye characteristics were exemplified by making pattern interpretations on various textile surfaces. It has been observed that chromic dyes which can create different application areas in textile design have the potential to provide innovative opportunities. Keywords: Color, Chromic Effect, Textile Design, Thermochromic Dyes Çağımızın beraberinde getirdiği teknolojik ilerlemeler tekstil malzemelerinin gelişiminde de büyük rol oynamıştır. Örtünme ihtiyacı ile başlayan tekstil talebi, bir dönem sonra modayı izleyerek kaliteli ve maliyeti ucuz ürünlere yönelmiştir. Günümüzde ise bu özelliklere ilave olarak; terletmeme, leke tutmama gibi ilave özellikler ön plana çıkarak teknik tekstil terimi kullanılmıştır (Akardeniz, Kıraç, 2015). Geleneksel tekstillerin yanı sıra işlevsel özelliklerle de ön plana çıkan teknik tekstilleri takiben akıllı tekstil kavramı ortaya çıkmış geliştirilen yeni malzemeler yeni potansiyelleri doğurmuştur (Ferrara, Bengisu, 2014). Akıllı tekstiller, normal tekstil ürünlerinin doğal atmosfer şartlarından koruma ve süsleme özelliklerine ilaveten herhangi bir etkiyi (ışık, ısı, basınç, elektromanyetik dalgalar, ses ve ses ötesi dalgalar, hareket vs.) veya etki değişikliğini algılama ve buna bir tepki verme özelliğine sahip olan tekstil ürünleridir. Çok fonksiyonlu tekstil ürünleri ise insanları doğal atmosfer şartlarından korumanın ve süslemenin yanında, başta sağlık, güvenlik ve bilişim alanlarında olmak üzere, bugün hayal bile edemediğimiz her tür alanda, en az bir ek fonksiyonu daha yerine getiren ürünlerdir (Tarakcıoğlu, 2002). Akıllı tekstiller kategorisinde ısıya duyarlı renk değiştiren kumaşlar bir alt başlık olarak yer alır ve uzun yıllardan beri yapılan araştırma, geliştirme ve tüketici taleplerine daha iyi cevap 363

3 verebilmek adına ortamın sıcaklığına ve çevresel faktörlere bağlı olarak üretilmiştir. İşte bu değişim kromik malzemeler sayesinde elde edilmektedir. Kromik materyaller, dış etkenler sonucu renk değiştiren, rengi yok olan ve renk yayan materyallerdir (Loschek, 2009). Uzun yıllardır seramik, gözlük camı, pencere gibi alanlarda kullanılan ve dış etki ile renk değiştiren kromik malzemeler son yıllarda akıllı tekstil malzemelerinde de kullanım alanı bulmaktadırlar. Kromik özelliğe sahip akıllı malzemeler, bir dış etki nedeniyle molekül yapılarındaki kimyasal bağların kırılması ya da değişmesi sonucu ortaya çıkan elektron eşitlenmelerindeki değişimlerin yansıtma, emme, yayma, iletme gibi optik modifikasyonlara sebebiyet verdiği malzemelerdir (Ferrara, Bengisu, 2014). Termokromik (ısı ile renk değiştiren), Fotokromik (ışık ile renk değiştiren), Hidrokromik (sıvı ile renk değiştiren), Elektrokromik (elektrik ile renk değiştiren), Piezokromik (mekanik etki ile renk değiştiren), Biyokromik (biyolojik etkiler ile renk değiştiren) gibi birçok çeşidinin olmasıyla birlikte tekstil uygulamalarında çoğunlukla termokromik, fotokromik ve hidrokromik malzemeler kullanılmaktadır. Isı ile renk değiştiren termokromik boyarmaddeler ile ilgili gelişmeler 1970 lerde başlamış, bu grup içinde yer alan Leuco-dye bazlı termokromik boyarmaddeler tişörtlerden, mama kaşıklarına, kahve fincanlarından oyuncaklara kadar geniş bir yelpazede özellikle 90 lardan sonra tasarım dünyasında yer bulmuştur (Kooroshnia, 2013). Ar-Ge çalışmaları sayesinde bu özelliklerin iyileştirilebileceği öngörülebilir. Renk değiştirme özelliği sadece kumaşlara değil ipliklere de verilebilmekte ve nakış yapımına da uygulanabilmektedir. Özellikle ısı ve ışık etkisi ile renk değiştiren tekstiller ilk başlarda daha çok moda amaçlı tekstillerde kullanılmış olsalar da kullanım alanları günümüze kadar yaygınlaşarak gelmiştir. Renk değiştiren tekstiller kullanım amaçlarına bağlı olarak çok farklı alanlarda kullanılabilmektedirler. Bunlar başlıca; moda ve dekorasyon; işlevsel spor giysiler; sıcaklık düzenleyici (termoregülasyon) tekstiller; kamuflaj; güvenlik ve marka koruma amaçlı kullanım alanları olarak sınıflandırılabilir. Renk değiştiren akıllı tekstiller estetik ve görsel zenginlik katma özellikleri nedeniyle avantaj sağlamaktadırlar. Moda ve dekorasyon amaçlı tekstil kullanımlarında elektromik, solventromik, termokromik ve fotokromik etkilerle renk değiştirme özelliği uygulamalarına rastlanmaktadır (İşmal ve Yüksel, 2016). 364 Resim 1. Termokromik boyarmadde ile renklendirilmiş mont (Island, 2012). Resim 2-3. Isıya duyarlı nevresim (Tosmin, 2008). Termokromik boya uygulamaları, gelişim sürecinde öncelikle araştırma ve tasarım grupları tarafından malzeme ve kavramsal ürün geliştirme odaklı projelerde kullanılmıştır. Günümüz teknolojik gelişmelerinin tekstil malzeme ve tekstil ürünlerine güçlü bir etkisi olmuş, tekstil yüzeylerindeki renk kullanım senaryolarında değişimlere örnek olacak ürünlerin gelişimi mümkün olmuştur. Termokromik malzemeye dair ilk giysi uygulama örnekleri genellikle bezeme

4 özelliği gösteren termokromik örnekler olsa da teknolojik gelişmelerin gündelik hayata adapte olması ile birlikte akıllı giysilerin temel hedeflerinden biri olan işlevsellik kavramıyla çeşitli ürün tasarımlarına dönüşmüş örnekler de mevcuttur. Resim 4. Isıya Duyarlı Boya Uygulaması (Seçim, 2018). Tekstilde termokromik boya kullanımının estetiksel yönü dışında, sağlık bakımı ve güvenliği açısından termal sıcaklığı kontrol etmek için termokromik sıcaklık kontrollü giysilerdeki fonksiyonel özelliği de ilgi çekicidir. Bebeklerde, yatağa bağlı hastalarda, engelli kişilerde, yaşlı insanlarsa ve periferik nöropati ve venöz yetersizliği gibi dolaşım bozukluğu olan insanlarda; soğuktan donma, vücut ısısının düşmesi gibi çeşitli tehlikeli sağlık durumlarının saptanması ve önlenmesi açısından uyarı işareti olarak termokromik sıcaklık kontrollü giysiler kullanılabilmektedir (Matheson, 2008). Bu boyar maddeler, tersinir renk değişimi özelliğine sahip oldukları için tekstilin ısı depolama özelliği de değişmektedir. Koyu renklerde ısı depolaması, açık renklerde ise ısı yansıması artmaktadır. Dolayısıyla yüksek sıcaklıklarda beyaza dönüşerek sağlanan ısıyı yansıtma özelliği sayesinde itfaiyeci giysileri gibi koruma amaçlı tekstillerde de kullanılabilmektedir. 365 Termokromik boyalar ısıya maruz kaldıklarında renklerini kaybedip şeffaf hal almaktadır ancak uygun kullanımla birlikte bir renkten diğerine dönüşmesi mümkündür. Serigrafi baskı tekniği bu uygun kullanım tekniklerinden biridir. Çalışmanın genel amacı tekstil tasarımı uygulamaları için leyko termokromik boyaların farklı sıcaklık karşısında renk değişim etkilerini uygulamalı olarak göstermek ve bu sayede tasarımcıların daha gelişmiş tekstil yüzeyleri elde etmesini kolaylaştırmaktır. Çalışma kapsamında termokromik boyaların serigrafi (empirme) tekniği ile performansları desen boyutundaki uygulamalar ile gözlemlenmeye çalışılmıştır. 1. Serigrafi Baskı Tekniği İle Termokromik Boya Uygulamaları 1.1. Desen Tasarımları Çalışma için serigrafi baskı tekniğine uygun olarak farklı desen tasarımları yapılmış ve bir tanesi seçilerek uygulamaya başlanmıştır. Seçilen desen geleneksel motiflerin stilize edilmesiyle tasarlanmış ve vektörel programda çizilmiştir. Geleneksel motiflerden koçboynuzu ve pıtrak motifleri modernize edilerek bir kompozisyon oluşturulmuştur. Bereket, kahramanlık, güç, erkeklik sembolü olan koçboynuzu motifi, Anadolu kültüründe ana tanrıçadan sonra, ya da onunla birlikte kullanılan bir motiftir. Pıtrak motifi ise tarlalarda bulunan, dikenleriyle insanlara ve hayvanlara yapışan bir bitkidir. Pıtrağın üzerindeki dikenlerin kötü gözü uzaklaştırdığına inanan Anadolu insanı onu nazarlık motifi olarak kullanmıştır.

5 Resim 6. Koç Boynuzu Desen Tasarımı Serigrafi Baskı Tekniği Resim 7. Pıtrak Desen Tasarımı Baskı sanatının ne zaman başladığı konusunda kesin bir tarih verilememekle birlikte M.Ö.105 yılında Çin'de kâğıdın bulunmasıyla ortaya çıkmaya başladığı bilinmektedir. Tarihin ilk baskılarının ise; ıstampa (damga) şeklinde yüksek baskı olarak tasarlandığı düşünülmektedir. Bu ilk baskılar; tamamen yazılardan oluşmaktadır ve tahta kalıplar mürekkeplenerek kâğıt veya ipek üzerine basılmaktadır. İpek Baskı - Şablon Baskı - Elek Baskı diye de anılan serigrafi, tekstil sanayinde, grafik sanatlarda ve baskı resim çalışmalarında yaygın olarak kullanılan bir baskı tekniğidir. Bu teknikte; metal ya da ahşap çerçeveye gerilmiş ipek, plastik veya metal dokumadan oluşan elek şeklindeki kalıp üzerinde baskı yapılacak yerler açık bırakılıp diğer yerler maskeleme, boyama ya da fotomekanik yöntemlerle kapatılır. Sonra bu eleğin içine konulan baskı boyası (mürekkep), bir sıyırıcı (rakle) ile sıyrılarak açık kalan yerlerden kâğıt, cam, kumaş, vb. malzemeler üzerine geçirilir. Çin ve Japonya da görülen elek baskı, insan saçından yapılmış dokumalara kâğıttan kesilmiş motifler yapıştırılarak elde edilen kalıpla yapılıyordu. Bu düşünceden hareketle sonraları çok ince ipekten dokunmuş elekler yapıldı. Serigrafi baskı tekniği 19. yüzyıl sonlarında Amerika Birleşik Devletleri nde Silk-Screen Process adıyla kullanıldı den sonra da Avrupa da yaygınlaştı; daha sonraları gelişerek özellikle ofset ve tiponun uygulanamadığı malzemeler (tahta, cam, vb.) üzerine de uygulanır hale geldi. Serigrafi baskı tekniği bugün ise tekstil sanayi dışında özellikle az sayıda baskılar için olanaklar sınırlı olsa bile kolaylıkla uygulanabilen bir tekniktir (Bektaş, 1990) Uygulama Aşamaları Serigrafi baskı çalışması tasarım ve baskı aşaması; düşünsel bir süreç olan eskizin uygulama yapılacak seviyeye getirilmesidir. Tasarım aşaması, pozlandırma, kalıbın düzgün çıkması

6 serigrafi baskı çalışmasının oluşum evreleri arasında en önemli olanıdır. Serigrafinin dört adımı vardır, pozlama, yıkama, boya koyma ve rakle. İlk adım olan pozlama için hazırlanan desen kaç farklı renkten oluşuyor ise, programda desen-renk gruplandırılarak hazırlanır ve negatif filmlerinin çıktısı alınır. Elek baskıda denilen serigrafi baskıda, çerçeveye gerilen ipek yada sentetik bir dokumanın üzerinde, basılması istenmeyen yerler ışığa hassas emülsiyon ile kaplanır. Film ile direkt bilgisayardan lazer ışıkla pozlandırılarak ya da özel bir waksla inkjet sistemi ile basılması istenen görüntü kalıp yüzeyine geçirilir su ile açma işleminden sonra görüntülü yerler mürekkebi içerisinden geçirecek şekilde açık bırakılır. Rötuşları yapıldıktan sonra negatif film üzerine duyarlı hale getirilmiş ipek kalıp konur. İşlem tamamlandıktan sonra pozlama makinesinin süresi ayarlanır. Normal musluk suyu ile tazyikli bir şekilde püskürtülerek ipek kalıp yıkanır, banyo sonrasında kurutma dolabında kurutulur. 367 Resim 8. Desen Tasarımının Negatifleri Çalışmada elek sıklığı 77 lik olan ipek kullanılmış ve pozlama süresi 70 sn. tutulmuştur. Dört farklı renk kullanıldığı için bütün aşamalar her bir renk için tekrar edilmiştir. Resim 9. Filmin Montajlanması Resim 10. İpeğe Emülsiyon Sürülmesi

7 Resim 11. Kurutma İşlemi 368 Resim 12. Pozlama Resim 13. İpekte Işık Almayan Emülsiyonların Su İle Açılması

8 Resim 14. Rakle Yardımıyla Boyanın Kumaşa Aktarılması Termokromik Boyalar ile Renklendirme Çalışma kapsamında üç farklı renkte ısı ile temas ettiğinde değişiklik gösteren termokromik boya kullanılmıştır. Termokromik boyalar su bazlı olup 31 C de değişkenlik göstermektedirler. Kullanılan renkler kırmızı, mavi ve siyah renkler olup, desenlendirme de mavi ile kırmızı karıştırılarak mor elde edilmiş ve termokromik boyaların karıştırıldığında da renk değiştirme özelliği gözlemlenmiştir. Renklendirme işlemi termokromik boyalar ile yapılmış ve her bir renkte boya ve patı farklı oranlarda hazırlanarak uygulanmıştır. Bunun sebebi ise ısı ile temas ettiklerinde gösterecekleri farklı reaksiyonların gözlenmesidir. 369 <31 C Sıcaklık > 31 C Sıcaklık Sıcaktan Soğuğa Geri Dönüş Resim 15. Termokromik Boyalar ile Serigrafi Baskı Uygulama Sonuçları Kırmızı mor ve siyah renkler termokromik boya, mavi renk ise termokromik özellik göstermeyen su bazlı boya ile 50*70 boyutundaki kumaşlara baskı yöntemi ile uygulama yapılmıştır. Kırmızı renk % 30 boya %70 pat, mor %40 boya % 60 pat ve siyah %50 boya % 50 pat oranında karıştırılarak uygulanmıştır. Uygulama sonucunda belirlenen geçiş sıcaklığı olan 31 C nin üzerine çıkarabilmek amacıyla kumaşa ütü ile sıcaklık uygulanmıştır. Uygulama esnasında siyah, mavi ve kırmızı gruplara ısı uygulanmadan önce, ısı uygulandıktan hemen sonra ve ısı uygulandıktan yaklaşık 15 sn. sonraki görüntüler fotoğraflanmış ve ısı geçişi karakteristiği gözlemlenmiştir. Örneklere farklı oranda karışım uygulaması yapıldığı için en fazla reaksiyon veren renk boya oranın fazla olması nedeni ile siyah renktir. Renk geçişinde ise en geç performans gösteren boya yine siyahtır. Boya oranı ne kadar çok artarsa renk görünmezliğinin daha belirgin olduğu ve ısıya karşı gösterdiği reaksiyonun daha yoğun olduğu gözlemlenmiştir. Aynı zaman-

9 da leyko termokromik boyanın pat oranından daha fazla kullanılması, ısı uygulandığında saydamlaşan rengin tekrar eski hale gelme süresini de yavaşlattığı gözlemlenen sonuçlar arasındadır. SONUÇ Tekstil ürünlerine yüklenen anlam zamanla günün koşullarına ve toplumların kültürel yapılarına göre farklılık gösterir. Tekstil ürünleri günümüzdeki halleriyle incelendiğinde, bu gelişmenin bazı önemli faktörlere bağlı olduğu söylenebilir. Günümüzde, kumaş modası ve teknolojileri sürekli olarak birbirlerini gelişmeye zorlamaktadırlar. Tasarımcıları yeni kumaş görünümlerini araştırmaya ve yaratmaya yönlendirmektedir. Renk değiştiren termokromik boyalarda disiplinler arası bir çalışma olarak; oluşan bu tabloda yerini almıştır ve gelecekte daha birçok teknolojinin ortak çalışması ile beslenebilecek bir potansiyele sahiptir. Akıllı tekstillerin getirdiği fonksiyonelliği ve verimliliği arttıran, koruyucu özelliklerinin yanı sıra, bu etkilerle geliştirilen yeni kullanım senaryoları ile kullanıcı ihtiyacının tanımı yeniden şekillenmekte ve yüksek değerli bir ürün olmakla beraber kullanıcıyı duygusal ve yaratıcılığa dair tatminini sağlayan ürünler ortaya çıkmaktadır. Yapılan çalışmalar ışık ve renge bağlı birçok yenilikçi etkiyi de beraberinde getirmiş, bu farklı yaklaşımlar tasarımcılara ilham kaynağı olmuştur. Öte yandan yeni teknolojik buluşların fark edilip tekstil tasarımı alanlarında kullanılmaya başlanması ile birlikte çok işlevli akıllı tekstiller ön plana çıkmıştır. Bu çalışmada termokromik boyalara; özellikleri, kullanım alanları ve uygulama çeşitleri doğrultusunda serigrafi baskı yöntemi ile uygulanma sürecinin adımları, uygulama aşamaları ve sonuçlarına yer verilmiştir. Bu araştırmalar ışığında leyko termokromik boya grubundan 31 C de renk değişimi gösteren siyah, mavi ve kırmızı renkteki örnekleri ile desen tasarımı yapılarak baskı yöntemi ile boya karakteristiği ve tekstil uygulamalarındaki etkinliği incelenmiştir. Farklılık beklentisi olan ve yeni arayış içerisinde olan tasarımcılara ve tüketicilere estetetik ve fonksiyonellik açısından ilham kaynağı oluşturabilecek nitelikte olduğu tespit edilmiştir. 370 Gelecek öngörülerini kapsayan yaklaşımla birlikte tekstil tasarım alanında yapılan yenilik arayışına odaklanıldığında, özellikle teknoloji alanlarına ait gelişmelerin tekstil alanına etkisi, tarihsel süreçteki yenilik algısı, yeniyi ifade etme, yaratma yöntemleri ve bu anlayışlardaki değişim, tasarımın yönünü belirlemede etken bir rol oynamıştır. Tasarımcıların geçmişten etkilenerek, bugünü analiz ettikleri ve geleceğe gönderme yaptıkları özgün tekstil tasarımları, daha önce düşünülmemiş, görülmemiş ve deneyimlenmemiş yaklaşımların bir ürünü olarak karşımıza çıkmaya başlamıştır. KAYNAKLAR Akardeniz,E., Kıraç, F. (2015). Rekabet Ve Yoğunlaşma Düzeyinin Ölçülmesi; Gaziantep Teknik Tekstiller Piyasası, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 10, s Bektaş, H. (1990). Serigrafi Baskı Tekniği. Milliyet Sanat Dergisi. Ferrara, M., Bengisu, M. (2014). Intelligent design with chromogenic materials. Journal of the International Colour Association, 13, Kavuran, T. (2015). Baskı Sanatı ve Grafik Üretim Teknikleri. Mayıs 10, 2015.

10 Kooroshnia, M. (2013). Leuco dye-based thermochromic inks: recipes as a guide for designing textile surfaces. Loschek, I. (2009). When Clothes Become Fashion, New York, Oxford Int. Publishers Ltd. Matheson, J.P. (2008). Thermocromic temperature-monitoring Clothing, US Patent Tarakçıoğlu,I. (2002). Türk ve Dünya Tekstili, Tekstil İşveren Dergisi, İşmal, E., Yüksel E. (2016). Tekstil ve Moda Tasarımına Teknolojik Bir Yaklaşım: Akıllı ve Renk Değiştiren Tekstiller, Yedi: Sanat, Tasarım Ve Bilim Dergisi, Sayı:16, s (Erişim Tarihi: ) ). 371