T.C. SÜLEYMAN DEMĐREL ÜNĐVERSĐTESĐ FEN BĐLĐMLERĐ ENSTĐTÜSÜ

Transkript

1 T.C. SÜLEYMAN DEMĐREL ÜNĐVERSĐTESĐ FEN BĐLĐMLERĐ ENSTĐTÜSÜ ISPARTA YÖRESĐ SAF, AYNI YAŞLI VE DOĞAL ANADOLU KARAÇAMI [Pinus nigra Arnold subsp. pallasiana (Lamb.) Holmboe] MEŞCERELERĐNDE ARTIM VE BÜYÜME YÖNÜNDEN MEŞCERE YAŞISIKLIK VE BONĐTETĐN ETKĐLERĐ Bircan ARIKAN TEKĐN Danışman: Doç.Dr. Serdar CARUS YÜKSEK LĐSANS TEZĐ ORMAN MÜHENDĐSLĐĞĐ ANABĐLĐM DALI ISPARTA2008

2 ĐÇĐNDEKĐLER Sayfa ĐÇĐNDEKĐLER. i ÖZET iii ABSTRACT. iv TEŞEKKÜR. v ŞEKĐLLER DĐZĐNĐ. vi ÇĐZELGELER DĐZĐNĐ vii SĐMGELER VE KISALTMALAR. viii 1. GĐRĐŞ KAYNAK ÖZETLERĐ MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Anadolu Karaçamı nın Ülkemizdeki Yayılışı Botanik Özellikleri Bakım ve Đşletme Teknik Özellikleri ve Kullanım Yerleri Yöntem Örnek Alanlarda Aranan Ortak Özellikler Örnek Alanların Büyüklüğü ve Şekli Örnek Alanının Alınacağı Yerin Kararlaştırılması Örnek Alanlarda Yapılan Ölçme ve Belirlemeler Örnek Alanların Yerleri ve Sayısı Örnek Ağaçlarda Yapılan Ölçme ve Belirlemeler Araştırma Materyali Üzerinde Yapılan Đşlemler Örnek Alanların Orta Yaşlarının Belirlenmesi Ağaç Sayılarının Belirlenmesi Göğüs Yüzeylerinin Belirlenmesi Orta Çapların Belirlenmesi Orta Boyların Belirlenmesi Üst Boyların Belirlenmesi Meşcere Hacmi ve Artımının Belirlenmesi. 22 i

3 Bonitet Endekslerinin Belirlenmesi Sıklık Derecelerinin Belirlenmesi Ayrılan Meşcere Elemanlarının Belirlenmesi Bir Örnek Alanda Yapılan Đş ve Đşlemler Hasılat Tablosunun Kullanılması Araştırma Materyali Üzerinde Đstatistik Değerlendirme ARAŞTIRMA BULGULARI ve TARTIŞMA Meşcere Hacim ve Hacim Elemanlarının Belirlenmesi Ağaç Sayısı Göğüs Yüzeyi Orta Çap Orta Boy Meşcere Hacmi Hasılat Tablosunun Diğer Anadolu Karaçamı Hasılat Tabloları ile Karşılaştırılması Ağaç Sayısı Kalan Meşcere Hacmi Yıllık Cari Hacim Artımı Bulguların Bazı Ağaç Türleri ile Karşılaştırması Yıllık Hacim Artımının Bazı Ağaç Türlerine Göre Değişimi Genel Meşcere Hacminin Bazı Ağaç Türlerine Göre Değişimi Genel Ortalama Hacim Artımının Bazı Ağaç Türlerine Göre Değişimi 4.4. Meşcere Sıklığının Ormancılık Uygulamalarındaki Yeri. 5. SONUÇ ve ÖNERĐLER.. 6. KAYNAKLAR EKLER ÖZGEÇMĐŞ 87 ii

4 ÖZET Yüksek Lisans Tezi ISPARTA YÖRESĐ SAF, AYNI YAŞLI VE DOĞAL ANADOLU KARAÇAMI [Pinus nigra Arnold subsp. pallasiana (Lamb.) Holmboe] MEŞCERELERĐNDE ARTIM VE BÜYÜME YÖNÜNDEN MEŞCERE YAŞISIKLIK VE BONĐTETĐN ETKĐLERĐ Bircan ARIKAN TEKĐN Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Orman Mühendisliği Anabilim Dalı Jüri: Doç.Dr.Serdar CARUS (Danışman) Yrd.Doç.Dr.H.Turgut ŞAHĐN Yrd.Doç.Dr.Nevzat GÜRLEVĐK Bu çalışmada, Isparta yöresindeki saf, aynı yaşlı ve doğal Anadolu karaçamı [Pinus nigra Arnold subsp. pallasiana (Lamb.) Holmboe] meşcereleri için sıklığa bağlı hasılat tablosu düzenlenmiştir. Veriler, 143 örnek alandan elde edilmiştir. Örneklenen meşcerelerin yaşları 28225, bonitet sınıfları I.V. ve sıklık dereceleri ise arasında değişmektedir. Düzenlenen sıklığa bağlı hasılat tablosu ile meşcere yaşı, bonitet endeksi ve sıklık derecelerinin fonksiyonu olarak kalan ve ayrılan meşcereye ilişkin büyüme elemanları tahmin edilebilmektedir. Elde edilen sonuçlar; temel büyüme yasaları ve literatür bilgileri ile uyumlu bulunmuştur. Anahtar Kelimeler: Sıklığa bağlı hasılat tablosu, Sıklık, Bonitet, Yaş. 2008, 87 sayfa iii

5 ABSTRACT M.Sc.Thesis EFFECTS OF STAND AGEDENSITY SITE QUALITY ON INCREMENT AND GROWTH FOR PURE, EVENAGED AND NATURAL ANATOLIAN BLACK PINE [Pinus nigra Arnold subsp. pallasiana (Lamb.) Holmboe ] STANDS IN ISPARTA REGION Süleyman Demirel University Graduate School of Applied and Natural Sciences Forest Engineering Department Bircan ARIKAN TEKĐN Thesis Committee: Assoc. Prof. Serdar CARUS (Supervisor) Asst. Prof. H.Turgut ŞAHĐN Asst. Prof. Nevzat GÜRLEVĐK In this study, a variable density yield table is constructed for pure, evenaged and Naturel Anatolia Black pine [Pinus nigra Arnold subsp. pallasiana (Lamb.) Holmboe ] in Isparta region. The data are obtained form 143 sample plots gathered. Stand age are 28225, site index I.V. and density degree The growth components of main and removed stand can be estimated by density dependent yield table being functions of stand age, site index and density degree. The findings obtained from density dependent yield table were in agreement with the known rules and laws. Keywords: Density dependent yield table, Density, Site index, Age. 2008, 87 pages iv

6 TEŞEKKÜR Süleyman Demirel Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Yönetim Birimi, 1579 YL07 no lu Isparta Yöresi Saf, Aynı Yaşlı ve Doğal Anadolu Karaçamı [Pinus nigra Arnold subsp. pallasiana (Lamb.) Holmboe] Meşcerelerinde Artım ve Büyüme Yönünden Meşcere YaşıSıklık ve Bonitetin Etkileri isimli yüksek lisans tez çalışmasının projelendirilmesini sağlamıştır. Sayın Doç. Dr. Serdar CARUS (Süleyman Demirel Üniversitesi, Orman Fakültesi), tez çalışmasının gerçekleştirilmesi için gerekli ortamı hazırlamış, arazi ve büro çalışmaları esnasında maddi ve manevi desteklerini esirgemeden, tez çalışmasının kontrolörü olmuştur. Sayın Arş.Gör. Yılmaz ÇATAL (Süleyman Demirel Üniversitesi, Orman Fakültesi), arazi ve büro çalışmalarında yardımcı olmuştur. Isparta Orman Bölge Müdürlüğündeki 39. ve 56. Orman Amenajman Heyetleri arazi çalışmaları süresince alet ve donanım desteğinde bulunmuş, büro çalışmalarında da yardımcı olmuştur. Isparta Orman Bölge Müdürlüğüne bağlı, Isparta, Sütçüler, Eğirdir ve Burdur Orman Đşletme Müdürlüğü ne arazide veri toplanması sırasında yardımlarından ve Plan Proje Şube Müdürlüğüne ise büro çalışmalarımda gösterdiği kolaylıklardan dolayı sonsuz teşekkür ederim. Tezimin her aşamasında beni yalnız bırakmayan hayat arkadaşım Đrfan TEKĐN e sonsuz sevgi ve saygılarımı sunarım. Bu tez çalışmasının gerçekleşmesinde ismini sayamadığım, kurum ve kişilere de teşekkür ederim. Bircan ARIKAN TEKĐN ISPARTA, 2008 v

7 ŞEKĐLLER DĐZĐNĐ Şekil 3.1. Anadolu karaçamının Türkiye deki doğal yayılışı.. 10 Şekil 3.2. Örnek alanların yaş basamaklarına dağılımı 13 Şekil 3.3. Örnek alanların bonitet sınıflarına dağılımı. 14 Şekil 3.4. Örnek alanların sıklık derecelerine dağılımı 14 Şekil 3.5. Örnek alanda yamaç eğiminin yatay mesafeye dönüştürülmesi.. 16 Şekil 3.6. Örnek alanların alındığı yerler. 18 Şekil 3.7. Örnek alan 2 nin çapboy ilişkisi. 28 Şekil 4.1. Meşcere ağaç sayısının bonitet sınıfı ve sıklık dereceleri içinde yaşa göre değişimi 33 Şekil 4.2. Meşcere göğüs yüzeylerinin bonitet sınıfları içinde yaşa göre gelişimi 35 Şekil 4.3. Meşcere orta çapının bonitet sınıfları ve sıklık dereceleri içinde yaşa göre değişimi 37 Şekil 4.4. Meşcere orta boyunun bonitet sınıfları ve sıklık derecesi içinde yaşa göre değişimi 39 Şekil 4.5. Meşcere hacminin bonitet sınıfları ve sıklık derecesi içinde yaşa göre gelişimi. 41 Şekil 4.6. Genel ortalama hacim artımının değişik bonitet sınıfı ve sıklık derecelerinde yaşa göre değişimi. 44 vi

8 ÇĐZELGELER DĐZĐNĐ Çizelge 3.1. Örnek alanların alındıkları meşcerelerin hacim ve hacim elemanlarına ait bazı istatistikler Çizelge 3.2. Örnek alan 2 verileri ve hesaplanması Çizelge 3.3. Örnek alan 2 için hacim ve hacim elemanlarının hesaplanmış 29 değerleri... Çizelge 4.1. Ağaç sayısının yaş, bonitet sınıfı ve sıklık derecesine göre değişimi.. 32 Çizelge 4.2. Göğüs yüzeyinin yaş, bonitet sınıfı ve sıklık derecesine göre değişimi.. 34 Çizelge 4.3. Orta çapın yaş, bonitet sınıfı ve sıklık derecesine göre değişimi 36 Çizelge 4.4. Orta Boyun yaş, bonitet sınıfı ve sıklık derecesine göre değişimi Çizelge 4.5. Meşcere hacminin yaş, bonitet sınıfı ve sıklık derecesine göre değişimi 40 Çizelge 4.6. Genel ortalama hacim artımının değişik bonitet sınıfı ve sıklık derecelerinde yaşa göre değişimi Çizelge 4.7. Orta bonitet sınıfında ağaç sayısı gelişimlerinin karşılaştırılması Çizelge 4.8. Orta bonitet sınıfında kalan meşcere hacim gelişimlerinin karşılaştırılması Çizelge 4.9. Orta bonitet sınıfında yıllık cari artım gelişimlerinin karşılaştırılması. 47 Çizelge Orta bonitet sınıfında genel ortalama artım gelişimlerinin karşılaştırılması 48 Çizelge Meşcere sıklık derecesi ile yıllık hacim artımının ağaç türlerine göre değişimi (III. Bonitet ve 80 yaş için).. 49 Çizelge Meşcere sıklık derecesi ile genel meşcere hacminin ağaç türlerine göre değişimi (III. Bonitet ve 80 yaş için) Çizelge Meşcere sıklık derecesi ile genel ortalama hacim artımının ağaç türlerine göre değişimi (III. Bonitet ve 80 yaş için) 50 vii

9 SĐMGELER VE KISALTMALAR DĐZĐNĐ BE d dg G h hg N SD T Vg V Va Bonitet Endeksi (m) Göğüs çapı (cm) Göğüs yüzeyi orta ağacının çapı (cm) Meşcere göğüs yüzeyi (m 2 /ha) Ağaç boyu (m) Göğüs yüzeyi orta ağacının boyu (m) Hektardaki ağaç sayısı (adet/ha) Sıklık Derecesi Meşcere yaşı (yıl) Genel meşcere hacmi (m 3 /ha) Kalan meşcere hacmi (m 3 /ha) Ayrılan meşcere hacmi (m 3 /ha) viii

10 1. GĐRĐŞ Çok eski yıllardan beri, aşırı kullanım, savaşlar, yangınlar ve doğal dengenin bozulmasından kaynaklanan yıkımlar sonucu ormanların yapısı bozulmuş, giderek alanları azalmıştır. 17. yüzyılda bu durum belirgin olarak ortaya çıkmıştır. Çözüm yolu olarak ya orman alanlarının genişletilmesi yada var olan ormanlarda birim alanda verimi arttırarak, daha fazla odun ürünü elde edilmesi düşünülmüştür (Eler ve Carus, 2006). Meşcere veriminin arttırılması için öncelikle meşcerelerin doğal büyüme kanuniyetlerini ve bunlara etki eden faktörleri tanımak gerekir. Ülkemizde Anadolu karaçamı [Pinus nigra Arnold subsp. pallasiana (Lamb.) Holmboe], ha normal koru, ha bozuk koru olmak üzere toplam ha lık alanı ile orman varlığımızın % 19.8 ini oluşturmaktadır (Anonim, 2006). Hemen hemen her bölgemizde görülen Anadolu karaçamı, ülkemiz ormancılığında ekonomik değer bakımından oldukça önemli bir türdür. En başta gelen doğal kaynaklardan olan ormanların işletilmesi, büyük ve açık alan olması ve uzun idare süreleri gerektirmesi bakımından diğer işletmelerde bulunmayan farklı özellikler gösterir (Eler, 2001). Değişik silvikültürel müdahalelerin uygulanması ile ortaya çıkacak meşcere dinamiklerinin bilinmesi, artım ve büyüme ilişkilerinin düzenlenmesi, ekonomik bir birim olan orman işletmelerinin başarısını ortaya koymak için gereklidir (Carus, 2006). Ülkemizde büyük alanlar kaplayan ve ekonomik olarak büyük bir değer taşıyan Anadolu karaçamı meşcerelerinin artım ve büyüme ilişkilerinin bilinmesi, bu alanlardan optimal yararlanmanın sağlanması bakımından büyük bir önem taşımaktadır. Bu bakımdan artım ve büyüme ilişkilerini ortaya koyan hasılat tabloları, Orman Amenajman Planları için temel altlık görevi görmektedir. Bununla birlikte özellikle müdahale görmemiş normal sıklıktaki Anadolu karaçamı meşcerelerinin yok denecek kadar az oluşu ve farklı sıklıktaki meşcereler arasındaki büyüme farklılıklarının belirgin olması nedeniyle, sıklığa bağlı hasılat tablolarının düzenlenmesi öncelik arz etmektedir. 1

11 Anadolu karaçamına ilişkin Orman Amenajman Planları nın düzenlenmesinde bu meşcerelerin verim güçleri, ekolojik koşulları, silvikültürel durumları, artım ve büyüme ilişkileri ile ürün miktarlarının bilinmesi büyük önem taşımaktadır. Kalıpsız (1963), doğal yoldan gelmiş, müdahale görmemiş, normal sıklıktaki, aynı yaşlı ve saf Anadolu karaçamı meşcereleri için normal hasılat tablosu düzenlemiştir. Fakat, günümüz Anadolu karaçamı ormanları değişik silvikültürel müdahaleler ile farklı sıklık derecelerinde meşcere kuruluşlarına ulaşmıştır. Bu meşcerelerin değişik sıklık derecelerinde ne kadar hacim ve hacim elemanlarına sahip olduğunun bilinmesi gerekir. Ayrıca, değişik sıklıktaki meşcerelerin artım ve büyümesi normal sıklığa sahip kuruluştaki meşcerelerden farklı olabilmektedir (Kalıpsız, 1963; Saraçoğlu, 1988; Yeşil, 1992; Mısır, 2003; Ercanlı, 2003; Carus ve Çatal, 2007). Diğer yandan, Anadolu karaçamı için düzenlenen mevcut hasılat tabloları bölgesel tablo (ülke geneli) niteliği taşıdığından, değişik sıklık ve bonitetlere sahip meşcerelerde optimal kuruluşa ait gerçek hacim ve hacim elemanlarının bulunmasında yetersiz kalmaktadır. Anadolu karaçamının doğal yayılış gösterdiği göller yöresinde yöresel bir hasılat tablosunun bulunması örnekleme hatasını azaltacaktır (Carus, 2006). Bu araştırmada; doğal yoldan gelmiş, değişik bonitet sınıfı ve sıklık derecelerindeki; aynı yaşlı saf Anadolu karaçamı meşcerelerinde artım ve büyümenin incelenmesi amaçlanmıştır. Aslında, Kalıpsız (1963), Türkiye de Karaçam meşcerelerinin tabii bünyesi ve verim kudreti üzerine araştırmalar isimli çalışması ile doğal yoldan gelmiş, saf, müdahale görmemiş normal kapalı Anadolu karaçamı ormanlarında yaş ve bonitete göre artım ve büyümeyi incelemiştir. Ayrıca, Carus (2006), Isparta Yöresi Anadolu Karaçamı [Pinus nigra Arnold subsp. pallasiana (Lamb.) Holmboe] Meşcerelerinde Artım ve Büyüme isimli araştırmasında Isparta yöresinden Eğirdir, Burdur ve Isparta Orman Đşletme Müdürlükleri sınırları içinden aldığı 30 adet örnek alan ile artım ve büyümenin bonitet sınıfı ve sıklık derecesine bağlı değişimini incelemiş, ancak az sayıda örnek alan verileriyle, ilişkileri ana hatlarıyla belirtmek zorunda kalmıştır Anadolu karaçamının yayılış gösterdiği diğer alanlardan alınacak örnek verilerin birleştirilerek, sıklığa bağlı genel bir hasılat tablosu düzenlenmesini önermiştir. Türün ekonomik değerlendirme açısından son derece önemli olan 2

12 hektardaki hacim ve hacim elemanlarının yaş, bonitet sınıfı ve sıklık derecesi ilişkisi yöresel olarak bugüne kadar belirlenememiştir. Sıklığa bağlı hasılat tablolarının düzenlenmesindeki temel amaç, özellikle müdahale görmüş ve farklı sıklıktaki meşcerelerin artım ve büyüme değerlerini tahmin etmektir. Anadolu karaçamı meşcerelerinde artım ve büyüme değerlerini, normal hasılat tablolarına göre daha gerçekçi ve tutarlı tahmin eden sıklığa bağlı hasılat tabloları, Orman Amenajman Planları için büyük bir önem taşımaktadır. Bu tablolar özellikle planlamada farklı silvikültürel işlem seçeneklerine ve planlanan stratejilerin gerçekleştirilmesine kılavuzluk etmektedir. Anadolu karaçamının araştırma konusu olarak seçilmesinde; türün asli orman ağaçlarımızdan biri olup ülkemizde oldukça geniş alanlar kaplaması yanında, bu tür hakkında yöresel elde edilecek artım ve büyümeye ait bilgilerin, yöredeki çeşitli ormancılık uygulamalarında da kullanılması söz konusudur. Bu çalışmada, Anadolu karaçamı meşcerelerinin değişik sıklık derecelerinde büyüyen bireylerinde artım ve büyüme değişimi incelenerek; ormancılık literatürüne, uygulamaya ve ülke ekonomisine katkıda bulunulacaktır. Böylelikle Orman Hasılat Bilgisinde eksik olan yeni bulgular elde edilmiş olacaktır. Bu suretle de temel ormancılık amaçlarından verimlilik, iktisadilik ve süreklilik ilkelerinin gerçekleştirilmesi mümkün olacaktır. Araştırmada, hacim ve hacim elemanları, bonitet, yaş, sıklık, boy ve ağaç sayısı gibi değişkenler ele alınmaktadır. Hacim ve hacim elemanları bağımlı değişken, diğerleri ise bağımsız değişken olarak işlemlere sokulacaktır. Isparta Orman Bölge Müdürlüğü sınırları içinde yer alan müdahale görmüş Anadolu karaçamı meşcerelerinde yaş, bonitet ve sıklığın, artım ve büyümeye olan etkileri araştırılmış; diğer ağaç türleri ile de karşılaştırmalar yapılmıştır. Bu çalışma aşağıda verilen ana bölümlerden oluşmaktadır. Giriş bölümünde Anadolu karaçamının ülkemiz ve yöre ormanlarındaki önemi üzerinde durulmuştur. Daha sonrada Anadolu karaçamının artım ve büyümesi 3

13 üzerine genel ve yöresel olarak yapılmış temel çalışmalar belirtilerek çalışmanın amacı ortaya konulmuştur. Kaynak özetleri bölümünde, Anadolu karaçamı konusunda yayınlanmış yerli ve yabancı literatür incelenmiş ve özet olarak verilmiştir. Materyal ve Yöntem bölümünde, Anadolu karaçamının doğal yayılışı, botanik özellikleri, bakım ve işletme ile teknik özellikleri ve kullanım yerleri konusunda bilgiler verilmiştir. Araştırmada kullanılan örnek alanların özellikleriyle bu alanlarda yapılan ölçme ve tespitlere ilişkin bazı bilgiler verilmiştir. Araştırma Bulguları ve Tartışma bölümünde, örnek alanlara ait meşcere hacim ve hacim elemanları hesaplanmıştır. Sıklığa bağlı hasılat tablosunun oluşturulması için arazi ve büro aşamasında yapılan çalışmalar ayrıntılı olarak verilmiştir. Tablonun oluşturulmasında kalan ve ayrılan meşcereye ait meşcere hacim ve hacim elemanlarının değişik bonitet sınıfı ve sıklık derecelerinde yaşa göre gelişimi incelenmiş ve hasılat tablosunun kullanılması hakkında bilgiler verilmiştir. Daha sonra çalışmada düzenlenen sıklığa bağlı hasılat tablosu değerleri diğer Anadolu karaçamı hasılat tabloları ile (Kalıpsız, 1963; Carus, 2006) karşılaştırılmıştır. Ayrıca, Anadolu karaçamı sıklığa bağlı hasılat tablosunun genel meşcere hacmi, genel ortalama hacim artımı ve yıllık hacim artımı değerleri ile doğal yoldan gelmiş, saf ve aynı yaşlı bazı asli orman ağaç türlerine ait sıklığa bağlı hasılat tablo değerleri orta bonitet (III) ve 80 yaş değerleri için karşılaştırılmıştır. Sonuç ve öneriler bölümünde, meşcere düzeyinde oluşturulan büyüme modellerine ilişkin sonuçlar ortaya koyulmuş ve bu sonuçların ormancılık pratiğindeki uygulamalarına ilişkin önerilerde bulunulmuştur. 4

14 2.KAYNAK ÖZETLERĐ Bu bölümde, Anadolu karaçamı ile doğrudan ve dolaylı ilgili olan yerli ve yabancı kaynaklar, konularına (bilim dallarına) göre kendi içerisinde tarih sırasında verilmiştir. Gülen (1959), ülkemizde doğal olarak yayılış gösteren Anadolu karaçamı meşcereleri için bölgesel düzeyde kullanılabilecek bir çift girişli ağaç hacim tablosu düzenlemiştir. Kalıpsız (1963), Türkiye de Karaçam meşcerelerinin tabii bünyesi ve verim kudreti üzerine araştırmalar isimli çalışması ile doğal yoldan gelmiş, saf, müdahale görmemiş normal kapalı Anadolu karaçamı ormanlarında yaş ve bonitete göre meşcere ve tek ağaç düzeyinde artım ve büyümeyi incelemiş ve normal kuruluş gösteren meşcerelerin optimum gelişmeyi gösterdiğini belirtmiştir. Gülen (1965), Anadolu karaçamında boy artımının yaşlarında ve çap artımının daha erken yaşlarda maksimuma ulaştığını belirtmektedir. Ayrıca, hacim artımının hesabında kullanılan bazı formüllerin tahmindeki hata düzeylerini incelemiştir. Johnstone (1976), meşcere orta çapı, orta boyu, göğüs yüzeyi, ağaç sayısı ve hacmini çeşitli hasılat tablosu verim gruplarına ve tüm meşcereye göre veren sıklığa bağlı hasılat tablosu düzenlemiştir. Sıklığa bağlı hasılat tablosunda bağımsız değişkenler; meşcere yaşı, gelişim indeksi olarak adlandırılan, indeks yaşı olan 70 yaşındaki hektardaki en kalın çaplı 100 ağacın göğüs yüzeyi ve verimlilik endeksi olarak tanımlanan meşcere üst boyunun, ağaç sayısı ve yaşa göre düzenlenmiş olan meşcere boy eğrisinden tahmin edilmiş boya olan oranıdır. Meşcere gelişim endeksi ile geçmiş dönemler için meşcere artımının tahminindeki zorluklar aşılmak istenmiştir. Bunun için hektarda en kalın çaplı 100 ağacın göğüs yüzeyi ile meşcere yaşı arasındaki ilişki araştırılmıştır. 5

15 Sun vd. (1977), Antalya bölgesinden alınan ve gövde analizi yapılmış, 256 adet kızılçam (Pinus brutia Ten.) ağacından çap, boy ve dal değişimi değerlerini kullanarak, kızılçamın büyümesi ve gelişimini simülasyon yöntemini kullanarak ağaçlarda hacim ve hacim elemanlarının artım ve büyümesini tahmini üzerine çalışmıştır. Akalp (1978), Türkiye deki Doğu Ladini (Picea orientalis Lk. Carr) Ormanlarında Hasılat Araştırmaları isimli çalışmasında, doğal yoldan oluşmuş, müdahale görmemiş, normal saf ve eşit yaşlı Doğu ladini meşcerelerinin farklı yaş ve yetişme muhitindeki gelişme eğilimlerini araştırmıştır. Doğu ladini meşcerelerinde doğal ayrılmaların çok uzun yıllar sürdüğü bu durumun ise meşcerelerinin gelişimini geciktirdiğini tespit ederek uygulamaya yönelik önerilerde bulunmuştur. Özarıcı (1989), SinopBoyabat yöresinde Anadolu karaçamı meşcerelerinde kuruluş özellikleri incelendiği çalışmasında, normal kuruluşun, artım ve büyüme üzerinde önemli etkenler olduğu üzerinde durmuştur. Usta (1991), Güney Anadolu bölgesindeki kızılçam ağaçlandırmalarında, artım ve büyüme ile değişik ağaç türleri arasındaki ilişkileri incelemiş, çeşitli ağaç öğeleri arasındaki ilişkiler olarak, kabuklu kabuksuz çap, dip çap göğüs çapı ilişkisi, potansiyel büyüme alanışekil emsali, çap tepe genişliği gibi meşcere özelliklerini regresyon analizleri ile kestirmeye çalışmıştır. Bonitet tablosu ve değişik sıklıklar için hasılat tablosu düzenlemiştir. Ağaçlandırma alanlarının değişik sıklıklarda ilk aralama yaşları konusunda tahminde bulunmuştur. Carus (1992), Belgrad Ormanında yapay olarak tesis edilmiş dişbudak (Fraxinus angustifolia Vahl.), kızılağaç (Alnus glutinosa L.Gaertn.) ve akçaağaç (Acer trautwetteri Medw.) meşcerelerinde, türler için aldığı örnek alanlarda, çeşitli hacim ve hacim elemanlarının büyüme özelliklerinin karşılaştırmasını yapmıştır. Kızılağacın çap, boy ve hacim artımı yönünden, diğer iki türden daha iyi geliştiği sonucuna varmıştır. 6

16 Erkan (1997 ve 1998), Doğu ve Güney Doğu Anadolu Bölgesindeki Anadolu karaçamı ağaçlandırmalarındaki artım ve büyümenin toprak derinliğine göre değişiminin incelendiği çalışmalarında, toprak derinliği fazla olan alanlarda, diğer alanlara göre artım ve büyümenin daha hızlı olduğunu tespit etmiş ve yöre için lokal Anadolu karaçamı çift girişli hacim tablosu hazırlamıştır. Çatal (2002), Isparta yöresinde kızılçam ile Anadolu karaçamı karışık meçerelerinde büyüme özelliklerini araştırmış, meşcere hacmi, ağaç sayısı, göğüs yüzeyi artımı ve hacim artımı bakımından türler arasında Isparta yöresinde istatistik açıdan önemli fark olmadığını tespit etmiştir. Mısır (2003), Türkiye de yapay yoldan gelmiş, aynı yaşlı ve saf karaçam ağaçlandırmaları için yaş, bonitet sınıfı ve sıklık derecesine göre meşcere hacim ve hacim elemanlarının değişiminin modellenmesi üzerine çalışmıştır. Çalışmasında sıklığa bağlı hasılat tablosu da düzenlemiştir. Ercanlı (2003), Doğu Karadeniz Bölgesi ndeki Artvin Orman Đşletme Şefliği içinde yer alan doğal yoldan gelmiş, aynı yaşlı, saf Doğu ladini ormanlarında yaş, bonitet ve sıklık derecelerine bağlı olarak meşcere düzeyinde hacim ve hacim elemanlarının artım ve büyüme özelliklerini incelemiş ve sıklığa bağlı hasılat tablosu düzenlemiştir. Ulusan (2003), Isparta yöresinde Anadolu karaçamında, ağacın yaşına ve boyuna bağlı olarak, kabuğun gövde üzerindeki miktarını regresyon analizi yöntemiyle belirlemeye çalışmıştır. Anadolu karaçamında değişik yaş ve boylar için göğüs çapına göre kabuk paylarını gösteren bir çizelge düzenlemiştir. Carus (2006), Isparta Yöresi Anadolu Karaçamı [Pinus nigra Arnold subsp. pallasiana (Lamb.) Holmboe] Meşcerelerinde Artım ve Büyüme isimli çalışmasıyla farklı sıklıklardaki meşcerelerde artım ve büyümeyi incelemiş, araştırma sonuçlarının hacim ve hacim elemanlarına ait değerlerini doğal ve yapay karaçam meşcerelerine ait değerlerle grafiksel olarak karşılaştırmıştır. 7

17 Ercanlı vd., (2007) çalışmalarında sarıçam meşcereleri (Pinus sylvestris L.) için sıklığa bağlı yöresel hasılat tablosu düzenlenmiştir. Bu amaçla değişik yaş, bonitet endeksi ve sıklık derecelerine sahip sarıçam meşçerelerinden 358 örnek alan alınmıştır. Bu alanlardan sağlanan veriler kullanılarak; meşcere yaşı, bonitet endeksi ve sıklık derecesinin fonksiyonu olarak, meşcere hacmi, ağaç sayısı, göğüs yüzeyi, orta çap ve orta boy gibi asli meşcere özelliklerini tahmin eden regresyon denklemleri geliştirilmiştir. Eruz (1984), Balıkesir yöresinde Anadolu karaçamının boy gelişimi üzerine edafik faktörlerden daha çok, fizyografik faktörlerin etkili olduğunu belirlemiştir. Seçkin (1987), Türkiye de Anadolu karaçamı meşcereleri hakkında genel bilgiler vermiş, düzensiz yararlanma ile iki tabakalı hale gelen Anadolu karaçamı meşcerelerinde, silvikültür problemlerine değinmiş ve bu meşcerelerde ne gibi silvikültürel işlemlerin uygulanabileceği hakkında önerilerde bulunmuştur. Anonim (1994), Anadolu karaçamının yaklaşık 20 yaşına kadar gölgeye dayanıklılığı nedeniyle, saf meşcereleri her zaman belirgin tek tabakalı bir yapıya sahip olmayıp, az da olsa bazen alt tabakada münferit ve kümeler halinde bireylere de rastlandığı belirtilip, büyük alanlar kaplayan saf ormanların yangın tehlikesi ve kar zararıyla karşı karşıya olduğu belirtilmektedir. Genç (1994), Anadolu karaçamı öncü gençliklerinin gelişme özelliklerini incelediği çalışmasında, yararlanılabilecek Anadolu karaçamı öncü gençliğinin en fazla 10 yaşında ve cm boyunda olması gerektiğini bildirmiştir. Daha yaşlı ve boylu öncü gençliklerin ancak bir işletme ünitesi kadar alanda, kalite ve kantite bakımından meşcere kuruluş amacına uygunsa, korunarak gençleştirmede kullanılabileceğini; ayrıca, karstik alanlardaki öncü gençliklerin korunmasının düşünülmesi gerektiğini belirtmiştir. Gülsoy (2006), Isparta Sütçüler yöresinde Anadolu karaçamın boy gelişimine etkili olan yetişme ortamı faktörlerinin belirlenmesi üzerinde durmuştur. 8

18 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1. Materyal Anadolu Karaçamının Ülkemizdeki Yayılışı Anadolu karaçamı, Balkanlar, Güney Karpatlar, Kırım, Kıbrıs, Suriye ve Türkiye de yayılış göstermektedir (Yaltırık, 1993). Alptekin (1986), Debezac, 1964 e atfen Anadolu karaçamının dünyadaki en geniş yayılışını da ülkemizde yapmakta olduğunu belirtmektedir. Ülkemizde m yükseltilerde yer alan Anadolu karaçamı, ha iyi koru, ha bozuk koru olmak üzere toplam hektarlık yayılış alanı ile ülkemiz ormanlarında kızılçamdan sonra en geniş doğal yayılış alanına sahip ikinci türdür (Anonim, 2006). Ayrıca, ekonomik değeri bakımından da oldukça önemli bir tür olan Anadolu karaçamı, ülkemizde Kuzey Anadolu'da Tokat ve Güney Anadolu'da Kahramanmaraş illeri arasında çekilecek bir sınırın batısında saf ve karışık meşcereler halinde bulunmaktadır (Saatçioğlu, 1976). Batı Anadolu ve özellikle Toroslarda verimli ormanlar oluşturmaktadır (Kayacık,1980). Göller Yöresi'nde ise, serpili alanlar halinde ve özellikle Sütçüler, Akseki, Beyşehir yörelerinde kıymetli meşcereleri bulunmaktadır (Alptekin, 1986). (Şekil 3.1.) Anadolu karaçamının dört varyetesi bulunmaktadır (Yaltırık, 1993). Bunlar; var. pallasiana (Syn: P. pallasiana Lamb., P.nigra var. caramanica (Louden): RehderAnadolu Karaçamı. var. pyramidata (Acatay): YaltırıkEhrami Karaçam. var. şeneriana (Saatçioğlu): YaltırıkEbe Karaçam. var. yaltırıkiana Alptekin, var. NovaBüyük Kozalaklı Karaçam Çalışma alanımız olan, Isparta ve Burdur ili sınırları içinde Anadolu karaçamı, hektarlık alanda yayılış göstermektedir. Isparta ve Burdur ilinin toplam ormanlık alanları içerisinde bu alan % 40,6 lık bir orana sahiptir. (Anonim, 2006). Anadolu karaçamının Türkiye de ve çalışma alanında yayılışı ArcGIS Desktop 9.2 de ED 50 UTM, 36. zon formatında çizilerek Şekil 3.1. de gösterilmiştir. 9

19 Şekil 3.1. Anadolu karaçamının Türkiye deki doğal yayılışı Botanik Özellikleri Anadolu karaçamının gövdesi yaşlandıkça derin çatlaklı, kalın ve boz renkli kabuklu olmaktadır. 40 m kadar boy, 1 m den fazla çap yapabilen, silindir biçiminde çoğunlukla düzgün gövdeye sahiptir. Tepe yapısı, yüksek yörelerde ve sık meşcerelerde dar ve küçüktür. Büyümesi çabuktur (Anonim, 2006). Đğne yapraklar koyu yeşil, cilalı görünümlü, 1218 cm uzunluğunda ve serttir. Kozalaklar 512 cm boyutunda ve açık kahverengindedir. Apofizlerin yan pervazı az çıkıntılıdır (Anşin, 1994). Anadolu karaçamı, derin kök sistemine sahiptir, yarı ışık ağacıdır. Dona ve kuraklığa dayanıklıdır. Toprak istekleri bakımından çok kanaatkardır (Anonim, 2006). 10

20 Bakım ve Đşletme Anadolu karaçamında boy büyümesi 10 yaşından itibaren artmaya başlar ve 30 yaşında maksimuma erişir; yaşlarında ise minimuma düşer. Buna göre bonitete bağlı olarak 3040 yaşlarında sıklıkdireklik çağlarına ulaşır ve bu dönemde alçak aralama yapılır (Genç, 2001). Anadolu karaçamının doğal ömrü oldukça yüksektir (850 yıl). Anadolu karaçamı meşcereleri, yaş sınıfları yöntemine göre I. bonitet sınıfında 80 yıllık, diğer bonitet sınıflarında ise 100 yıllık bir idare süresi ile işletilmektedir (Kırış, 2002) Teknik Özellikleri ve Kullanım Yerleri Anadolu karaçamı hafiflik, hafifliğe oranla direncinin fazlalığı, kolaylıkla işlenebilme kabiliyeti, elastiklik, haber verme özelliği, eğilme ve çivilenme kabiliyeti gibi mekanik özellikleri sebebiyle çok farklı kullanım alanlarına sahiptir. Bünyesi değiştirilmeden tel direği, maden direği, çit kazığı, travers, temel kazık ve direkleri, iskele kazıkları, köprü ve kiriş aksamı, kaldırım parkeleri yapımında kullanılırken ağaç borular ise, gemi ve ufak teknelerde, bina inşaatı iç dekorasyonunda, mobilya ve talaş levhaları imalatında özellikle kullanılabilmektedir. Bünyesi değiştirilmek suretiyle ise, odun hamuru, yonga levhaları, lif levhaları, selüloz imali, odun kömürü, yakacak odun ve destilasyonda kullanılmaya elverişlidir (Göker, 1969). Isparta Orman Bölge Müdürlüğü orman ürün satışlarında Anadolu karaçamı yapacak odun satışları önemli bir yer tutmaktadır yılında toplam m³ Anadolu karaçamı yapacak odun satışı yapılmış ve YTL lik satış geliri elde edilmiştir yılı ilk yarısı satış ortalamalarında Anadolu karaçamı, kızılçam ve Toros sediri (Cedrus libani A.Rich.) ortalama ürün m³ fiyatları sırasıyla 135, 138 ve 230 YTL dir (Anonim,2007). 11

21 3.2. Yöntem Örnek Alanlarda Aranan Ortak Özellikler Araştırmamızda Isparta yöresi ormanlık alanları Orman Amenajman Planı haritalarından taranmış, Anadolu karaçamının yayılış yaptığı alanlarda saf, aynı yaşlı ve doğal yoldan gelmiş, farklı sıklık derecelerindeki meşcerelerin olduğu yerler belirlenmiştir. Araştırma alanı içerisinde 3 değişik yaş sınıfında ; genç (0 40), orta yaş (41 80) ve ileri yaş (81 120), farklı sıklık derecelerinde (115) ve 5 bonitet sınıfında olmak üzere değişik bakı, yükselti, eğim, arazi yüzü şeklinden örnek alanlar alınmıştır. Meşcereyi tanımlamak için örnek alanın seçimi önemlidir. Meşcereden örnekler alınarak, örneklerin oluşturduğu toplum ölçülüp, bundan elde edilen değerlerden yararlanılmaktadır. Ölçmeler sonucu elde edilen değerler de, meşcereyi yansıtacaktır. Bu bakımdan, örnek alanda aranan en önemli özellik, alınacak örneğin ait olduğu meşcereyi temsil edebilmesidir. Örnek, meşcereyi temsil edebilmekten uzak kalıyorsa, yapılan çalışma hatalı olur. Örnek alanın arazide sınırlarının çok dikkatli geçirilmesi, içeride kalan tüm bireylerin, eksiksiz ve olabildiğince hatasız ölçülmesi gerekir. Bu önemli konu göz önünde tutularak, meşcere içerisindeki ekstrem yapıda küçük yerlerden örnek alınmasından kaçınılmalıdır. Örnek alan, olabildiğince homojen bir yapı göstermelidir. Örnek alanın büyüklüğüne göre, meşcerenin yapısında değişiklik meydana geliyorsa, bu durumdan kaçınılır. Örnek, arazide buna dikkat edilerek yerleştirilir. Ayrıca, örnek alan içerisinde büyük boşluklar, blok kayalar bulunmamalıdır. Örnek alanın; çok meyilli, sarp yerlerden alınmaması gerekir. Bu gibi yerlerde çalışma güçlüğü yanında, örnek alanın boyutlarının tam olarak araziye aplike edilebilmesi ve ölçülerde hata yapılması olasılığı artar. Bu kurallara uyularak alınan örnek alanlar, istenilen özellikleri taşımış olurlar. 12

22 Çalışmamızda yukarıda belirtilen görüşler doğrultusunda alınan örnek alanların, hacim ve hacim elemanlarına ait istatistikler Çizelge 3.1 de; yaş, bonitet sınıfı ve sıklık derecesine göre dağılımı Şekil te verilmiştir. Çizelge 3.1. Örnek alanların alındıkları meşcerelerin hacim ve hacim elamanlarına ait bazı istatistikler Değişkenler En Küçük En Büyük Aritmetik Ortalama Standart Sapma Değişkenlik Katsayısı Yaş (yıl) Ağaç sayısı (ad/ha) Orta boy (m) Üst boy (m) Orta çap (cm) Göğüs yüzeyi (m²/ha) Sıklık derecesi Hacim (m³/ha) Frekans Yaş basamakları Şekil 3.2. Örnek alanların yaş basamaklarına dağılımı 13

23 Frekans Bonitet sınıfları Şekil 3.3. Örnek alanların bonitet sınıflarına dağılımı Frekans Sıklık dereceleri Şekil 3.4. Örnek alanların sıklık derecelerine dağılımı Örnek Alanların Büyüklüğü ve Şekli Örnek alanın büyüklüğü, meşcerenin yapısını yansıtabilecek kadar büyük fakat örnek alan ölçülmesinin ana nedeni olan, olabildiğince az ölçü yapılması gereğini sağlayabilecek kadar da küçük olmalıdır. Burada ölçü, örnek alana yeterli sayıda ağaç girmesidir. Bu bakımdan, meşcerenin gelişme çağı ve kapalılığına bağlı olarak, 14

24 örnek alan büyüklüğü farklı olur. Genç ve kapalılığı fazla olan meşcerelerde, çok sayıda birey bulunduğundan, örnek alan küçük alınır. Buna karşılık, yaşlı ve kapalılığı düşük olan meşcerelerde, yeterli bireyin girmesinin sağlanması için, örnek alan büyük tutulur (Eler, 2003). Uluslararası Ormancılık Araştırma Birliği (IUFRO), hasılat araştırmalarında, 100 dolayında birey girecek büyüklükte örnek alınmasını kabul etmiştir (Akalp,1978). Meşcerenin sık veya seyrek oluşuna göre, örnek alanın büyüklüğü belirlenmektedir. Pratik olarak; alanın büyüklüğü kabaca tahmin edildikten sonra, örnek alanın bir kenarı araziye aplike edilip, buna dik kenarların uzunluğu, 100 dolayında birey girecek biçimde uzatılır. Örnek alanın şekli daire olacaksa, yine 100 dolayında birey yer alacak kadar, yarı çap arttırılır. Örnek alanlar kapalılığa göre m² büyüklüğünde, dikdörtgen, kare ve daire şeklinde alınmıştır. Ek1 de örnek alanların alındığı meşcerelere ilişkin özellikler verilmiştir Örnek Alanının Alınacağı Yerin Kararlaştırılması Örnek alanın yeri belirlenirken objektif olunmalıdır. Örnek alan mümkün olduğu kadar iyi bir şekilde meşcereyi temsil edebilecek ortalama nitelikteki bir yerden alınmalıdır (Eraslan, 1971). Örnek alanlar çoğu kez meşcere boşluklarından ya da blok kayalardan kaçınılabilmek için, dikdörtgen şeklinde alınır. Örnek alanın alınacağı yer kararlaştırıldıktan sonra, örnek alanın şekli ve büyüklüğüne göre, arazide sınırları belirlenir. Eğimli yerlerde, alanın boyutlarına eğim payı mutlaka eklenmeli, meşcere alanı harita üzerinde, yatay düzlem olarak gösterilmelidir. 25 m x 40 m boyutlarda, dikdörtgen şeklinde örnek alan alınmak istense; kısa kenar eş yükselti eğrilerine paralel, uzun kenarı yamaç tarafında olsa, eğim payı dikkate alınmadığında, örnek alanın büyüklüğü 1000 metrekareden küçük olur ve önemli hata ortaya çıkar (Şekil 3.5). Örnek alanın uzun kenarı yamaçta 40 m alınırsa, bunun iz düşümü olan yatay uzaklık 40 m değildir. Örnek alan verileri hektar sahaya 15

25 dönüştürülerek değerlendirildiğinden eğim payı verilmeden yatay uzaklık alındığında hektardaki ağaç sayısı, göğüs yüzeyi, hacim değerleri eksik hesaplanır Eğim : % m 40 m Şekil 3.5. Örnek alanda yamaç eğiminin yatay mesafeye dönüştürülmesi Yamaç meyli % 25 olduğuna göre, 40 metrede 10 m yükseklik kazanılır. Buna göre hipotenüs m olur. Eş yükselti eğrilerine paralel olan kenarda eğimin etkisi olmayacağı düşünülerek, aynen alınabilir. Şekil 3.5 için durum incelenirse, meyil payı eklenmediğinde, 40 m uzaklık yatay düzlemde yaklaşık m olur. Buna göre, örnek alan büyüklüğü x 25 = 968 metrekaredir. Eğim payı dikkate alınıp, gerçek uzunluğa göre alanın sınırları geçirilse, 25 m genişlikte ve 1.23 m uzunluğunda bir dik dörtgen daha, örnek alana katılacak, burada yer alan ağaçlar da ölçüye girecektir. Arazide örnek alan ölçüsüne başlamadan önce, alanın sağ alt köşesinden başlayıp, çalışmanın sola ve yukarıya doğru sürdürülmesi gibi belli bir prensip kabul edilmeli ve ölçüler buna göre yapılmıştır. Çalışmamızda bu prensiple çalışma alışkanlık edinilerek süre ve işlem basamaklarının organizasyonu bakımından önemli avantaj elde edilmiştir. Örnek alanının köşe kazıkları arasına şerit veya ip serilerek, gerdirilip, ölçüye giren ve girmeyen ağaçlar belirlenir. Sınırda kalanlar ağaçlar için, ağaç ekseni esas alınır. Gerdirilen ip ağacın eksen çizgiden içeride ise ağaç örnek alana dahildir, dışarıda kalıyorsa, alınmaz. Köşe kazığından diğer köşe kazığına dikkatli bakıldığında, ağaçların ipe göre durumu çok iyi görülebilmektedir. Buna göre karar verilmelidir. 16

26 Örnek Alanlarda Yapılan Ölçme ve Belirlemeler Örnek alanın alınması, burada yapılacak işler ve dikkat edilecek konular, topluca aşağıda özetlenmiştir. Örnek alan alınırken dikkat edilecek konular 1) Meyil payına dikkat edilerek, örnek alanın büyüklüğünün yatay düzlemde de aynı olması sağlanır; 2) Alana giren ve dışarıda kalan ağaçlara çok dikkat edilir. 3) Alandaki tüm ağaçlar ölçülür. Ölçülmemiş, atlanmış ağaç kalmamalıdır. Bunun için, ağaçlar işaretlenip, numaraları yazılır. Đşaretlenmemiş ağaç bırakılmaz. 4) Ölçüm hatası yapılmamalıdır. 5) Okuma, yazma ve işitme hatalarına meydan verilmemelidir. 6) Verilen son numara ile ölçü karnesindeki son numara aynı olmalıdır. Ağaç numaraları ile ölçü karnesindeki numaralar farklı ise, ölçülmüş fakat yazılmamış ya da atlanmış ağaç var demektir. Hatayı bulabilmek için, gerilere dönüp, nerede yanlış yapıldığını aramak, önemli zaman kaybı yaratır. Hata fark edilememişse, meşcerede ölçülmemiş ağaç kalır. Bu önemli bir kaba hatadır. Ölçü süresince, ağaç numaraları ile karnedeki numaralar dikkatlice izlenmelidir. 7) Tüm aletler, gereçler toplanır, kontrol edilip, arazi çantasına yerleştirilir, ancak bundan sonra alandan hareket edilir Örnek Alanların Yerleri ve Sayısı Bu çalışmada, Isparta Orman Bölge Müdürlüğü, Sütçüler (77), Burdur (34), Eğirdir (28), Isparta (4) Orman Đşletme Müdürlüklerine bağlı 7 adet Orman Đşletme Şefliği sınırları içerisinde yer alan doğal yoldan gelmiş, saf ve aynı yaşlı Anadolu karaçamı meşcerelerinde özellikle yaş, sıklık ve yetişme ortamı verim gücü farklılığı gösteren 146 adet örnek alan alınmıştır. Ancak örnek alanların 3 tanesi yaş, meşcere kuruluşu vb. nedenlerle değerlendirmeye alınmamıştır. Çalışmamızda kullanılan 143 adet örnek alan verisi 3 ayrı veri tipine (Carus(2006), Tekin(2008) ve 39 ve 56. Orman Amenajman Heyetleri 2006 ve 2007 yılı Burdur, Sütçüler Orman Đşletme Müdürlüğü 17

27 Orman Amenajman Planı hazırlanması sırasında arazide alınan ağaç serveti ve artım envanter karneleri) ait olup sırasıyla 31, 14 ve 88 adettir. Araştırma alanı 37 30'17''38 01'46'' kuzey enlemleri ile 30 21'43''31 18'53'' doğu boylamları arasında yer almaktadır. Araştırma alanı 910 m yükseltiden başlamakta olup 1762 m yükseltiye kadar çıkmaktadır. Örnek alanların alındığı yerler Şekil 3.6. da, örnek alanlara ait bazı özellikler EK1 de verilmiştir. Şekil 3.6. Örnek alanların alındığı yerler Örnek Ağaçlarda Yapılan Ölçme ve Belirlemeler Örnek alanlarda ölçmelere sağ alt köşeden başlanmıştır. Ağaçlar sırası ile numaralanmış ve IUFRO talimatına uygun olarak, göğüs çapı 4 cm ve daha büyük olan her ağaç, mm duyarlılıklı çap ölçerle birbirine dik iki yönde ölçülmüştür. Đki ölçümün ortalaması, o ağacın göğüs çapı olarak kabul edilmiştir. Ağaçların meşcere içindeki sosyal durumları, Schaedelin in ağaç sosyal sınıfları taksimatına göre 18

28 belirlenmiş ve özellikle bu sınıflamadan büro aşamasında üst boy belirlenmesinde yararlanılmıştır. Ağaçların göğüs çapları ölçüldükten sonra, meşcere boy eğrisini çizmeye yetecek şekilde, 2025 ağacın boyu ölçülmüştür. Ağaç boylarının ve arazi eğimlerinin ölçülmesinde Suunto boy ölçer kullanılmıştır. Ayrılan meşcerenin hacminin tahmininde kullanılmak üzere, örnek alan sınırları içerisindeki kuru, hastalıklı vb. ağaçların çap ve boyları ölçülmüştür. Ayrıca örnek alanın, edafik, özelliklerini ortaya koymak amacıyla, bakı, denizden yükseklik, meyil, yeryüzü şekli gibi veriler de toplanmıştır. Örnek alanlarda 510 ağaçta göğüs yüksekliğinden alınan öze kadar artım kalemleri alınarak yaş tespitleri yapılmıştır Araştırma Materyali Üzerinde Yapılan Đşlemler Örnek alanlardan elde edilen verilerin hasılat araştırmaları için uygun hale getirilmesi gerekir. Karşılaştırma yapabilmek için, meşcere ağaç sayısı, meşcere göğüs yüzeyi, meşcere hacmi gibi örnek alan verileri, hektara çevirme katsayıları (10000/örnek alan büyüklüğü) ile çarpılarak, hektardaki değerler elde edilmiştir. Ayrıca her örnek alan için orta çap, orta boy, üst boy, bonitet endeksi, yaş gibi bilgiler de hesaplanmıştır. Sıklığa bağlı hasılat tabloları ile meşcere hacmi, ağaç sayısı, göğüs yüzeyi, orta çap ve orta boy gibi çeşitli meşcere özelliklerinin meşcere yaşı, bonitet endeksi ve sıklık derecelerine göre değişimi ortaya konulmaktadır. Bu bakımdan öncelikle bağımsız değişken olarak meşcere yaşı, bonitet ve sıklık dereceleri belirlenmiştir. Meşcere yaşı, örnek alanlardan yaş ölçümü yapılan ağaçların yaşlarının aritmetik ortalaması alınarak hesaplanmıştır. Meşcerelerin yetişme ortamı verim gücü, meşcere yaşı ve üst boyunun fonksiyonu olarak, Kalıpsız (1963) tarafından, düzenlenen bonitet endeks tablosu yardımıyla bulunmuştur. Meşcere sıklığı, Curtis vd., (1981) tarafından geliştirilen yöntemle hesaplanmıştır. Bu yöntemde de meşcere sıklığı oransal olarak belirlenmektedir. 19

29 Örnek Alanların Orta Yaşlarının Belirlenmesi Örnek alanlarda 510 ağaçta göğüs yüksekliğinden alınan öze kadar artım kalemlerinde, yıllık halkalar sayılarak göğüs yaşı bulunmuştur. Bu yaşa, ağaçların göğüs yüksekliğine ulaşma yaşları eklenerek, ağaçların yaşları hesaplanmıştır. Göğüs çapına ulaşma yaşları, örnek alan çevresinde bulunan fidanların 1.30 m yüksekliğe kadar olan dal halkalarının sayılması ile bulunmuştur. Örneklenen 510 ağacın yaşının ortalaması alınarak örnek alanın ortalama yaşına ulaşılmıştır. Bu şekilde hesaplanan örnek alanların yaşları 28 ile 225 arasında değişmektedir (Çizelge 3.1) Ağaç Sayılarının Belirlenmesi Hektardaki ağaç sayısı, örnek alandaki ağaç sayısı ve örnek alanın büyüklüğü ilişkisinden yararlanılarak formül 3.1 ile hesaplanmıştır. N = n ( 3.1 ) Ö. A. B. N=Hektardaki ağaç sayısı (ad/ha), Ö.A.B.=Örnek alan büyüklüğü (m 2 ), n=örnek alandaki ağaç sayısı (adet). Bu şekilde hesaplanan örnek alan ağaç sayıları, 92 ile 3225 adet/ha arasında değişmektedir (Çizelge 3.1) Göğüs Yüzeylerinin Belirlenmesi Örnek alanlarda, göğüs çapı 4 cm ve üstünde olan ağaçların göğüs yüzeyleri aşağıdaki formüle göre hesaplanmıştır π G = Ö. A. B. 4 n i= 1 di 2 ( 3.2 ) 20

30 G= Hektardaki göğüs yüzeyi (m 2 /ha), n= Örnek alandaki ağaç sayısı (adet), di= i nci ağacın göğüs çapı (m), Ö.A.B.= Örnek alan büyüklüğü (m 2 ). Ağaçların göğüs yüzeyleri toplanarak örnek alan göğüs yüzeyi elde edilmiştir. Bu değerler örnek alanın hektara çevirme katsayısı ile çarpılarak da, hektardaki göğüs yüzeyi bulunmuştur. Bu şekilde hesaplanan örnek alanların hektardaki göğüs yüzeyleri; m 2 /ha arasında değişmektedir (Çizelge 3.1) Orta Çapların Belirlenmesi Meşcere orta çapı; aritmetik orta çap, göğüs yüzeyi orta ağacı çapı, göğüs yüzeyi merkezi orta ağacı çapı, hacim orta ağacı çapı, hacim merkezi orta ağacı çapı, weise orta ağacı çapı, şeklinde tayin edilebilmektedir (Akalp, 1978). Bu çalışmada, örnek alanların orta çapı, göğüs yüzeyi orta ağacının çapı olarak alınmıştır. Örnek alan göğüs yüzeyi toplamı, örnek alan ağaç sayısına bölünerek, orta ağacın göğüs yüzeyi, formül 3.3 yardımıyla bulunmuştur. 4( G / N) dg = (3.3) π dg = Meşcere göğüs yüzeyi orta çapı (cm), G= Hektardaki göğüs yüzeyi (m 2 /ha), N= Hektardaki ağaç sayısı (ad/ha), π = katsayı (3.14) Bu şekilde hesaplanan örnek alanlara ait orta çaplar, cm arasında değişmektedir (Çizelge 3.1) Orta Boyların Belirlenmesi Meşcere orta boyu; aritmetik orta boy, göğüs yüzeyi orta ağacı boyu, göğüs yüzeyi merkezi orta ağacı boyu, weise orta ağacı boyu şekillerinde tayin edilebilmektedir (Akalp,1978). Araştırmamızda önce çap ve boyları ölçülen ağaçlar yardımıyla 21

31 meşcere boy eğrisi regresyon analizi yöntemiyle elde edilmiştir. Meşcere orta boyu meşcere göğüs yüzeyi aritmetik orta ağacı çapına göre bu eğrilerin regresyon denkleminde yerine konularak bulunmuştur. Bu yolla bulunan örnek alan orta boyları 5 26 m arasında bulunmaktadır (Çizelge 3.1). Orman Amenajman Heyetlerinden sağlanan örnek alan verilerinde meşcere boy eğrisini çizebilecek kadar boy ölçümü yapılmadığından bu karnelerde belirtilen boy ölçüm değerlerinin ortalaması alınarak değerlendirmelere gidilmiştir Üst Boyların Belirlenmesi Ormancılıkta meşcere boyu, çevre ve toprak özelliklerinin bir göstergesi sayılmaktadır (Kalıpsız, 1982). Meşcere orta boyu, meşcerede yapılan bakım müdahalelerinin etkisinde bulunduğu halde, meşcere üst boyu, meşcereden ayrılan ağaçlara bağlı olarak değişim göstermemektedir (Akalp, 1978). Bu nedenle bonitet hesaplamalarında üst boy kullanılmaktadır. Üst boy; hektarda en kalın 100 veya 200 ağacın göğüs yüzeyi orta boyu olarak, meşcere boy eğrisinden almak; ya da en uzun birkaç ağacın aritmetik orta boyunu hesaplamak sureti ile bulunmaktadır (Kalıpsız, 1984). Bu çalışmada, örnek alanların üst boyu, hektarda en galip ya da galip ağaçlardan 100 tanesinin ortalaması alınarak hesaplanmıştır. Bu şekilde hesaplanan örnek alanlara ait üst boylar 7 30 m arasında değişmektedir (Çizelge 3.1) Meşcere Hacmi ve Artımının Belirlenmesi Meşcere hacminin bulunmasında Anadolu karaçamı türü için Gülen (1959) tarafından düzenlenmiş çift girişli ağaç hacim tablosundan yararlanılmıştır. Gülen (1959) in Anadolu karaçamı ağaç hacim tablosunu grafik yöntem ile düzenlenmiş olması, ilgili tablonun regresyon analizi kullanılarak istatistik olarak bir hacim fonksiyonuna dönüştürülmesini zorunlu kılmıştır. Bunun içinde mevcut Anadolu karaçam çift girişli ağaç hacim tablosundan alınan 400 adet değişik göğüs çapı (cm), 22

32 boy (m) ve hacim (m 3 ) değeri okunmuştur. Bu değerler çok sayıda model denenerek dengelenmiş ve en uygun olarak formül 3.4 ile bulunmuştur. ln v = ln d ln h ( 3.4) R 2 = 0.996***, F 3;397 =60393***, t R = ***, Se=0.080, df=1.003 v=gövde hacmi (m 3 ), d=göğüs çapı (cm), h=ağaç boyu (m), ln=doğal logaritma (e= 2.718) Örnek alandaki tüm ağaçların göğüs çapı ve boy değerleri formül 3.4 de yerine konularak gövde hacim toplamı bulunmuştur. Daha sonra bu değer örnek alanın hektara çevirme katsayısı ile çarpılarak meşcere hacmi (m³/ha) elde edilmiştir. Hasılat tablolarında kalan ve ayrılan meşcerelere ilişkin hacim ve hacim öğelerine ek olarak yıllık cari hacim artımı ve artım yüzdesi, genel hacim verimi, genel hacim verimi içindeki ara hasılat yüzdesi, kalan meşçerenin ortalama artım miktarları ve genel verim değerleri aşağıdaki formüllerle hesaplanmıştır: Yıllık cari hacim artımı = Vs Vb + V n pa ( 3.5) Yıllık cari hacim artım yüzdesi = 200* yııllıkcarihacimartımı V + V + V s b pa ( 3.6 ) Genel hacim verimi = V + k V pa i= 1 ( 3.7 ) V pa Genel hacim veriminde ara hasılat yüzdesi= i= 1 * 100 ( 3.8 ) Genelhacim verimi k 23

33 Kalan Meşcerenin ortalama hacim artımı = t V t ( 3.9 ) Genel ortalama hacim artımı = Genelhacimverimi t ( 3.10 ) V b =Periyot başındaki kalan meşcere hacmi (m³/ha), Vs =Periyot sonundaki kalan meşcere hacmi (m³/ha), Vt = t yaşındaki kalan meşcere hacmi (m³/ha) Vpa =Periyot süresince ayrılan meşcere hacmi (m³/ha), n=periyot uzunluğu (yıl), k=periyot sayısı (adet), t=meşcere yaşı (yıl) Bonitet Endekslerinin Belirlenmesi Örnek alanın alındığı meşcerenin bonitet endeksi, meşcere üst boy ve meşcere yaşı ilişkisinden yararlanılarak Anadolu karaçamı bonitet tablosundan (Kalıpsız, 1963) tespit edilmiştir Sıklık Derecelerinin Belirlenmesi Meşcere sıklık derecesinin belirlenmesinde meşcere göğüs yüzeyi ile göğüs yüzeyi orta çapı ilişkisinden yararlanılmıştır. Meşcere sıklığının hesaplanmasında çeşitli yöntemler bulunmaktadır (Kalıpsız, 1981; Yavuz, 2000). Đdeal bir meşcere ölçüsünün, basit, kolay ölçülebilen, ağaçlar arasındaki yarışmayı tam yansıtma, yaşa ve yetişme ortamı verim gücüne bağlı olmama gibi özellikleri sağlaması gerekir. Ancak, bu özelliklerin tümünü sağlayan bir sıklık ölçüsü henüz geliştirilememiştir (Carus, 2006). Çalışmamızda Curtis vd.(1981) tarafından geliştirilen yöntem kullanılmıştır. Bu yönteme göre Oransal Meşcere Sıklığı (Sıklık Derecesi) formül 3.11 ile hesaplanmaktadır. G SD = ( 3.11 ) dg 24

34 SD= sıklık derecesi, G= meşcere göğüs yüzeyi (m 2 /ha), dg=meşcere göğüs yüzeyi orta ağacının çapı (cm). Bu sıklık ölçüsünde, bir meşcerenin birim alandaki göğüs yüzeyi ile meşcere orta çapı ilişkiye getirilmektedir. Böylece bu sıklık ölçüsünde tek bir özellik (göğüs yüzeyi, ağaç sayısı vb.) değil, meşcere göğüs yüzeyi ve meşcere orta çapı gibi kolay ölçülebilen iki önemli özellik dikkate alınmaktadır. Bu şekilde hesaplanan örnek alanlara ait sıklık dereceleri 1.65 ile değerleri arasında değişmektedir (Çizelge 3.1) Ayrılan Meşcere Elemanlarının Belirlenmesi Meşcerelerin genel hacim verimini belirleyebilmek için kalan meşcereye ek olarak ayrılan meşcerenin hacim ve hacim öğelerinin de bilinmesi gerekir. Çünkü, bir meşcerenin belirli bir yaştaki genel hacim verimi, bu meşcerenin belirli bir yaştaki hacmi ile o yaşa kadar ayrılan meşcere hacimleri toplamıdır. Ayrılan meşcere hacmi, ayrılan meşcereye ilişkin ağaç sayısı, orta çap ve hacim gibi büyüme öğeleri, devamlı örnek alanlarda yapılan periyodik ölçüm ve gözlemlerle doğrudan saptanabilmesine karşın, devamlı örnek alanların bulunmaması durumunda, geçici örnek alanlar yardımıyla ayrılan meşcereye ilişkin büyüme öğe ya da elemanları ancak tahmin edilebilmektedir. Çalışmamızda örnek alanların geçici özellikte olması nedeniyle, ayrılan meşcere hacmi aşağıda açıklanan yöntemle tahmin edilmiştir. Her bir örnek alanda, ilk aşamada dikili kuru, hastalıklı, mağlup veya kurumakta olan ağaçlar, belirli bir zaman sonra alandan ayrılarak, ayrılan meşcereye dahil olacaklarından, bu ağaçlar esas alınarak ayrılan meşcere hacmi hesaplanmıştır (Kalıpsız, 1982). Sözü edilen ağaçların göğüs çapları, yöresel tek girişli ağaç hacim tablosunun hazırlanmasında kullanılan hacim denkleminde (Bkz. formül 3.4) yerine konularak hacimleri hesaplanmıştır. Hacimler toplanarak örnek alandaki ayrılan meşcere hacmi hesaplanmıştır. Đkinci aşamada örnek alan büyüklüğü hesaba 25

35 katılarak, örnek alandaki ayrılan meşcere hacmi hektara çevrilmiştir. Üçüncü aşamada ise ayrılan meşcere hacim değerleri ile bunların ait oldukları örnek alanların yaş, bonitet endeksi ve sıklık dereceleri arasında regresyon analizi yöntemi ile istatistik ilişki belirlenmiştir Bir Örnek Alanda Yapılan Đş ve Đşlemler Önceki bölümlerde verilen formül ve açıklamalar doğrultusunda 2 numaralı örnek alanda yapılan tüm iş ve işlemler aşağıda anlatılmıştır: Isparta Orman Bölge Müdürlüğü, Sütçüler Orman Đşletme Müdürlüğü, Sipahiler Şefliği sınırları içerisinde alınan 2 numaralı örnek alanda ölçülen ve hesaplanan değerler, Çizelge 3.2 de gösterilmiştir. Örnek alan 40 m x 30 m boyutlarındadır. Örnek alan % 30 eğime sahip olup, 1.76 m eğim payı verilerek, uzun kenar (40 m) arazi üzerinde m x 30 m olarak alınmıştır. Çizelge 3.2 deki çap ve ölçülen boy değerlerine göre Şekil 3.6 daki grafik yardımıyla göğüs çapıboy ilişkisi, en yüksek R² değerini veren formül 3.1 elde edilerek örnek alandaki tüm ağaçların boy değerleri hesaplanmıştır. Çizelge 3.2. Örnek alan 2 verileri ve hesaplanması Ağaç No Göğüs Çapı (cm) Ağaç Boyu (m) Ağaç Yaşı Açıklama Göğüs Yüzeyi (cm²) Hacim Ayrılan Meşcere Hacmi

36 Çizelge 3.2. (Devam) Ağaç No Göğüs Çapı (cm) Ağaç Boyu (m) Ağaç Yaşı Açıklama Göğüs Yüzeyi (cm²) 27 Hacim Ayrılan Meşcere Hacmi Ayrılacak Ayrılacak Ayrılacak Ayrılacak Ayrılacak Ayrılacak Ayrılacak

37 Çizelge 3.2 (Devam) Ağaç No Göğüs Çapı (cm) Ağaç Boyu (m) Ağaç Yaşı Açıklama Göğüs Yüzeyi (cm²) Hacim Ayrılan Meşcere Hacmi Ayrılacak Đtalik olarak yazılan değerler hesapla bulunan değerleri göstermektedir Ağaç Boyu (m) y = Ln(x) R 2 = Çap (cm) Şekil 3.7. Örnek alan 2 nin çapboy ilişkisi (Örnek Alan=2; BE=22.07m; SD=7.18) Örnek alanının ağaç sayısı 59 dur. Meşcere yaşı, yaşları ölçülen tüm ağaçların aritmetik ortalaması alınarak 82 olarak hesaplanmıştır. Üst boy örnek alanda en galip 10 ağacın boylarının ortalaması alınarak m olarak hesaplanmıştır. Göğüs yüzeyi orta ağacının çapı formül 3.3 ile cm olarak bulunmuştur. Orta boy, göğüs yüzeyi orta ağacı çapı olan değeri Şekil 3.7 üzerindeki denklemde 28

38 yerine konularak olarak hesaplanmıştır. Göğüs yüzeyi, her bir ağaç için hesaplanıp tüm değerler toplanarak örnek ağacın göğüs yüzeyi elde edilmiştir. Hacim değerleri formül 3.4 de yerlerine konularak hesaplanmıştır. Örnek alanda tespit edilen meşcereden ayrılacak ağaçlarında hacimleri ayrı olarak yine formül 3.4 ile hesaplanmıştır. Örnek alan hacim ve hacim elemanı değerleri örnek alanın hektara çevirme katsayısı (8.33) ile çarpılarak hektardaki değerler elde edilmiştir (Çizelge 3.3). Çizelge 3.3. Örnek alan 2 için hacim ve hacim elemanlarının hesaplanmış değerleri Örnek alan no 2 Sıklık derecesi 7.18 Yaş 82 Orta boy Üst boy m Hektara çevirme katsayısı 8.33 m Bonitet endeksi m Orta çap 32.64m ÖRNEK ALAN DEĞERLERĐ Göğüs Hacim Ayrılan Yüzeyi Hacim (m 2 ) (m 3 ) (m 3 ) Ağaç Sayısı (adet) HEKTARDAKĐ DEĞERLER Göğüs Hacim Yüzeyi (m 2 ) (m 3 ) Ağaç Sayısı (adet) Ayrılan Hacim (m 3 ) Hasılat Tablosunun Kullanılması Anadolu karaçamı sıklığa bağlı yöresel hasılat tablosu değişik yaş, bonitet sınıfı ve sıklık derecelerindeki meşcerelerin ağaç sayısı, hacim, göğüs yüzeyi, orta boy, üst boy, orta çap ve hacim artımı gibi hacim ve hacim elemanlarının ortalama değerlerini vermektedir. Bu değişkenlerden herhangi birini hasılat tablosundan alabilmek için seçilen meşcrelerin ortalama yaşını, bonitet endeksi ve sıklık derecesinin bilinmesi gerekmektedir. Yaşı 82, bonitet endeksi m ve sıklık derecesi 7.18 olarak hesaplanan örnek alan 2 nin Hasılat Tablosu değerleri için, III. Bonitet Sınıfı ve Sıklık Derecesi 9 olan Ek3 deki tablodan 80 yaş değerlerine bakılır ve aşağıdaki veriler elde edilir: Üst Boy Orta Boy Ağaç Sayısı :19.7 m :16.9 m :773 adet/ha 29

39 Orta Çap :26.0 cm Göğüs Yüzeyi :48.6 m 2 /ha Gövde Hacmi :375.1 m³/ha Ayrılan Meşcere Ağaç Sayısı :100 adet/ha Ayrılan Meşcere Gövde Hacmi :14.4 m³/ha Ayrılan meşcere hacim toplamı :129.6 m³/ha Yıllık cari artım :4.5 m³/ha Yıllık cari artım yüzdesi :% 1.1 Genel meşcere gövde hacmi :504.7 m³/ha Ara hasılat yüzdesi :% 25.7 Kalan meşcere ortalama artımı :4.7 m³/ha/yıl Genel meşcere ortalama artımı :6.3 m³/ha/yıl Tablonun kullanılması sayesinde örnek alan yöntemine göre hacim ve hacim elemanlarının belirlenmesinde uzun süreli ölçmelere gerek kalmayacaktır. Ancak hazırladığımız sıklığa bağlı hasılat tablosunda, 170 yaş üstü için hesaplanan değerlerin güvenirliliği, bu yaş ve üzerindeki yaşlarda az örnek alan alındığı için düşüktür Araştırma Materyali Üzerinde Đstatistik Değerlendirme Örnek alanlara ait, hacim ve hacim elemanları değerleri (çap, boy, göğüs yüzeyi, hacim ve ağaç sayısı vb.) meşcere yaşı, bonitet endeksi bilgisayarda veri kütükleri halinde veri dosyalarına işlenmiştir. Bu veriler SPSS (Statistical Package for the Social Science) for Windows Ver istatistik paket programında istatistik yöntemle regresyon modellerinin oluşturulmasında kullanılmıştır. Hacim elemanlarının her biri için model kurulduktan sonra modellerin katsayıları çoğul regresyon analizleriyle saptanmıştır. Regresyon modelinin çoğul korelasyon katsayısı, standart hatası belirlenmiştir. Regresyon denklemlerinin verilere uygunluğu için F test değeri hesaplanmış ve daha sonra da denklemlerin korelasyon katsayılarının sıfır olup olmadığı t testi ile denetlenmiştir (Kalıpsız, 1981). 30

40 4. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Bu bölümde, meşcere hacim ve hacim elemanları yaş, bonitet sınıfı ve sıklık derecesi ilişkileri ayrı ayrı incelenip, hacim ve hacim elemanlarının belirli sıklık basamaklarında, çeşitli yaş ve bonitet sınıflarına göre gösterdiği değişim çizelgeler halinde verilmiştir. Aynı zamanda bulgulardan elde edilen sonuçlar grafik olarak da ortaya konulmuştur. Araştırmamızda düzenlenen sıklığa bağlı hasılat tablosunda elde edilen hacim ve hacim elemanları ile normal (Kalıpsız, 1963) ve sıklığa bağlı (Carus, 2006) olarak hazırlanan Anadolu karaçamı hasılat tablolarından elde edilen ağaç sayısı, kalan meşcere hacmi, yıllık cari artım ve genel ortalama hacim artımının karşılaştırması yapılmıştır. Ayrıca, çalışmamızda elde edilen sıklığa bağlı Anadolu karaçamı hasılat tablosu değerleri ile doğal yoldan gelmiş, saf ve aynı yaşlı ağaç türlerine ait meşcerelerden alınan örnek alanlarla hazırlanan kızılçam (Yeşil, 1992), Doğu ladini (Ercanlı, 2003) ve sarıçam (Ercanlı vd., 2007) sıklığa bağlı hasılat tabloları, yıllık hacim artımı, genel meşcere hacmi ve genel ortalama hacim artımı III. bonitet sınıfı, 80.yaş sınıfı ve doğal sıklığın (1.0 sıklık =13) 0.10 luk azalan (0.9 sıklık =12.7(131.3); 0.8 sıklık=11.4 ( ) vb.) değişik basamakları ( ) için hesaplanıp, çizelgeler halinde karşılaştırmalar yapılmıştır Meşcere Hacim ve Hacim Elemanlarının Đncelenmesi Değişik bonitet, sıklık derecesi ve yaşın artım ve büyüme üzerindeki önemli etkisi nedeniyle; ağaç sayısı, göğüs yüzeyi, orta çap, orta boy, meşcere hacmi ve genel ortalama hacim artımının değişimi, bu üç değişken içinde incelenmiştir Ağaç Sayısı Meşcere ağaç sayısı ile bonitet endeksi, sıklık dereceleri ve meşcere yaşı arasındaki ilişkinin ortaya konulması için yapılan regresyon analizleri sonucunda aşağıdaki model uygun bulunmuştur. 31

41 ln N= ln BE ln SD ( ) ( 4.1 ) YAS R 2 =0.749***, F 3;139 = ***, Se= 037, df= Regresyon katsayılarının modelde yerine konulmasıyla ve çıkan sonucun antilogaritması alınarak ağaç sayıları elde edilmiş ve Çizelge 4.1 de yerlerine yazılmıştır. Meşcere ağaç sayılarının değişik bonitet sınıfı ve sıklık derecelerinde yaş basamakları itibariyle gelişimleri 5, 9 ve 13 sıklık dereceleri için Şekil 4.1 de gösterilmiştir. Şekilde I, III ve V. bonitet sırasıyla yeşil, kırmızı ve mavi çizgilerle ayrı ayrı gösterilmiştir. Çizelge 4.1. Ağaç sayısının yaş, bonitet sınıfı ve sıklık derecesine göre değişimi I.Bonitet (BE:32) III.Bonitet (BE:22) V.Bonitet (BE:12) Yaş Sıklık Derecesi Sıklık Derecesi Sıklık Derecesi

42 Ağaç S ayısı (adet/ha) Bonitet I III V SD Yaş (yıl) Şekil 4.1. Meşcere ağaç sayısının bonitet sınıfı ve sıklık dereceleri içinde yaşa göre değişimi Şekil 4.1 de görüldüğü gibi Anadolu karaçamı meşcere ağaç sayısı başlangıçta büyük miktarlar halinde başlamakta, genel kurala uygun olarak yaşın ilerlemesi ile, bütün bonitet sınıflarında önceleri hızlı sonra yavaş bir şekilde azalmaktadır. Aynı yaşlı, saf ve doğal yoldan gelmiş meşcerelerde ağaç sayısının yaşa göre gelişimi; değişik bonitet sınıfı ve sıklık derecelerinde büyük farlılıklar göstermektedir. Đyi bonitetlerde yaşam savaşı erken başlayıp erken bitmekte ve böylece ağaç sayıları diğer bonitetlere göre daha az bulunmaktadır. Sık meşcerelerde ağaç sayısındaki azalma seyrek meşcereye oranla çok daha fazladır. Sık meşcerelerdeki yer darlığı ve yaşam savaşı meşcere ağaç sayısındaki değişimi yakından etkilemektedir (Kalıpsız, 1963 ve 1982). 33

43 Göğüs Yüzeyi Meşcere göğüs yüzeyi ile bonitet endeksi, sıklık derecesi ve yaş arasındaki ilişkinin ortaya konulması için model 4.2 uygun bulunmuştur. 1 lng= ln BE ln SD ( ) ( 4.2) YAS R 2 =0.969***, F 3;139 =1456.0***, Se= , df= Regresyon katsayılarının modelde yerine konulmasıyla ve çıkan sonucun antilogaritması alınarak göğüs yüzeyleri elde edilmiş ve Çizelge 4.2 de yerlerine yazılmıştır. Meşcere göğüs yüzeyinin değişik bonitet sınıfı ve sıklık derecelerinde yaş basamakları itibariyle gelişimleri 5, 9, ve 13 sıklık dereceleri için Şekil 4.2 de gösterilmiştir. Çizelge 4.2. Göğüs yüzeyinin yaş, bonitet sınıfı ve sıklık derecesine göre değişimi I.Bonitet(BE:32) III.Bonitet(BE:22) V.Bonitet(BE:12) Yaş Sıklık Derecesi Sıklık Derecesi Sıklık Derecesi

44 Bonitet I 100 III 90 V 80 SD Göğüs Yüzeyi (m2) Yaş (yıl) Şekil 4.2. Meşcere göğüs yüzeylerinin bonitet sınıfları içinde yaşa göre gelişimi Şekil 4.2. de görüldüğü gibi Anadolu karaçamı meşcerelerinde göğüs yüzeyi bütün bonitet sınıflarında yaşın ilerlemesi ile önceleri hızla artmakta, yaş aralığında artım hızı azalarak, 200 lü yaşlarda minumuma düşmektedir. Aynı yaşlı meşcerelerde ağaçların çap kalınlaşmasına paralel olarak, meşcere göğüs yüzeyi de artmaktadır. Göğüs yüzeyinin gelişimi iyi bonitetlerden kötü bonitetlere doğru azalma göstermektedir. Ayrıca sık meşcerelerin göğüs yüzeyleri seyrek meşcerelerin göğüs yüzeyine oranla daha fazla bulunmaktadır. 35

45 Orta Çap Meşcere orta çapı ile bonitet endeksi, sıklık derecesi ve yaş arasındaki ilişkinin ortaya konulması için aşağıdaki model uygun bulunmuştur. 2 dg= ln [( YAS BE ) / SD] lnyas ( 4.3 ) R 2 =0.732***, F 1;141 = ***, Se= Regresyon katsayılarının modelde yerine konulmasıyla ve çıkan sonucun antilogaritması alınarak orta çaplar elde edilmiş ve Çizelge 4.3 de yerlerine yazılmıştır. Meşcere orta çapının değişik bonitet sınıfı ve sıklık derecelerinde yaş basamakları itibariyle gelişimleri 5, 9 ve 13 sıklık dereceleri için Şekil 4.3 de gösterilmiştir. Çizelge 4.3. Orta çapın yaş, bonitet sınıfı ve sıklık derecesine göre değişimi I.Bonitet(BE:32) III.Bonitet(BE:22) V.Bonitet(BE:12) Yaş Sıklık Derecesi Sıklık Derecesi Sıklık Derecesi

46 50 40 Bonitet I III V SD Orta Çap (cm) " Yaş (yıl) Şekil 4.3. Meşcere orta çapının bonitet sınıfları ve sıklık derecelerinde içinde yaşa göre değişimi Şekil 4.3. de görüldüğü gibi yaşın ilerlemesiyle hızla artan orta çap bonitete göre bir sıralama göstermektedir. Aynı yaşlı meşcerelerde iyi bonitette belirli bir yaşta ortamın verim gücünün yüksek olmasının etkisiyle ağaç sayısı daha az, buna karşılık meşcere orta çapı daha büyük olmaktadır. Meşcere orta çapının gelişiminde sadece bonitetin değil, aynı zamanda sıklığın da etkisi bulunmaktadır. Yapılan araştırmalarda sık meşcerelerde ince, seyrek meşcerelerde ise kalın gövdelerin çoğunlukta olduğu belirlenmiştir. Bu durum sık meşcerelerde rekabet yüzünden zayıf düşen bireylerin gelişmesinin duraklamasıyla açıklanmaktadır (Kalıpsız, 1982). 37

47 Orta Boy Meşcere orta boyu ile bonitet endeksi, sıklık derecesi ve yaş arasındaki ilişkinin ortaya konulması için aşağıdaki model uygun bulunmuştur. 1 lnhg= ln BE SD ( ) ( 4.4) YAS R 2 =0.867***, F 4;138 = ***, Se=0.1461, df=1.011 Regresyon katsayılarının modelde yerine konulmasıyla ve çıkan sonucun antilogaritması alınarak orta boylar elde edilmiş ve Çizelge 4.4 deki yerlerine yazılmıştır. Meşcere orta boyunun değişik bonitet sınıfı ve sıklık derecelerinde yaş basamakları itibariyle gelişimleri 5, 9 ve 13 sıklık dereceleri için Şekil 4.4 de gösterilmiştir. Çizelge 4.4. Orta boyun yaş, bonitet sınıfı ve sıklık derecesine göre değişimi I.Bonitet(BE:32) III.Bonitet(BE:22) V.Bonitet(BE:12) Yaş Sıklık Derecesi Sıklık Derecesi Sıklık Derecesi

48 Bonitet I III V SD Orta Boy (m) Yaş (yıl) Şekil 4.4. Meşcere orta boyunun bonitet sınıfları ve sıklık derecesi içinde yaşa göre değişimi Şekil 4.4 te görüldüğü üzere; boy artışı, yaşın ilerlemesiyle, genel kurala uygun olarak, başlangıçta hızlı bir şekilde artmakta, belirli bir yaştan sonra artış hızı tekrar yavaşlamaktadır. Aynı yaşlı meşcerelerde ağaçların yaşları birbirine yakın olmasına rağmen boy ve çap bakımından birbirinden farklılıklar göstermektedir. Fakat bu farklılıklar oransal olarak göğüs çapına kıyasla daha azdır. Bu da ağaçların yaşayabilmeleri ve yaşam mücadelesine yenik düşmemeleri için gelişme güçlerini boylanmaya harcadıklarını göstermektedir (Mitscherlich, 1970; Kalıpsız,1982). Ağaç türü, meşcere sıklığı ve yaşı aynı olan fakat değişik yetişme ortamlarında gelişen meşcerelerin orta boyları arasında önemli farklılıklar bulunmaktadır. Meşcere orta boyu gelişimindeki bu farklılıklar yetişme ortamı verim gücünün ortaya konulmasında yararlı bir araç olarak yaygın şekilde kullanılmaktadır. Sık meşcerede çok sayıda birey arasında önemli düzeyde rekabet olacağından dolayı ağaçlar yaşamlarını sürdürebilmek için gelişme güçlerini boya vermektedir. Bir başka anlatımla sıklık derecesinin artması boy büyümesinin artmasına neden olmaktadır. 39

49 Meşcere Hacmi Meşcere hacmi ile bonitet endeksi, sıklık derecesi ve yaş arasındaki ilişkinin ortaya konulması için aşağıdaki model uygun bulunmuştur. ln V= BE ln SD ( ) (4.5 ) YAS R 2 =0.846***, F 3;139 = ***, Se= 363, df= Regresyon katsayılarının modelde yerine konulmasıyla ve çıkan sonucun antilogaritması alınarak meşcere hacimleri elde edilmiş ve Çizelge 4.5 deki yerlerine yazılmıştır. Meşcere hacminin değişik bonitet sınıfı ve sıklık derecelerinde yaş basamakları itibariyle gelişimleri 5, 9 ve 13 sıklık dereceleri için Şekil 4.5 de gösterilmiştir. Çizelge 4.5. Meşcere hacminin yaş, bonitet sınıfı ve sıklık derecesine göre değişimi I.Bonitet(BE:32) III.Bonitet(BE:22) V.Bonitet(BE:12) Yaş Sıklık Derecesi Sıklık Derecesi Sıklık Derecesi

50 Bonitet I III V SD Hacim (m3) Yaş (yıl) Şekil 4.5. Meşcere hacminin bonitet sınıfları ve sıklık derecesi içinde yaşa göre gelişimi Şekil 4.5 incelendiğinde, bonitet iyileştikçe meşcere hacmi yükselmekte, bonitet kötüleştikçe meşcere hacmi azalmaktadır (Şekil 4.5). Ayrıca, sıklık derecesi düştükçe de hacim artımı azalmaktadır. Gençlik çağında hacim artımı oldukça hızlıdır. Aynı yaşlı, saf ve doğal yoldan gelmiş meşcerelerde bireylerin büyüyüp gelişmesiyle hacimleri de artmaktadır. Bu meşcerelerin hacim gelişme eğilimleri üzerinde sıklık dereceleri ve bonitetin etkisi bu güne kadar yapılan araştırmalarda kanıtlanmıştır (Kalıpsız, 1982). Ağaç hacminin meydana gelmesinde boyun önemi büyüktür. Đyi bonitetlerde yüksek boylara ulaşan meşcerelerin hacimleri kötü bonitette gelişen meşcerelere göre yüksektir. Yani bonitet iyileştikçe meşcere hacmi yükselmekte, bonitet kötüleştikçe meşcere hacmi azalmaktadır (Mistscherlich, 1970). 41

51 Ayrılan meşcere hacmi ise her bir örnek alanda dikili kuru ve mağlup ağaçların ortalama hacmi ile kalan meşcerenin ortalama tek ağaç hacmi arasındaki ilişkiden (v ayrılan /v kalan ) yararlanılarak tahmin edilmiştir. Ayrılan meşcere hacmini yaş, bonitet endeksi ve meşcere sıklığına göre veren regresyon modeli geliştirilmiştir. SD BE 1 lnv ayrı = ( ) ( ) ( ) ( 4.6 ) YAS YAS YAS R 2 =85**, F 3;139 =10.658***, Se=7.5362, df= Regresyon katsayılarının modelde yerine konulmasıyla ve çıkan sonucun antilogaritması alınarak ayrılan meşcere hacimleri elde edilmiş ve hasılat tablosunda ilgili sütunlara kaydedilmiştir Genel Ortalama Hacim Artımı Genel ortalama hacim artımı, genel hacim veriminin meşcere yaşına bölünmesiyle hesaplanmıştır. Amenajman planlama çalışmalarında kullanılmak üzere genel ortalama artımın değişik bonitet sınıfı ve sıklık dereceleri içinde yaşa göre değişiminin tablo ve şekillerle gösterilmesi gerekli görülmüştür. Çizelge 4.6 ve Şekil 4.6 nın incelenmesiyle, genel ortalama artımın tepe noktalarının tüm sıklık dereceleri ve bonitet sınıflarında yaklaşık 50 yaşlarında meydana geldiği görülecektir. Tepe noktalarının değişik bonitet sınıfı ve sıklık derecelerinde hangi yaşlarda meydana geldiği Şekil 4.6 da gösterilmiştir. 42

52 Çizelge 4.6. Genel ortalama hacim artımının değişik bonitet sınıfı ve sıklık derecelerinde yaşa göre değişimi I.Bonitet(BE:32) III.Bonitet(BE:22) V.Bonitet(BE:12) Yaş Sıklık Derecesi Sıklık Derecesi Sıklık Derecesi

53 Hacim Artımı (m3/ha) Bonitet I III V SD Yaş (yıl) Şekil 4.6. Genel ortalama hacim artımının değişik bonitet sınıfı ve sıklık derecelerinde yaşa göre değişimi Kalan ve ayrılan meşcereye ait meşcere ve hacim elemanlarının saptanmasından sonra Anadolu karaçamının sıklığa bağlı yöresel bir hasılat tablosu düzenlenmiş ve EK3 de verilmiştir Hasılat Tablosunun Diğer Anadolu Karaçamı Hasılat Tabloları ile Karşılaştırılması Araştırmamızda düzenlenen hasılat tablosunda elde edilen hacim ve hacim elemanları ile normal (Kalıpsız, 1963) ve sıklığa bağlı (Carus, 2006) olarak hazırlanan Anadolu karaçamı hasılat tablolarından elde edilen ağaç sayısı, kalan meşcere hacmi, yıllık cari artım ve genel ortalama hacim artımının gelişimi Çizelge da verilmiştir. Karşılaştırma için orta bonitet sınıfı (BE=22 m) ve 13 sıklık derecesindeki (SD=13) hesap değerleri kullanılmıştır. 44

54 Ağaç Sayısı Araştırmamızda düzenlenen hasılat tablosunda elde edilen ağaç sayısı ile normal (Kalıpsız, 1963) ve sıklığa bağlı (Carus, 2006) olarak hazırlanan Anadolu karaçamı hasılat tablolarından elde edilen ağaç sayısı gelişimi Çizelge 4.7 de verilmiştir. Çizelge 4.7. Orta bonitet sınıfında ağaç sayısı gelişimlerinin karşılaştırılması Kalıpsız Carus (2006) Tekin (2008) Yaş (1963) Sıklık derecesi Sıklık derecesi Çizelge 4.7 nin incelenmesiyle, çalışmamızda düzenlenen meşcere ağaç sayısı gelişimine ait değerler Kalıpsız (1963) ın düzenlediği tablodaki ağaç sayısı değerlerine oranla 110 yaşına kadar altta seyrederken, Carus (2006), tarafından düzenlenen sıklığa bağlı hasılat tablosu değerlerine göre 70 yaşa kadar altta seyretmekte ve bu yaştan sonra bu tablo değerleri ile oransal olarak daha düzenli bir azalış eğilimi göstermektedir Kalan Meşcere Hacmi Araştırmamızda elde edilen kalan meşcere hacmi ile doğal (Kalıpsız, 1963) ve sıklığa bağlı (Carus, 2006) olarak hazırlanan Anadolu karaçamı hasılat tablolarından elde edilen kalan meşcere hacmi gelişimi Çizelge 4.8 de verilmiştir. 45

55 Çizelge 4.8. Orta bonitet sınıfında kalan meşcere hacim gelişimlerinin karşılaştırılması Kalıpsız Carus (2006) Tekin (2008) Yaş (1963) Sıklık derecesi Sıklık derecesi Çizelge 4.8 in incelenmesiyle, çalışmamızda düzenlenen tablodaki meşcere hacim gelişimlerinin, 50 yaşından sonra Kalıpsız (1963) ve Carus (2006) nın düzenlediği tablodaki hacim değerleri arasında yer aldığı; ancak, Kalıpsız (1963) tarafından düzenlenen tablo değerlerine göre daha çok yaklaştığı ve bu tablo değerleri ile oransal olarak daha düzenli artış gösterdiği görülmektedir Yıllık Cari Hacim Artımı Araştırmamızda düzenlenen hasılat tablosunda elde edilen yıllık cari artım ile normal (Kalıpsız, 1963) ve sıklığa bağlı (Carus, 2006) olarak hazırlanan Anadolu karaçamı hasılat tablolarından elde edilen yıllık cari artım gelişimi Çizelge 4.9 da verilmiştir. 46

56 Çizelge 4.9. Orta bonitet sınıfında yıllık cari artım gelişimlerinin karşılaştırılması Yaş Kalıpsız (1963) Carus (2006) Tekin (2008) Sıklık derecesi Sıklık derecesi Çizelge 4.9 un incelenmesiyle, çalışmamızda düzenlenen yıllık cari hacim artımı gelişimleri, Kalıpsız (1963) ın düzenlediği tablodaki yıllık cari artım değerlerinin bir miktar üzerinde seyretmektedir. Fakat, tablo değerleri, Carus (2006) tarafından düzenlenen sıklığa bağlı hasılat tablosuyla kıyaslandığında genel Anadolu karaçamı meşcereleri için daha uyumlu olduğu gözlenmektedir. Bu durum, tarafımızdan hazırlanan sıklığa bağlı hasılat tablosunun Carus (2006), tarafından hazırlanan diğer sıklığa bağlı hasılat tablosuna göre Anadolu karaçamı ormanlarında gerçeğe daha yakın tahminlerde bulunmamızı sağlayacaktır. Bu muhtemelen regresyon modeli seçimi ve örnek alan sayısı ile veriler arasındaki uyumluluğun sağlanmış olmasındandır Genel Ortalama Hacim Artımı Araştırmamızda düzenlenen hasılat tablosunda elde edilen genel ortalama hacim artımı ile normal (Kalıpsız, 1963) ve sıklığa bağlı (Carus, 2006) olarak hazırlanan Anadolu karaçamı hasılat tablolarından elde edilen genel ortalama hacim gelişimi Çizelge 4.10 da verilmiştir. 47

57 Çizelge Orta bonitet sınıfında genel ortalama artım gelişimlerinin karşılaştırılması Kalıpsız Carus (2006) Tekin (2008) Yaş (1963) Sıklık derecesi Sıklık derecesi Çizelge 4.10 un incelenmesiyle, çalışmamızda düzenlenen genel ortalama artım gelişimine ait değerlerle, Kalıpsız (1963) ın düzenlediği tablodaki genel ortalama değerlere göre ortada yer almaktadır. Çalışmada düzenlediğimiz genel ortalama artım değerlerinin maksimum noktası, yaklaşık 50 yaşındadır. Yine hazırladığımız tablodaki sıklık derecesinin artışına paralel olarak, genel ortalama artımın artış göstermesi doğal kanuniyetlere uygundur Bulguların Bazı Ağaç Türleri ile Karşılaştırması Çalışmamızda elde edilen sıklığa bağlı Anadolu karaçamı hasılat tablosu değerleri ile doğal yoldan gelmiş, saf ve aynı yaşlı ağaç türlerine ait meşcerelerden alınan örnek alanlarla hazırlanan kızılçam (Yeşil, 1992), Doğu ladini (Ercanlı, 2003) ve sarıçam (Ercanlı vd., 2007) sıklığa bağlı hasılat tabloları karşılaştırılmıştır. Yıllık hacim artımı, genel meşcere hacmi ve genel ortalama hacim artımı III. bonitet sınıfı, 80.yaş sınıfı ve doğal sıklığın 0.10 luk azalan değişik basamakları (0.41.0) için ayrı ayrı hesaplanarak çizelge halinde karşılaştırmalar yapılmıştır. 48

58 Yıllık Hacim Artımının Bazı Ağaç Türlerine Göre Değişimi Çizelge 4.11 incelendiğinde bütün ağaç türlerinde sıklık derecesinin düşmesi halinde yıllık hacim artımının azaldığı gözlenmiştir. Ayrıca, genel kanuniyetlere uygun olarak da sarıçamda (ışık ağacı) sıklığın azaltılması halinde yıllık hacim artımı belirgin olarak azalmaktadır. Buna karşın gölge ağacı niteliğinde olan Doğu ladininde sıklık derecesinin azaltılması yıllık hacim artımını aynı düzeyde düşürmemektedir. Çünkü, üretim kaybını ara ve alt tabaka karşılayabilmektedir. Bununla birlikte, Anadolu karaçamı da yarı ışık ağacı olduğu için sarıçam ve Doğu ladini için belirttiğimiz kuralın ortasında yer almaktadır. Kızılçam türü hızlı gelişen tür özelliği taşıması nedeniyle bu kurala kısmen uymaktadır. Çizelge Meşcere sıklık derecesi ile yıllık hacim artımının ağaç türlerine göre değişimi (III. Bonitet ve 80 yaş için ) Ağaç türü Sıklık derecesi (Doğal sıklık= 1.0) Kızılçam Sarıçam Karaçam Doğuladini 1.00 (9.3)* 1.00 (3.9) 1.00 (6.9) 1.00 (7.7) 0.90** * Sıklığa bağlı hasılat tablosu yıllık hacim artım değeri m 3 /ha/yıl ** Doğal sıklığın 0.10 azaltılması halinde yıllık hacim artımının yüzde azalımı (9.3*0.90=8.37 m 3 /ha/yıl) Genel Meşcere Hacminin Bazı Ağaç Türlerine Göre Değişimi Çizelge 4.12 incelendiğinde genel meşcere hacmi de yıllık cari artımda gözlendiği gibi genel kanuniyetlere uygun olarak bütün ağaç türlerinde sıklık derecesinin düşmesi halinde azalmaktadır. Ayrıca, sarıçam türünde (ışık ağacı) sıklığın azaltılması halinde genel meşcere hacim artımı belirgin olarak azalmaktadır. Buna karşın gölge ağacı niteliğinde olan Doğu ladininde de sıklık derecesinin azaltılması genel meşcere hacim artımını aynı düzeyde düşürmemektedir. Çünkü, genel meşcere hacmindeki üretim kaybını ara ve alt tabaka karşılayabilmektedir. Örnek ağaç türümüz olan Anadolu karaçamı da yarı ışık ağacı olduğu için sarıçam ve Doğu ladini için belirttiğimiz kuralın ortasında yer almaktadır. Kızılçam türü hızlı gelişen 49

59 tür özelliği taşıması nedeniyle genel meşcere hacminde de bu kurala kısmen uymaktadır. Çizelge Meşcere sıklık derecesi ile genel meşcere hacminin ağaç türlerine göre değişimi (III. Bonitet ve 80 yaş için ) Ağaç türü Sıklık derecesi (Doğal göğüs yüzeyi= 1.0) Kızılçam Sarıçam Karaçam Doğuladini 1.00 (596.5)* 1.00 (502.4) 1.00 (793.3) 1.00 (801.6) 0.91** * Sıklığa bağlı hasılat tablosu genel meşcere hacmi m 3 /ha ** Doğal sıklığın 0.10 azaltılması halinde genel meşcere hacmi azalımı (596.5*0.91= m 3 /ha) Genel Ortalama Hacim Artımının Bazı Ağaç Türlerine Göre Değişimi Çizelge 4.13 incelendiğinde genel ortalama hacim artımında da yıllık cari artım ve genel meşcere hacmi verilerinde görülen tüm kurallar ağaç türleri itibariyle benzerlik göstermektedir. Sıklığın azaltılması ile tüm ağaç türlerinin genel ortalama hacim artımı azalmakta, örnek türümüz olan Anadolu karaçamı genel ortalama hacim artımı da ışık ağacı olan sarıçam ile gölge ağacı olan Doğu ladini türlerinin arasında bir azalış eğilimi göstermektedir. Kızılçam yine hızlı gelişen tür olma özelliği ile belli bir sıklıktan (0.66) sonra Doğu ladinin üzerinde yer alabilmektedir. Çizelge Meşcere sıklık derecesi ile genel ortalama hacim artımının ağaç türlerine göre değişimi (III. Bonitet ve 80 yaş için ) Ağaç türü Sıklık derecesi (Doğal göğüs yüzeyi= 1.0) Kızılçam Sarıçam Karaçam Doğuladini 1.00 (7.5)* 1.00 (6.3) 1.00 (9.9) 1.00 (10.0) 0.91** * Sıklığa bağlı hasılat tablosu genel ortalama hacim artım değeri m 3 /ha/yıl ** Doğal sıklığın 0.10 azaltılması halinde genel ortalama hacim artımının yüzde azalımı (7.5*0.91=6.83 m 3 /ha/yıl) 50

60 4.4. Meşcere Sıklığının Ormancılık Uygulamalarındaki Yeri Meşcere sıklığı ormancılıkta kullanılan temel kavramlardan biridir. Özellikle Dendrometri, Hasılat Bilgisi, Silvikültür, Ekonomi ve Orman Ürünlerinden Faydalanma bilim dallarına ait araştırmalarda dikkate alınması gereken önemli bir meşcere özelliğidir. Çünkü elde edilecek ürünün kalite ve miktarı üzerinde sıklık etkilidir (Kalıpsız,1982). Ekolojide, sıklık genellikle birim alandaki birey sayısı olarak tanımlanmaktadır. Ormancılıkta birim alandaki ağaç sayısı ancak sınırlı bir sıklık ölçüsü olmaktadır. Çünkü ağaçlar sürekli olarak büyümekte ve kaynaklardan yararlanma bakımından farklılık göstermektedir. Orman amenajmanı bakımından ise, meşcere sıklığının değiştirilmesi idare sürelerini etkilemekte ve böylece istenen ürün miktarında bir artış söz konusu olabilmektedir. Silvikültür ve amenajman yönünden normal kuruluştaki bir meşcerenin ideal kabul edilebileceği belirtilmektedir. Çünkü bu meşcerelerdeki büyüme ortamı etkin bir şekilde kullanılmakta ve ağaçların gereksinimleri için yeterli bir alan bulunmaktadır. Bu ideal orman, güneş ışığından yeterli bir biçimde yararlanan ve birbirine teğet tepeler ile benzer bir şekilde gelişmiş kök sistemine sahip ağaçlardan oluşmaktadır. Normal hasılat tabloları bu tür meşcereleri tahmin etmek amacıyla geliştirilmiştir. Ancak meşcereden maksimum düzeyde gelir elde etmek isteniyorsa, bu durum yalnız ideal bir ormanı dikkate almak yerine, silvikültür amenajman ekonomi kombinasyonuna göre bir dizi alternatifin uygulanması ile meydana gelecek bir ormanın dikkate alınması ile mümkün olabilecektir. Genel olarak silvikültürel müdahalelerle seyrekleştirilen veya seyrek olarak yetiştirilen bir meşcerede doğal olarak idare süresi kısalmaktadır. Meşcere idare süresinin hangi koşullar altında, ne kadar değişim göstereceği sıklık verim artım ilişkisinin ortaya konulabilmesi ile mümkündür. Aynı yaşlı meşcerelerde iyi bonitet sınıflarında ortamın verim gücünün yüksek olmasının etkisiyle ağaç sayısı daha az, meşcere orta çapı daha büyük olmaktadır. Meşcere orta çapının gelişiminde bonitetin yanı sıra sıklığın da etkisi bulunmaktadır. 51

61 Aralama müdahalelerinin ve dikim aralıklarının çap gelişmesi üzerine yaptığı etkilerin incelendiği araştırmalarda, sıklığın azalmasıyla meşcere orta çapının arttığı görülmektedir. Bu durum sık meşcerelerde rekabet yüzünden zayıf düşen bireylerin gelişmelerinin yavaşlamasıyla açıklanmaktadır (Kalıpsız, 1982; Clutter et al.,1983). Aynı yaşlı meşcerelerde en fazla çap artımı elde edebilmek için düşük sıklık derecelerine ihtiyaç bulunmaktadır. Ancak, bu düşük sıklık derecesinin de bir sınırı vardır ve bunun ayrıca saptanması gerekmektedir. Yani, herhangi bir yaşta sıklık azalmasına rağmen çap artımının değişmediği bir sınır değeri vardır. Bu sınırın altındaki ağaçlara serbest büyüyen ağaç denilmektedir. Meşcerenin yıllık hacim artımı sıklığa göre değişmektedir. Ancak, seyrek meşcerede birim alanda daha az sayıda ağaç bulunmasına karşılık, kalan ağaçlar daha iyi bir gelişme göstereceklerinden, bu değişim sıklık derecesine tamamen paralel değildir. Sıklık derecesine göre de yıllık hacim oranları farklı olmaktadır (Kalıpsız, 1982). Aynı yaşlı saf meşcerelerdeki ürün çeşidi oranları ve meşcere hacminin değer artışı da bonitete, meşcere sıklığına ve ağaç türüne göre değişmektedir. Đyi bonitette kalan meşcerede aynı yaşta ağaç kalınlıkları ve meşcere orta çapı daha fazla olduğu için, odun ürünü değeri de daha yüksektir. Serbest büyüyen ağaçlar çok dallı ve büyük tepeli olduğu için, seyrek meşcerede biriken ağaç türünün içerisindeki gövde odunu payı da daha az bulunacaktır. Seyrek meşcerede gövdelerin cılız ve budaklı oluşu nedeniyle, elde edilecek ağacın gövde dolgunluğu, düzgünlüğü ve dallılığı oranları sık meşcerelere göre değişecek, bunun neticesinde de kalitesiz odunun değeri de daha düşüktür. Buna karşılık belirli bir yaşta ağaçlar daha kalın ve meşcere orta çapı daha büyük bulunacağından, aşırı seyrek olmayan meşcereler çok daha yüksek bir değer kazanabilmektedir. Özellikle meşcere sıklığı, ormanın madde ve hizmet üretim miktarlarını önemli ölçüde etkilemektedir. Örneğin, meşcere göğüs yüzeyinin büyük olması halinde, ormanın birim alandaki tomruk üretimi, estetik değer ve erozyonu önleme etkisinin yüksek bulunmasına karşılık, su ve ot verimleri azalmaktadır. Bu durum ormandan çok yönlü yararlanmanın planlanması ve yönetilmesi bakımından büyük bir önem taşımaktadır (Kalıpsız, 1982). 52

62 Ormancılar sıklığı iki amacı geliştirmek için kullanmaktadır. Bunlardan birincisi, meşcerenin gelecekteki artım ve büyümesinin tahmin için belirli hasılat modellerinin kurulmasında; başka bir anlatıma değişik sıklıktaki meşcerelere ilişkin hasılat tablolarının hazırlanmasında kullanılmasıdır. Đkincisi ise mevcut meşcerenin, idare ve işletme amaçlarını saptanan kriterlere göre karşılayabilmede yeterli olup olmadığına karar verilirken yararlanılmasıdır. Bir meşcere içinde ağacın sahip olduğu büyüme alanı ne kadar fazla olursa, bu ağacın gelişmesi de aynı oranda fazla olacaktır. Buradan hareketle ormancılar, aralamalar ve diğer silvikültürel önlemlerle meşcerelere müdahale ederek idare sürelerini uzatıp kısaltabilmektedir. 53

63 5. SONUÇ VE ÖNERĐLER Bu çalışmada Isparta Bölge Müdürlüğü nün 4 Orman Đşletme Müdürlüğü (Sütçüler, Isparta, Eğirdir ve Burdur) sınırları içinde yer alan Anadolu karaçamı meşcerelerinde bulunan doğal yoldan oluşmuş, saf ve aynı yaşlı meşcerelerin yaş, bonitet sınıfı ve sıklık derecelerine bağlı olarak artım ve büyüme özelliklerinin değişimi incelenmiş ve orman hasılatı kanuniyetlerine uygunluğu test edilmiştir. Değişik yaş, bonitet sınıfı ve sıklık derecelerindeki Anadolu karaçamı meşcerelerinden elde edilen 143 adet örnek alan verileri kullanılmıştır. Örnek alanlar, yaş, I V. bonitet sınıfı ve sıklık derecelerinde değişim göstermektedir. Örnek alanlardan elde edilen veriler ile meşcere hacmi, göğüs yüzeyi, ağaç sayısı, orta çap, orta boy ile meşcere yaşı, bonitet endeksi ve sıklığa göre değişimini gösteren regresyon denklemleri düzenlenmiştir. Bonitet endeksi, meşcere yaşı ve sıklık derecesi ile en yüksek ilişkiyi, meşcere göğüs yüzeyi (R 2 =0.950) daha sonra sırasıyla meşcere orta boyu (R 2 =0.867), meşcere hacmi (R 2 =0.846), meşcere, ağaç sayısı (R 2 =0.749), orta çap (R 2 =0.732) vermiştir. Ayrıca, ayrılan meşcere hacmine ilişkin regresyon denkleminin belirtme katsayısı (R 2 ) tür. Kalan meşcere hacim öğeleri, meşcere yaşı, bonitet endeksi ve sıklık derecesinin bir fonksiyonu olarak regresyon denklemleri ile tahmin edilmiştir. Aynı şekilde ayrılan meşcere hacmi de meşcere yaşı, bonitet endeksi ve sıklık derecesine bağlı olarak tahmin edilmiştir. Ayrılan meşcere ağaç sayısı ise birbirini izleyen yaş basamaklarında kalan meşcereye ilişkin ağaç sayılarının farkı alınarak hesaplanmıştır. Ayrıca, denklemler yardımıyla hazırlanan ortalama değerler, normal (Kalıpsız, 1963) ve sıklığa bağlı (Carus, 2006) Anadolu karaçamı meşcerelerine ait hasılat tablosu değerleri ile karşılaştırılmıştır. Kalan ve ayrılan meşcereye ait özeliklerin meşcere yaşı, bonitet endeksi ve sıklık derecesi arasındaki ilişkiler, istatistik olarak anlamlı ve büyüme yasalarına uygundur. Oluşturulan meşcere düzeyindeki büyüme modellerine ilişkin sonuçları aşağıdaki gibi özetleyebiliriz: 54

64 1) Aynı bonitet sınıfı ve sıklık derecesi için yaş ilerlemesine bağlı olarak ağaç sayısı azalırken, göğüs yüzeyi, hacim, orta çap ve orta boy artış göstermektedir. 2) Aynı bonitet sınıfı ve yaş için meşcere sıklığı artıkça göğüs yüzeyi, hacim, ağaç sayısı ve orta boy artarken, orta çap azalmaktadır. 3) Aynı sıklık derecesi ve yaş için bonitet endeksi artıkça göğüs yüzeyi, hacim, orta çap ve orta boy artarken, ağaç sayısı azalmaktadır. 4) Aynı yaş ve bonitet sınıfı için sıklık derecesine artışına bağlı olarak kalan meşcerede ağaç sayısı, göğüs yüzeyi ve hacim artarken orta çap azalmaktadır. 5) Ayrılan meşcere ağaç sayısı, yaşa ve bonitet endeksine bağlı olarak azalmasına karşın sıklık derecesine göre artmaktadır. 6) Ayrılan meşcere hacmi, yaş ve bonitet sınıfı iyileştikçe ve sıklık dereceleri azaldıkça düşüş göstermektedir. 7) Yıllık cari artım, 30 yaşından önce maksimuma ulaştığı için hem miktar olarak hem de yüzde olarak devamlı bir azalış göstermektedir. Bunun yanında, sıklık derecesi ve bonitet sınıfına göre, yıllık cari hacim artım miktar olarak artmasına karşın yüzde değer olarak azalmaktadır. 8) Genel hacim verimi ve genel verim içindeki ara hasılat yüzdesi yaşa göre artmaktadır. Bunun yanında, bonitet sınıfına bağlı olarak genel meşcere hacmi artarken, ara hasılat yüzdesi azalmakta sıklığa bağlı olarak ise genel verim ve ara hasılat yüzdesi artmaktadır. 9) Kalan ve genel meşcereye ilişkin ortalama artım eğrileri tüm bonitet sınıfı ve sıklık derecelerinde 50 li yaşlarda maksimum olmakta ve bu yaştan sonra devamlı olarak azalmaktadır. Bonitet sınıfı ve sıklık derecesine göre kalan ve genel meşcereye ilişkin ortalama artım artmaktadır. Kalıpsız (1963), Türkiye de Karaçam meşcerelerinin tabii bünyesi ve verim kudreti üzerine araştırmalar isimli araştırması ile doğal yoldan gelmiş, saf, müdahale görmemiş Anadolu karaçamı meşcereleri için yaş ve bonitete göre artım ve büyümeyi incelemiştir. Fakat günümüz koşullarında asli türlerimiz için hiç müdahale görmemiş ormanlar bulmanın zorluğu bilinen bir gerçektir. Özelikle Anadolu karaçamının doğal meşcerelerinde değişik sıklık ve bonitetler için sıklık ve verim ilişkisinin bilinme zorunluluğu ortaya çıkmaktadır. Çalışma alanımızda da Carus 55

65 (2006), Isparta Yöresi Anadolu Karaçamı [Pinus nigra Arnold subsp. pallasiana (Lamb.) Holmboe] Meşcerelerinde Artım ve Büyüme isimli araştırmasında Isparta yöresinden Eğirdir, Burdur ve Isparta Orman Đşletme Müdürlükleri sınırları içinden aldığı örnek alan ile artım ve büyümenin bonitet sınıfı ve sıklık derecesine bağlı değişimini incelemiştir. Ancak bu araştırmada sınırlı sayıda ki (n=30) örnek alan verileriyle çalışılmıştır. Dolayısıyla da çalışmamız bu eksilikleri giderecek şekilde düşünüldüğünde önem arz etmektedir. Çünkü, meşcere sıklığının saptanmasında hem kolay ve objektif olarak ölçülebilen ve hem de meşcere gelişimi ve hasılatı ile arasında sıkı bir korelasyon bulunan meşcere göğüs yüzeyi göğüs yüzeyi orta çapı ilişkisinden yararlanılmıştır. Çalışmamızda Isparta yöresindeki Anadolu karaçamı meşcerelerinin değişik bonitet sınıfı ve sıklık derecelerindeki yaşa göre gelişme eğilimlerini gösteren temel bilgiler elde edilmiştir. Yöredeki Anadolu karaçamı ormanlarının farklı yaş, bonitet endeksi ve sıklık dereceleri için meşcere hacim ve hacim elemanlarının tahmin edilmesi mümkündür. Özellikle müdahale görmüş Anadolu karaçamı meşcereleri için artım ve büyüme miktarları, bu çalışma kapsamında oluşturulan büyüme modelleri ile hesaplanabilir. Elde edilen bilgilerden Orman Amenajman Planları nın hazırlanması aşamalarında, ağaç serveti ve artımının envanterinde, sıklık derecesinin farklı olduğu meşcerelerden ara hasılat etasının kararlaştırılmasında, idare sürelerinin belirlenmesinde, değişik idare süreleri sonunda meşcerelerden sağlanacak ürün çeşitleri dağılımının ve buna bağlı olarak parasal değerinin hesaplanması vb. yararlanılabilecektir. Örnek alanların bonitet endeksleri, sıklık dereceleri ile hacim ve hasılat öğelerinin saptanmasından sonra kalan meşcere ve ayrılan meşcereye ait hasılat öğelerinin hesaplanmasına geçilmiştir. Meşcere ağaç sayıları, meşcere hacimleri, meşcere göğüs yüzeyleri, meşcere orta çapları, meşcere orta boyları gibi hacim ve hasılat öğeleri; bonitet endeksleri, sıklık dereceleri ve yaş olarak üç bağımsız değişken yardımıyla hesaplanmıştır. Yukarıda belirtilen meşcere hacim ve hasılat öğelerinin değişik bonitet sınıfı ve sıklık dereceleri içinde yaş basamakları itibariyle gelişimleri 5, 9 ve 13 sıklık dereceleri için Ek Çizelge 3 te gösterilmiştir. Ayrılan meşcerelerin hacim 56

66 ve hacim öğelerinin belirlenmesinden sonra genel hacim verimi ve genel ortalama artım gibi hasılat tablosunun diğer sütunlarına ait bilgiler de hesaplanmıştır. Böylece Isparta yöresi Anadolu karaçamı meşcerelerinde kullanılacak beş bonitet sınıfı ve on beş sıklık dereceli bir Anadolu karaçamı hasılat tablosu düzenlenmiş olmaktadır. Meşcere hasılatının tahmininde ve analizinde sıklıktan yaygın bir şekilde yararlanılması gerekmektedir. Meşcere kuruluşu sırasında sıklığın kontrolü ve daha sonra yapılacak olan çeşitli silvikültürel müdahaleler ve aralamalar orman amenajmanının önemli bir safhasını oluşturmaktadır. Türkiye de asli ağaç türlerimizden meydana gelen ormanlara ait hasılat tabloları hazırlanırken bugüne kadar bağımsız değişken olarak meşcere yaşı ve bonitet esas alınmıştır. Ancak, ülkemizde müdahale görmemiş ormanların kalmaması nedeniyle, bundan sonra yapılacak yeni hasılat tablolarında yaş ve bonitetin yanı sıra sıklığında üçüncü değişken olarak yer alması meşcere hasılatının daha duyarlı olarak belirlenmesini sağlayacaktır. Çalışmamızda ise Anadolu karaçamının sıklığa bağlı yöresel hasılat tablosunun düzenlenmesinde esas alınan veriler türün Göller bölgesindeki yoğun olduğu yörelerden elde edilmiştir. Araştırmaya temel olan materyal geniş bir dağılımı kapsamaktadır (Bkz. Şekil 3.6). Bu nedenle en azından Isparta yöresi dışındaki Anadolu karaçamı meşcereleri için de kullanılabilecektir. Diğer birçok ağaç türümüz için de gerek yöresel gerekse genel ölçekte sıklığa bağlı hasılat tabloları düzenlenmelidir. Verilerin geçici örnek alanlardan sağlanması ve büyüme modellerinin tek ölçüye bağlı olarak elde edilmiş olması, bu çalışmada elde edilen güvenirlik düzeyini kısmen düşürmektedir. Özellikle farklı yetişme ortamları ve farklı meşcere yapılarını temsil edecek şekilde devamlı deneme alanlarının oluşturulması ve periyodik olarak ölçülmesi, bu meşcerelerin artım ve büyüme değerlerinin gerçeğe uygun olarak bilinmesi açısından önemlidir. Gerçeğe en yakın tahminleri meşcerelerin kurulduğu yıldan, günümüze kadar meşcere yapısında meydana gelen değişimler, devamlı deneme alanları ile ortaya konulabilir. Bu bakımdan Anadolu karaçamı meşcereleri için farklı yetişme ortamları ve meşcere kuruluşları temsil edecek şekilde devamlı deneme alanlarının oluşturulması ve periyodik ölçümlerle, bu meşcerelerin artım ve 57

67 büyüme değerlerinin gerçeğe daha yakın bir biçimde belirlenmesi gereklidir. Ayrıca, ara meşcere hacminin tayinindeki sorunları çözme ve yeni yöntemlerin geliştirilmesi açısından önem taşımaktadır. Devamlı deneme alanlarına dayanan büyüme modelleri, Orman Amenajman Planları nın daha gerçekçi ve tutarlı olmasına katkılar sağlayacaktır. 58

68 6. KAYNAKLAR Akalp, T., Türkiye deki Doğu Ladini (Picea orientalis Lk. Carr) Ormanlarında Hasılat Araştırmaları. ĐÜ Orman Fakültesi, Yayın No:2483/261, 145s. Alptekin, Ü., Anadolu Karaçamı (Pinus nigra Arn. subsp. pallasiana (Lamb.) Holmboe) nın coğrafik varyasyonları. ĐÜ Orman Fakültesi Dergisi, 36(2), Anonim, Türkiye Milli Ağaç Islahı ve Tohum Üretim Programı (Enso Forest Development Oy Ltd AGMENSO, ). Orman Ağaçları ve Tohumları Islah Araştırma Müdürlüğü. Orman Bakanlığı, Ankara. Anonim, Orman Varlığımız. OGM Yayını, 160s., Ankara. Anonim, Isparta Orman Bölge Müdürlüğü, Đşletme Pazarlama Şube Müdürlüğü, Aylık Üretim ve Satış Bilgi Cetvelleri. Isparta. Anşin, R., Tohumlu Bitkiler. KTÜ Orman Fakültesi Yayın No: 122/15, 262s., Trabzon. Assmann, E., Walsdertragskunde. BLV Verlagsgesellschaft, 490p., München. Carus, S., Belgrad Ormanında Yapay Dişbudak, Kızılağaç ve Akçaağaç Meşçerelerinde Büyüme Özellikleri. ĐÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi (Basılmamış) 149s., Đstanbul. Carus, S., Isparta Yöresi Anadolu Karaçamı [Pinus nigra Arnold subsp. pallasiana (Lamb.) Holmboe] Meşcerelerinde Artım ve Büyüme. SDÜ BAP Sonuç Raporu, 30s., Isparta. Carus, S., Çatal, Y., Isparta Yöresi Anadolu Karaçamı [Pinus nigra Arnold subsp. pallasiana (Lamb.) Holmboe] Meşcerelerinde Büyüme Özellikleri, SDÜ Fen Dergisi 2(1), 110. Curtis, R.O, Clendenan, G.W., Demars D.J, A New Stand Simulator For Coast Douglas fir: DFSIM users guide:usa. Forest Service, General Technical Report PNW128. Çatal, Y., Isparta Bölgesi Kızılçam (Pinus brutia Ten.) Anadolu Karaçamı (Pinus nigra Arnold. subsp. pallasiana (Lamb.) Holmboe) Karışık Meşçerelerinde Artım ve Büyüme Đlişkileri. SDÜ Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi (Basılmamış), 97s., Isparta. Eler, Ü., Orman Amenajmanı. SDÜ, Yayın No: 17, 199s., Isparta. Eler, Ü., Carus S., Orman Hasılat Bilgisi. SDÜ, Yayın No: 66, 201s., Isparta. 59

69 Eler, Ü.,2003. Dendrometri, SDÜ, Orman Fakültesi, Yayın No:30, 233s., Isparta. Eraslan, Đ., Orman Amenajmanı. ĐÜ, Orman Fakültesi Yayın No: 169, 488s., Đstanbul. Ercanlı, Đ, Artvin Orman Đşletme Şefliği Sınırları Đçerisindeki Doğu Ladini (Picea orientalis (L.) Link.) Meşcerelerinde Sıklığa Bağlı Hasılat Tablosunun Düzenlenmesi. KTÜ, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 94s., Trabzon. Ercanlı, Đ., Keleş, S., Sivrikaya, F., Çakır, G., Günlü, A., Karahalil, U., Kadıoğlu, A., Başkent, E.Z., Köse, S., Sarıçam (Pinus sylvestris L.) Meşcereleri Đçin Yöresel (Yalnızçam ve Uğurlu Orman Đşletme Şeflikleri) Sıklığa Bağlı Hasılat Tablosunun Düzenlenmesi, SDÜ, Orman Fakültesi Dergisi, (2), Erkan, N., Elazığ ve Çevresindeki Karaçam Ağaçlandırmaları Đçin Hacim Tablosu. Güney Doğu Anadolu Ormancılık Araştırma Enstitüsü Dergisi, (1), Erkan, N., Elazığ Yöresindeki Sedir ve Karaçam Ağaçlandırmalarında Büyüme Analizleri. Güney Doğu Anadolu Ormancılık Araştırma Enstitüsü, Teknik Bülten No 3, 44 s. Elazığ. Eruz, E., Balıkesir Orman Başmüdürlüğü Bölgesindeki Saf Karaçam Meşçerelerinin Boy Gelişimi ile Bazı Edafik ve Fizyografik Özellikler Arasındaki Đlişkiler. ĐÜ Orman Fakültesi. Yayın No: 3244/368, Đstanbul. Genç, M., Karaçam (Pinus nigra Arnold subsp pallasiana) Öncü Gençliklerinde Gelişme Özellikleri. Doğa Türk Tarım ve Ormancılık Dergisi, 18, Genç, M., Orman Bakımı. SDÜ Yayınları, Yayın No: 14, 244s., Isparta. Göker, Y., Dursunbey ve Elekdağ Karaçamları (Pinus nigra var. pallasiana) nın fiziksel, mekanik özellikleri ve kullanış yerleri hakkında araştırmalar. T.C. Orman Bakanlığı, OGM Yayınları, 613(22). Gülen, Đ., Karaçam (Pinus nigra Arnold) Hacim Tablosu. ĐÜ, Orman Fakültesi Dergisi, A(1), Gülen, Đ., Karaçamda (Pinus nigra Arnold) Çap Artımı Đle Hacim Artımı Arasındaki Münasebetler Üzerine Araştırmalar. T.C. Tarım Bakanlığı, OGM Yayın No: 419/9, Đstanbul. 60

70 Gülsoy, S., Sütçüler (Isparta) Yöresinde Karaçamın (Pinus nigra Arn. subsp. pallasiana (Lamb.) Holmboe) Boy Gelişimine Bazı Yetişme Ortamı Özellikleri Arasındaki Đlişkiler. SDÜ Fen Bilimleri Enstitüsü (Basılmamış), Yüksek Lisans Tezi, 34s., Isparta. Johnstone, W.D., VariableDensity Yield Tables for Natural Stands of Lodgepole Pine in Alberta. Fisheries and Environment Canada, Forestry Service, Forestry Technical Report, 20, 110p. Kalıpsız, A., Türkiye de Karaçam Meşcerelerinin Tabii Bünyesi ve Verim Kudreti Üzerine Araştırmalar. OGM Yayını, 141s., Đstanbul. Kalıpsız, A., Đstatistik Yöntemler. ĐÜ Orman Fakültesi, Yayın No: 2837/294, 558s., Đstanbul. Kalıpsız, A., Orman Hasılat Bilgisi. ĐÜ Orman Fakültesi, Yayın No: 3516/397, 359s., Đstanbul. Kalıpsız, A., Dendrometri. ĐÜ Orman Fakültesi, Yayın No:3194/354, 359s., Đstanbul. Karadağ, M., Ehrami Karaçamın KastamonuOyak Mikro Havzasındaki Yayılışı. 1st International Symposium on Protection of Natural Environment & Ehrami Karaçam (Pinus nigra Arnold. ssp. pallasiana (Lamb.) Holmboe var. phramidata (Acat.) Yaltırık), Tuğra Ofset, s.113. Kütahya. Karatepe, Y., Gölcük (Isparta) te Karaçam (Pinus nigra Arn. subsp.pallasiana (Lamb.) Holmboe) Mesçerelerinin Topraklarındaki Toplam Azot ve Organik Karbon ile Ölü Örtülerindeki Toplam Azot ve Organik Madde Miktarlarının Arastırılması. SDÜ Orman Fakültesi Dergisi, A(2), 116. Kayacık, H., 1980, Orman ve Park Ağaçlarının Özel Sistematiği, ĐÜ Orman Fakültesi, Đstanbul, Kırış, R., Orman Amenajmanı Đle Đlgili Mevzuat, OGEMVAK Yayınları, 476s., Ankara. Mısır, N., Karaçam Ağaçlandırmalarına Đlişkin Büyüme Modelleri. Doktora Tezi, KTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, 209s., Trabzon. Mitscherlich, G., Wald Wanchstum und Umwelt. Erster Band, J.D. Sauerlander s Verlag, Frankfurt. Özarıcı, Đ., Boyabat Yöresinde Karaçam (Pinus nigra Arnold) Meşcerelerinde Kuruluş Özellikleri. ĐÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 96s., Đstanbul. 61

71 Özkan, K., Beyşehir Gölü Havzası nda Anadolu Karaçamının (Pinus nigra Arnold) Yayılışı Đle Fizyografik Yetişme Ortamı Faktörleri Arasındaki Đlişkiler. SDÜ Orman Fakültesi Dergisi, A(2), s., Saatçioğlu, F., Silvikültür Tekniği. ĐÜ Orman Fakültesi, Yayın No: 2490/268, Đstanbul. Saraçoğlu, Ö., Karadeniz Yöresi Göknar Meşcerelerinde Artım ve Büyüme. OGM Yayını, 312s., Ankara. Seçkin, B., Tabakalı Karaçam Meşçerelerimizdeki Silvikültür Meselemiz. Orman Mühendisliği Dergisi, (9), Sevgi, O., Bayramiçi Đşletmesi nde (Kazdağları) Karaçam ın (Pinus nigra Arnold) Yükseltiye Göre Beslenme Büyüme Đlişkileri. ĐÜ Fen Bilimleri Enstitüsü Doktora Tezi (Basılmamış), 221s., Đstanbul. Sun, O., Eren, E., Orpak, M., Temel Ağaç Türlerimizde Tek Ağaç ve Birim Alandaki Odun Çeşidi Oranlarının Saptanması, TÜBĐTAK, TOAG288, Araştırma Projesi, 119s. Ulusan, D., Isparta Yöresi Doğal Anadolu Karaçamı [ Pinus nigra Arnold. var. pallasiana (Lamb.) Holmboe ] Meşçerelerinde Tek Ağaçta Kabuk Kalınlığının Değişimi, SDÜ Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi (Basılmamış), 45s., Isparta. Usta, H., Z., Kızılçam (Pinus brutia Ten.) Ağaçlandırmalarında Hasılat Araştırmaları. Ormancılık Araştırma Enstitüsü Teknik Bülten Serisi, No:219, 138s., Ankara. Yaltırık, F., Dendroloji Ders Kitabı I (Gymnospermae). ĐÜ Orman Fakültesi, Yayın No: 386, 320s., Đstanbul. Yavuz, H., Meşcere Sıklığı ve Ölçümünde Kullanılan Yöntemler. KTÜ Orman Fakültesi, Seminer Serisi No:8, 4754s., Trabzon. Yeşil, A., Değişik Sıklık ve Bonitetteki Kızılçam Meşçerelerinin Yaşa Göre Gelişimi. ĐÜ Fen Bilimleri Enstitüsü (Basılmamış), Doktora Tezi, 149s., Đstanbul. Yücel, E., Ehrami Karaçam [Pinus nigra Arnold. subsp. pallasiana (Lamb.) Holmboe var. pyramidata (Acat.) Yaltırık.] ın Doğal Yayılışı ve Ekolojik Özellikleri, Anadolu Üniversitesi Fen Fakültesi Yayınları, No:2, Eskişehir. 62

72 EKLER 63

73 Ek1 Örnek alanlara ait özellikler Örnek Alan No Büyüklüğü (m 2 ) Yeryüzü Şekli Yükselti (m) Eğim ( % ) Bakı YöreOrman Đşletme Müdürlüğü A.Orta Y K.Doğu SipahilerSütçüler A.Orta Y G.Batı SipahilerSütçüler Y.Orta Y Kuzey TotaSütçüler A.Orta Y K.Batı PazarköyEğirdir Y.Orta Y K.Batı SipahilerSütçüler Y.Orta Y K.Batı TotaSütçüler Orta Y K.Doğu TotaSütçüler Orta Y Kuzey TotaSütçüler A.OrtaY Kuzey TotaSütçüler Orta Y K.Doğu Y.GökdereEğirdir Orta Y K.Doğu Y.GökdereEğirdir Alt Y K.Batı PazarköyEğirdir Alt Y K.Batı PazarköyEğirdir Alt Y K.Batı PazarköyEğirdir Orta Y Kuzey Y.GökdereEğirdir Orta Y Kuzey Y.GökdereEğirdir Orta Y Kuzey Y.GökdereEğirdir Orta Y Kuzey Y.GökdereEğirdir Orta Y Kuzey Y.GökdereEğirdir Alt Y Kuzey AğlasunBurdur Alt Y Kuzey Ağlasun Burdur Alt Y Kuzey Ağlasun Burdur Y.Orta Y Kuzey Ağlasun Burdur Orta Y Kuzey Ağlasun Burdur Orta Y Kuzey Ağlasun Burdur Üst Y Kuzey Ağlasun Burdur Üst Y Kuzey Ağlasun Burdur Üst Y Kuzey Ağlasun Burdur Üst Y Kuzey ŞarkikarağaçEğirdir Alt Y K.Batı ŞarkikarağaçEğirdir Alt Y Batı ŞarkikarağaçEğirdir Sırt Batı EğirdirEğirdir Sırt Batı EğirdirEğirdir Sırt Batı EğirdirEğirdir Orta Y Kuzey TotaSütçüler Orta Y Kuzey TotaSütçüler 64

74 Ek1 (Devam) Örnek Alan No Büyüklüğü (m 2 ) Yeryüzü Şekli Yükselti (m) Eğim ( % ) Bakı YöreOrman Đşletme Müdürlüğü Üst Y Doğu KeçiborluIsparta Üst Y Doğu KeçiborluIsparta Ort. Y Doğu KeçiborluIsparta Üst Y Batı KeçiborluIsparta Sırt Güney EğirdirEğirdir 42* Y.Orta Y Batı EğirdirEğirdir Sırt Batı EğirdirEğirdir Üst Y Güney EğirdirEğirdir Orta Y Güney EğirdirEğirdir Üst Y K.Batı EğirdirEğirdir Orta Y Batı EğirdirEğirdir 49* Üst Y Batı EğirdirEğirdir Sırt Batı EğirdirEğirdir 52* Sırt Kuzey EğirdirEğirdir Y.Orta Y Batı EğirdirEğirdir Orta Y K.Batı TotaSütçüler Orta Y K.Doğu TotaSütçüler Alt Y Güney TotaSütçüler A.Orta Y G.Batı TotaSütçüler Orta Y K.Doğu TotaSütçüler Alt Y K.Batı TotaSütçüler Orta Y Batı TotaSütçüler Orta Y K.Doğu TotaSütçüler Alt Y Kuzey TotaSütçüler Orta Y K.Doğu TotaSütçüler Orta Y Kuzey TotaSütçüler Orta Y Kuzey TotaSütçüler Üst Y K.Batı TotaSütçüler Üst Y Kuzey TotaSütçüler Üst Y K.Batı TotaSütçüler Orta Y Kuzey TotaSütçüler Orta Y Kuzey TotaSütçüler Üst Y Batı TotaSütçüler 65

75 Ek1( Devam) Örnek Alan No Büyüklüğü (m 2 ) Yeryüzü Şekli Yükselti (m) Eğim ( % ) Bakı YöreOrman Đşletme Müdürlüğü Üst Y Kuzey TotaSütçüler Üst Y K.Doğu TotaSütçüler Alt Y Kuzey TotaSütçüler Üst Y Doğu TotaSütçüler Üst Y Doğu TotaSütçüler Orta Y K.Doğu TotaSütçüler Y.Orta Y K.Batı TotaSütçüler Üst Y K.Batı TotaSütçüler Alt Y K.Batı TotaSütçüler Orta Y K.Batı TotaSütçüler Alt Y G.Doğu TotaSütçüler Alt Y Güney TotaSütçüler Orta Y Kuzey TotaSütçüler Y.Orta Y Batı TotaSütçüler Alt Y Batı TotaSütçüler Y.Orta Y Batı TotaSütçüler Y.Orta Y Batı TotaSütçüler Üst Y K.Batı TotaSütçüler Y.Orta Y K.Doğu TotaSütçüler Üst Y Kuzey TotaSütçüler Üst Y Batı TotaSütçüler Sırt TotaSütçüler Üst Y K.Doğu TotaSütçüler A.Orta Y Kuzey TotaSütçüler Orta Y Kuzey TotaSütçüler Orta Y Kuzey TotaSütçüler Orta Y Kuzey TotaSütçüler Orta Y K.Doğu TotaSütçüler Orta Y K.Doğu TotaSütçüler Orta Y K.Doğu TotaSütçüler Orta Y K.Batı TotaSütçüler Orta Y Doğu TotaSütçüler Orta Y K.Doğu TotaSütçüler Üst Y Güney TotaSütçüler Y.Orta Y K.Batı TotaSütçüler Alt Y Batı TotaSütçüler Y.Orta Y Batı TotaSütçüler 66

76 Ek1 (Devamı) Örnek Alan No Büyüklüğü (m 2 ) Yeryüzü Şekli Yükselti (m) 67 Eğim ( % ) Bakı YöreOrman Đşletme Müdürlüğü Y.Orta Y Batı TotaSütçüler Y.Orta Y Batı TotaSütçüler Orta Y Batı TotaSütçüler Y.Orta Y K.Doğu TotaSütçüler Y.Orta Y K.Doğu TotaSütçüler Y.Orta Y Batı TotaSütçüler Y.Orta Y Batı TotaSütçüler Orta Y G.Doğu TotaSütçüler Üst Y Kuzey TotaSütçüler Üst Y K.Batı TotaSütçüler Üst Y Kuzey TotaSütçüler Üst Y Batı TotaSütçüler Orta Y Batı AğlasunBurdur Sırt Batı AğlasunBurdur Üst Y K.Batı AğlasunBurdur Orta Y G.Batı AğlasunBurdur Orta Y K.Doğu AğlasunBurdur Alt Y K.Batı AğlasunBurdur Üst Y Kuzey AğlasunBurdur Orta Y Batı AğlasunBurdur Alt Y Kuzey AğlasunBurdur Üst Y K.Doğu AğlasunBurdur Alt Y Doğu AğlasunBurdur Alt Y Kuzey AğlasunBurdur Sırt Kuzey AğlasunBurdur Sırt K.Doğu AğlasunBurdur Üst Y Güney AğlasunBurdur Üst Y Kuzey AğlasunBurdur Üst Y K.Batı AğlasunBurdur Orta Y Kuzey AğlasunBurdur Orta Y Kuzey AğlasunBurdur Orta Y K.Batı AğlasunBurdur Üst Y K.Doğu AğlasunBurdur Sırt K.Doğu AğlasunBurdur Y.Orta Y K.Batı AğlasunBurdur Alt Y Kuzey AğlasunBurdur Alt Y Kuzey AğlasunBurdur *Değerlendirmeye alınmayan örnek alanlar

77 Ek2 Örnek alanların hacim ve hacim elemanlarına ait özellikler 1) Örnek Alan No Yaş Orta çap (cm) Orta boy (m) Göğüs yüzeyi (m 2 /ha) 68 Ağaç Sayısı (ad/ha) Meşcere Hacmi (m 3 /ha) Üst boy (m) Sıklık Derecesi *

78 Ek2 (Devam) Örnek Alan No Yaş Orta çap (cm) Orta boy (m) Göğüs yüzeyi (m 2 /ha) Ağaç Sayısı (ad/ha) Meşcere Hacmi (m 3 /ha) Üst boy (m) Sıklık Derecesi * *

79 Ek2 (Devam) Örnek Alan No Yaş Orta çap (cm) Orta boy (m) Göğüs yüzeyi (m 2 /ha) Ağaç Sayısı (ad/ha) Meşcere Hacmi (m 3 /ha) Üst boy (m) Sıklık Derecesi

80 Ek2 (Devam) Örnek Alan No Yaş Orta çap (cm) Orta boy (m) Göğüs yüzeyi (m 2 /ha) Ağaç Sayısı (ad/ha) Meşcere Hacmi (m 3 /ha) Üst boy (m) Sıklık Derecesi *Değerlendirmeye alınmayan örnek alanlar 1) 114 (Tekin, 2008), 1554 (Carus,2006) ve nolu örnek alanlar Orman Amenajman Heyetlerinden alınan örnek alanlardır. 71

81 Ek 3 Anadolu karaçamı Sıklığa Bağlı Hasılat Tablosu I. Bonitet Sınıfı ve Sıklık Derecesi = 13 Yaş Üst Boy Orta Boy Kalan Meşcere Ayrılan Meşcere Ağaç Sayısı Orta Çap Göğüs Yüzeyi Gövde Hacmi Ağaç Sayısı Gövde Hacmi Hacim Toplamı Yıllık Cari Artım Genel Meşcere Ara Gövde Hasılat Hacmi % si Ortalama Artım Kalan Meşcere Yıl m m Adet cm m 2 m 3 Adet m 3 m 3 m 3 % m 3 % m 3 m 3 Genel Meşcere

82 Ek Çizelge 3. (Devamı) I. Bonitet Sınıfı ve Sıklık Derecesi = 9 Yaş Üst Boy Orta Boy Kalan Meşcere Ayrılan Meşcere Ağaç Sayısı Orta Çap Göğüs Yüzeyi Gövde Hacmi Ağaç Sayısı Gövde Hacmi Hacim Toplamı Yıllık Cari Artım Genel Meşcere Ara Gövde Hasılat Hacmi % si Ortalama Artım Kalan Meşcere Yıl m m Adet cm m 2 m 3 Adet m 3 m 3 m 3 % m 3 % m 3 m 3 Genel Meşcere

83 Ek Çizelge 3. (Devamı) I. Bonitet Sınıfı ve Sıklık Derecesi = 5 Yaş Üst Boy Orta Boy Kalan Meşcere Ayrılan Meşcere Ağaç Sayısı Orta Çap Göğüs Yüzeyi Gövde Hacmi Ağaç Sayısı Gövde Hacmi Hacim Toplamı Yıllık Cari Artım Genel Meşcere Ara Gövde Hasılat Hacmi % si Ortalama Artım Kalan Meşcere Yıl m m Adet cm m 2 m 3 Adet m 3 m 3 m 3 % m 3 % m 3 m 3 Genel Meşcere

84 Ek Çizelge 3. (Devamı) II. Bonitet Sınıfı ve Sıklık Derecesi = 13 Yaş Üst Boy Orta Boy Kalan Meşcere Ayrılan Meşcere Ağaç Sayısı Orta Çap Göğüs Yüzeyi Gövde Hacmi Ağaç Sayısı Gövde Hacmi Hacim Toplamı Yıllık Cari Artım Genel Meşcere Ara Gövde Hasılat Hacmi % si Ortalama Artım Kalan Meşcere Yıl m m Adet cm m 2 m 3 Adet m 3 m 3 m 3 % m 3 % m 3 m 3 Genel Meşcere

85 Ek Çizelge 3. (Devamı) II. Bonitet Sınıfı ve Sıklık Derecesi = 9 Yaş Üst Boy Orta Boy Kalan Meşcere Ayrılan Meşcere Ağaç Sayısı Orta Çap Göğüs Yüzeyi Gövde Hacmi Ağaç Sayısı Gövde Hacmi Hacim Toplamı Yıllık Cari Artım Genel Meşcere Ara Gövde Hasılat Hacmi % si Ortalama Artım Kalan Meşcere Yıl m m Adet cm m 2 m 3 Adet m 3 m 3 m 3 % m 3 % m 3 m 3 Genel Meşcere

86 Ek Çizelge 3. (Devamı) II. Bonitet Sınıfı ve Sıklık Derecesi = 5 Yaş Üst Boy Orta Boy Kalan Meşcere Ayrılan Meşcere Ağaç Sayısı Orta Çap Göğüs Yüzeyi Gövde Hacmi Ağaç Sayısı Gövde Hacmi Hacim Toplamı Yıllık Cari Artım Genel Meşcere Ara Gövde Hasılat Hacmi % si Ortalama Artım Kalan Meşcere Yıl m m Adet cm m 2 m 3 Adet m 3 m 3 m 3 % m 3 % m 3 m 3 Genel Meşcere

87 Ek Çizelge 3. (Devamı) III. Bonitet Sınıfı ve Sıklık Derecesi = 13 Yaş Üst Boy Orta Boy Kalan Meşcere Ayrılan Meşcere Ağaç Sayısı Orta Çap Göğüs Yüzeyi Gövde Hacmi Ağaç Sayısı Gövde Hacmi Hacim Toplamı Yıllık Cari Artım Genel Meşcere Ara Gövde Hasılat Hacmi % si Ortalama Artım Kalan Meşcere Yıl m m Adet cm m 2 m 3 Adet m 3 m 3 m 3 % m 3 % m 3 m 3 Genel Meşcere

88 Ek Çizelge 3. (Devamı) III. Bonitet Sınıfı ve Sıklık Derecesi = 9 Yaş Üst Boy Orta Boy Kalan Meşcere Ayrılan Meşcere Ağaç Sayısı Orta Çap Göğüs Yüzeyi Gövde Hacmi Ağaç Sayısı Gövde Hacmi Hacim Toplamı Yıllık Cari Artım Genel Meşcere Ara Gövde Hasılat Hacmi % si Ortalama Artım Kalan Meşcere Yıl m m Adet cm m 2 m 3 Adet m 3 m 3 m 3 % m 3 % m 3 m 3 Genel Meşcere

89 Ek Çizelge 3. (Devamı) III. Bonitet Sınıfı ve Sıklık Derecesi = 5 Yaş Üst Boy Orta Boy Kalan Meşcere Ayrılan Meşcere Ağaç Sayısı Orta Çap Göğüs Yüzeyi Gövde Hacmi Ağaç Sayısı Gövde Hacmi Hacim Toplamı Yıllık Cari Artım Genel Meşcere Ara Gövde Hasılat Hacmi % si Ortalama Artım Kalan Meşcere Yıl m m Adet Cm m 2 m 3 Adet m 3 m 3 m 3 % m 3 % m 3 m 3 Genel Meşcere

90 Ek Çizelge 3. (Devamı) IV. Bonitet Sınıfı ve Sıklık Derecesi = 13 Yaş Üst Boy Orta Boy Kalan Meşcere Ayrılan Meşcere Ağaç Sayısı Orta Çap Göğüs Yüzeyi Gövde Hacmi Ağaç Sayısı Gövde Hacmi Hacim Toplamı Yıllık Cari Artım Genel Meşcere Ara Gövde Hasılat Hacmi % si Ortalama Artım Kalan Meşcere Yıl m m Adet cm m 2 m 3 Adet m 3 m 3 m 3 % m 3 % m 3 m 3 Genel Meşcere

91 Ek Çizelge 3. (Devamı) IV. Bonitet Sınıfı ve Sıklık Derecesi = 9 Yaş Üst Boy Orta Boy Kalan Meşcere Ayrılan Meşcere Ağaç Sayısı Orta Çap Göğüs Yüzeyi Gövde Hacmi Ağaç Sayısı Gövde Hacmi Hacim Toplamı Yıllık Cari Artım Genel Meşcere Ara Gövde Hasılat Hacmi % si Ortalama Artım Kalan Meşcere Yıl m m Adet cm m 2 m 3 Adet m 3 m 3 m 3 % m 3 % m 3 m 3 Genel Meşcere

92 Ek Çizelge 3. (Devamı) IV. Bonitet Sınıfı ve Sıklık Derecesi = 5 Yaş Üst Boy Orta Boy Kalan Meşcere Ayrılan Meşcere Ağaç Sayısı Orta Çap Göğüs Yüzeyi Gövde Hacmi Ağaç Sayısı Gövde Hacmi Hacim Toplamı Yıllık Cari Artım Genel Meşcere Ara Gövde Hasılat Hacmi % si Ortalama Artım Kalan Meşcere Yıl m m Adet cm m 2 m 3 Adet m 3 m 3 m 3 % m 3 % m 3 m 3 Genel Meşcere

93 Ek Çizelge 3. (Devamı) V. Bonitet Sınıfı ve Sıklık Derecesi = 13 Yaş Üst Boy Orta Boy Kalan Meşcere Ayrılan Meşcere Ağaç Sayısı Orta Çap Göğüs Yüzeyi Gövde Hacmi Ağaç Sayısı Gövde Hacmi Hacim Toplamı Yıllık Cari Artım Genel Meşcere Ara Gövde Hasılat Hacmi % si Ortalama Artım Kalan Meşcere Yıl m m Adet cm m 2 m 3 Adet m 3 m 3 m 3 % m 3 % m 3 m 3 Genel Meşcere

94 Ek Çizelge 3. (Devamı) V. Bonitet Sınıfı ve Sıklık Derecesi = 9 Yaş Üst Boy Orta Boy Kalan Meşcere Ayrılan Meşcere Ağaç Sayısı Orta Çap Göğüs Yüzeyi Gövde Hacmi Ağaç Sayısı Gövde Hacmi Hacim Toplamı Yıllık Cari Artım Genel Meşcere Ara Gövde Hasılat Hacmi % si Ortalama Artım Kalan Meşcere Yıl m m Adet cm m 2 m 3 Adet m 3 m 3 m 3 % m 3 % m 3 m 3 Genel Meşcere

95 Ek Çizelge 3. (Devamı) V. Bonitet Sınıfı ve Sıklık Derecesi = 5 Yaş Üst Boy Orta Boy Kalan Meşcere Ayrılan Meşcere Ağaç Sayısı Orta Çap Göğüs Yüzeyi Gövde Hacmi Ağaç Sayısı Gövde Hacmi Hacim Toplamı Yıllık Cari Artım Genel Meşcere Ara Gövde Hasılat Hacmi % si Ortalama Artım Kalan Meşcere Yıl m m Adet cm m 2 m 3 Adet m 3 m 3 m 3 % m 3 % m 3 m 3 Genel Meşcere

96 ÖZGEÇMĐŞ Adı Soyadı : Bircan ARIKAN TEKĐN Doğum Yeri ve Yılı : Elmalı, 1981 Medeni Hali : Evli Yabancı Dili : Đngilizce Eğitim Durumu (Kurum ve Yıl) Lise : Elmalı Sağlık Meslek Lisesi, 1999 Lisans : Süleyman Demirel Üniversitesi Orman Fakültesi, 2004 Yüksek Lisans : Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Orman Mühendisliği Anabilim Dalı,2008 Çalıştığı Kurum/ Kurumlar ve Yıl: Süleyman Demirel Üniversitesi Rektörlük Bilgi Đşlem Daire Bşk Süleyman Demirel Üniversitesi Araştırma ve Uygulama Hastanesi Isparta Orman Bölge Müdürlüğü Sütçüler Orman Đşletme Müdürlüğü Sipahiler Orman Đşletme Şefi Isparta Orman Bölge Müdürlüğü Amenajman Ofisi Orman Mühendisi 87