DOKTORA TEZİ BATI KARADENİZ YÖRESİ SARIÇAM MEŞCERELERİNDE ARTIM VE BÜYÜME

Transkript

1 İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ BATI KARADENİZ YÖRESİ SARIÇAM MEŞCERELERİNDE ARTIM VE BÜYÜME Orman Yük. Müh. Muammer ŞENYURT Orman Mühendisliği Anabilim Dalı Orman Hasılatı ve Biyometri Programı Danışman Prof.Dr. Ömer SARAÇOĞLU Mayıs, 211 İSTANBUL

2 İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ BATI KARADENİZ YÖRESİ SARIÇAM MEŞCERELERİNDE ARTIM VE BÜYÜME Orman Yük. Müh. Muammer ŞENYURT Orman Mühendisliği Anabilim Dalı Orman Hasılatı ve Biyometri Programı Danışman Prof.Dr. Ömer SARAÇOĞLU Mayıs, 211 İSTANBUL

3

4 ÖNSÖZ Batı Karadeniz Yöresi Sarıçam Meşcerelerinde Artım ve Büyüme isimli bu çalışma İ.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Orman Mühendisliği Anabilim Dalı, Orman Hasılatı ve Biyometri Programında doktora tezi olarak hazırlanmıştır. Doktora ders ve tez aşamasında her türlü destek ve fikirlerini esirgemeyen, bana yol gösteren, tezimde büyük emeği bulunan, danışman hocam Prof. Dr. Ömer SARAÇOĞLU na minnet ve şükranlarımı sunarım. Değerli görüş ve fikirlerinden yararlandığım, tezin her aşamasında yol gösteren, engin bilgi ve tecrübelerinden yararlandığım saygıdeğer hocam Prof. Dr. Tahsin AKALP e saygılarımı sunarım. Araştırmanın çeşitli aşamalarında gerek fikirleriyle gerek fiili yardımlarıyla çalışmada katkıları bulunan Yrd.Doç.Dr. Eyyüp ATICI ya, Yrd.Doç.Dr. Ersel YILMAZ a, Araş.Gör. Emrah ÖZDEMİR e, Doç.Dr.Ender MAKİNACI ya ve Araş.Gör.Dr. Vedat BEŞKARDEŞ e teşekkürlerimi sunuyorum. Çalışma sürecinde sürekli bağlantı halinde olduğum, görüş ve önerilerinden yararlandığım Prof.Dr.Serdar CARUS ve Yrd.Doç.Dr.Yılmaz ÇATAL a teşekkür ederim. Arazi çalışmaları sırasında araç, işçi ve konaklama konularında yardımlarını esirgemeyen ve kolaylık gösteren Orman Genel Müdürlüğü nün taşra personeline en içten şükranlarımı sunarım. Çalışma sırasında destek ve teşviklerinden dolayı anabilim dalımız personellerinden Remziye KOÇ, Cemil AYTAR, Hürbey KAYA ya ve değerli arkadaşlarıma teşekkür ederim. Ayrıca çalışma sırasında sabrından ve desteğinden dolayı aileme de teşekkürü bir borç bilirim. Çalışmanın bilim dünyasına, ülkemiz ormancılığına, uygulamada çalışan teknik personele ve ilgilenenlere faydalı olmasını dilerim. Mayıs, 211 Muammer ŞENYURT i

5 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... i İÇİNDEKİLER... ii ŞEKİL LİSTESİ... vi TABLO LİSTESİ... xi ÖZET... xii SUMMARY... xiii 1. GİRİŞ SARIÇAM AĞAÇ TÜRÜNE AİT GENEL BİLGİLER SARIÇAMIN DOĞAL YAYILIŞ ALANI VE BOTANIK ÖZELLİKLERİ SARIÇAMIN EKOLOJİK VE SİLVIKÜLTÜREL ÖZELLİKLERİ GENEL KISIMLAR MALZEME VE YÖNTEM ARAŞTIRMA ALANININ TANITIMI YÖNTEM Örnek Alanlarda Aranan Özellikler Örnek Alanların Büyüklüğü, Şekli ve Sayısı Örnek Alanlarda Yapılan Ölçümler Konu ve Komşu Ağacların Belirlenmesi Komşu Ağaçların Komşu Ağaca Olan Mesafelerinin Ölçümü Konu Ağaçla Komşu Ağaçlar Arasındaki Semt Açılarının Ölçümü Ağaçların Çaplarının Ölçülmesi Ağaçların Boylarının Ölçülmesi Ağaçların Tepe Yarıçaplarının Ölçülmesi Ağaçların Yaşlarının Belirlenmesi ii

6 Ağaçların Sosyal Sınıflarının Tespiti Son 1 Yıllık Halka Kalınlığının Ölçümleri Çift Kabuk Kalınlığının Ölçülmesi Diğer Ölçümler Örnek Alanlarda Yapılan Ölçümlerin Değerlendirilmesi Örnek Alanların Yaşlarının Hesaplanması Tepe Yarıçapının Hesabı Hektara Çevirme Katsayısının Hesabı Göğüs Yüzeyi Hesabı Bonitet ve Bonitet Endekslerinin Belirlenmesi Sıklık Derecelerinin Hesaplanması Meşcere Orta Çapının Belirlenmesi Gövde Analizleri Ağaç Sayılarının Belirlenmesi Hacım Tablosunun Düzenlenmesi Üst Boyların Tespiti Çap ve Göğüs Yüzeyi Artımlarının İncelenmesi BULGULAR AĞAÇLARIN HACIMLANDIRILMASI Batı Karadeniz Yöresi Sarıçam Ağaç Hacım Tablosu Kütük Çapı - Göğüs Çapı İlişkisi MEŞCERELERIN BONİTETLENDİRILMESİ Bonitet Eğrilerinin Türetilmesi Bonitet Tablosunun Düzenlenmesi Meşcere Orta Boyunun Hesabı MEŞCERELERIN GÖĞÜS YÜZEYİ VE SIKLIK DERECELERİNİN HESAPLANMASI AĞAÇLARIN ÇIFT KABUK KALINLIKLARI İLE İLGILI İLIŞKİLER Çap Çift kabuk Kalınlığı İlişkisi Kabuk Hacmı... 5 iii

7 4.5. YAŞ GÖĞÜS YÜZEYİ ORTA AĞACI ÇAPI İLİŞKİSİNİN GENELLEŞTİRİLMESİ ÇAP ÇAP ARTIMI İLİŞKİSİNİN GENELLEŞTİRİLMESİ Çap Artımının Belli Yaş ve Sıklık Derecelerine Göre Değişimi Belli Yaş ve Bonitet Derecelerinde Çap Artım Doğrusunun Değişimi MEŞCERE BOY EĞRILERININ GENELLEŞTİRİLMESİ HEKTARDAKI AĞAÇ SAYISI İLE İLGILI İLİŞKİLER Yaş Hektardaki Ağaç Sayısı İlişkisinin Genelleştirilmesi Vejetasyon Dönemi Sonunda Meşcereden Ayrılacak Ağaç Sayısı Vejetasyon Dönemi Sonunda Meşcereden Ayrılan Birikimli Ağaç Sayısı Hektardaki Ağaç Sayısının Çap Basamaklarına Dağılımının Genelleştirilmesi Örnek Alanlardaki Çapların Aritmetik Ortalama ve Standart Sapma Değişimlerinin Genelleştirilmesi Genelleştirilmiş Sıklık Fonksiyonunun Bulunması Sıklık Fonksiyonundan Çapların Türetilmesi HEKTARDAKI HACIMLARIN HESAPLANMASI Asli Meşcere Hacmı Ara Meşcere Hacmı Genel Hacım Verimi MEŞCERE HACIM ARTIMLARININ HESAPLANMASI HASILAT TABLOSUNUN DÜZENLENMESİ Bilgisayar Programının Genel Akış Diyagramı Meşcere Hasılat Tablosu Programının Kullanılması MEŞCERE BOYLARININ BONİTET VE SIKLIK DERECELERİNE GÖRE KARŞILAŞTIRILMASI AĞAÇ SAYISININ BONITET VE SIKLIK DERECELERINE GÖRE KARŞILAŞTIRILMASI MEŞCERE ORTA ÇAPININ BONİTET VE SIKLIK DERECELERİNE GÖRE KARŞILAŞTIRILMASI iv

8 4.17. MEŞCERE GÖĞÜS YÜZEYİNİN BONİTET VE SIKLIK DERECELERİNE GÖRE KARŞILAŞTIRILMASI ASLİ MEŞCERE HACMININ BONİTET VE SIKLIK DERECELERİNE GÖRE GELİŞİMİ AYRILAN MEŞCERE AĞAÇ SAYISI VE HACIM GELİŞIMLERİNİN BONITET VE SIKLIĞA GÖRE KARŞILAŞTIRILMASI YILLIK CARİ ARTIM VE YÜZDESİNİN BONİTET VE SIKLIK DERECELERİNE GÖRE DEĞİŞİMİ GENEL VERİM ORTALAMA HACIM ARTIMI TARTIŞMA VE SONUÇ BULGULARIN ÖNCEKİ BULGULARLA KARŞILAŞTIRILMASI Meşcere Üst Boylarının Karşılaştırılması Ağaç Sayılarının Karşılaştırılması Göğüs Yüzeylerine Göre Karşılaştırılması Asli Meşcere Hacımlarının Karşılaştırılması Ayrılan Maşcere Hacımlarının Karşılaştırılması Cari Hacım Artımlarının Karşılaştırılması Genel Hacım Verimlerinin Karşılaştırılması Ortalama Hacım Artımlarının Karşılaştırılması Genel Ortalama Hacım Artımlarına Göre Karşılaştırma KAYNAKLAR EKLER ÖZGEÇMİŞ v

9 ŞEKİL LİSTESİ Şekil 1.1 :Sarıçam meşcerelerinden görünüm (Fotoğraf: Muammer ŞENYURT).. 5 Şekil 1.2 :Sarıçamın dünya üzerindeki yayılışı (Mátyás ve diğ., 24; Çoban, 27)... 7 Şekil 1.3 :Sarıçamın Türkiye deki yayılışı (OGM, 29)... 8 Şekil 3.1 :Örnek alanların alındığı yerler Şekil 3.2 :Örnek alanlardaki ağaçlar arasında örnek alan yüzeyinin Şekil 3.3 hesaplanmasında dikkate alınan mesafeler :Ağaç tepe yarıçaplarının kuzey güney doğrultusu ve buna dik doğrultuda 4 yarıçap ölçümü Şekil 3.4 :Konu ağaç ile komşu ağaçlar arası mesafelerin ölçülmesi Şekil 4.1 :Kabuklu çap ile kabuksuz çap arasındaki ilişki Şekil 4.2 :Kabuklu hacım ile kabuksuz hacım arasındaki ilişki Şekil 4.3 :Değişik boy basamaklarında gövde hacmının göğüs çapına göre değişimi Şekil 4.4 :Kütük çapı ile göğüs çapı arasındaki ilişki Şekil 4.5 :Yaşa göre üst boyların dağılımı Şekil 4.6 :Üst boyların standart sapmalarının yaşa göre değişimi Şekil 4.7 :Yaş-üst boy ilişkisini bonitet dereceleri itibarıyla gösteren eğriler Şekil 4.8 :Örnek alanların bonitet sınıflarına göre dağılımı Şekil 4.9 :Üst boy orta boy ilişkisi Şekil 4.1 :Göğüs yüzeyinin yaşa ve BOD a göre değişimi Şekil 4.11 :Çeşitli bonitet ve sıklık derecelerine göre göğüs çapı (d) çift kabuk kalınlığı (2b) ilişkisi Şekil 4.12 :BOD= için değişik sıklıklara göre göğüs çapı (d) çift kabuk kalınlığı (2b) ilişkisi Şekil 4.13 :BOD=,5 için değişik sıklıklara göre göğüs çapı (d) çift kabuk kalınlığı (2b) ilişkisi Şekil 4.14 :BOD=1 için değişik sıklıklara göre göğüs çapı (d) çift kabuk kalınlığı (2b) ilişkisi Şekil 4.15 :SD=,6 için değişik bonitetlere göre göğüs çapı (d) çift kabuk kalınlığı (2b) ilişkisi Şekil 4.16 :SD=1 için değişik bonitetlere göre göğüs çapı (d) çift kabuk kalınlığı (2b) ilişkisi Şekil 4.17 :SD=1,6 için değişik bonitetlere göre göğüs çapı (d) çift kabuk kalınlığı (2b) ilişkisi Şekil 4.18 :Göğüs yüzeyi orta ağacı çapının (dg) yaşa (t) göre değişimi Şekil 4.19 :Örnek alanlardan sağlanan verilerle modelden elde edilen Meşcere orta ağacı çaplarının yaşa göre değişimlerinin karşılaştırılması Şekil 4.2 :BOD= için değişik sıklıklara göre yaş (t) orta çap (dg) ilişkisi Şekil 4.21 :BOD=,5 için değişik sıklıklara göre yaş (t) orta çap (dg) ilişkisi Şekil 4.22 :BOD=1 için değişik sıklıklara göre yaş (t) orta çap (dg) ilişkisi vi

10 Şekil 4.23 :Sıklık derecesi (SD)=,6 için değişik bonitet (BOD) derecesine göre yaş (t)-orta çap (dg) ilişkisi Şekil 4.24 :Sıklık derecesi (SD)=1 için değişik bonitet (BOD) derecesine göre yaş (t)-orta çap (dg) ilişkisi Şekil 4.25 :Sıklık derecesi (SD)=1,6 için değişik bonitet (BOD) derecesine göre yaş (t)-orta çap (dg) ilişkisi Şekil 4.26 :Örnek alandan sağlanan ve modelden elde edilen verilerle düzenlenen yaş son 1 yıllık çap artımı ilişkisine ait noktalar dağılımı Şekil 4.27 :Örnek alandan sağlanan ve modelden elde edilen verilerle düzenlenen çap son 1 yıllık çap artımı ilişkisine ait noktalar dağılımı Şekil 4.28 :t=2 SD=,6 için değişik BOD lara göre çap-çap artımı ilişkisi Şekil 4.29 :t=2 SD=1, için değişik BOD lara göre çap-çap artımı ilişkisi Şekil 4.3 :t=2 SD=1,6 için değişik BOD lara göre çap-çap artımı ilişkisi Şekil 4.31 :t=6 SD=,6 için değişik BOD lara göre çap-çap artımı ilişkisi Şekil 4.32 :t=6 SD=1, için değişik BOD lara göre çap-çap artımı ilişkisi Şekil 4.33 :t=6 SD=1,6 için değişik BOD lara göre çap-çap artımı ilişkisi Şekil 4.34 :t=1 SD=,6 için değişik BOD lara göre çap-çap artımı ilişkisi... 6 Şekil 4.35 :t=1 SD=1, için değişik BOD lara göre çap-çap artımı ilişkisi... 6 Şekil 4.36 :t=1 SD=1,6 için değişik BOD lara göre çap-çap artımı ilişkisi... 6 Şekil 4.37 :t=14 SD=,6 için değişik BOD lara göre çap-çap artımı ilişkisi Şekil 4.38 :t=14 SD=1, için değişik BOD lara göre çap-çap artımı ilişkisi Şekil 4.39 :t=14 SD=1,6 için değişik BOD lara göre çap-çap artımı ilişkisi Şekil 4.4 :t=2 BOD= için değişik sıklıklara göre çap-çap artımı değişimi Şekil 4.41 :t=2 BOD=,5 için değişik sıklıklara göre çap-çap artımı değişimi Şekil 4.42 :t=2 BOD=1 için değişik sıklıklara göre çap-çap artımı değişimi Şekil 4.43 :t=6 BOD= için değişik sıklıklara göre çap-çap artımı değişimi Şekil 4.44 :t=6 BOD=,5 için değişik sıklıklara göre çap-çap artımı değişimi Şekil 4.45 :t=6 BOD=1 için değişik sıklıklara göre çap-çap artımı değişimi Şekil 4.46 :t=1 BOD= için değişik sıklıklara göre çap-çap artımı değişimi Şekil 4.47 :t=1 BOD=,5 için değişik sıklıklara göre çap-çap artımı değişimi Şekil 4.48 :t=1 BOD=1 için değişik sıklıklara göre çap-çap artımı değişimi Şekil 4.49 :t=14 BOD= için değişik sıklıklara göre çap-çap artımı değişimi Şekil 4.5 :t=14 BOD=,5 için değişik sıklıklara göre çap-çap artımı değişimi Şekil 4.51 :t=14 BOD=1 için değişik sıklıklara göre çap-çap artımı değişimi Şekil 4.52 :4 No lu Örnek Alanın Gerçek ve Modele Göre Çap-Boy Noktaları (t = 77, BOD = 5) Şekil 4.53 :5 No lu Örnek Alanın Gerçek ve Modele Göre Çap-Boy Noktaları (t = 143, BOD = 1) Şekil 4.54 :BOD= ve BOD=1 için çap-boy ilişkisinin yaşa göre değişimi Şekil 4.55 :BOD= için yaşa göre meşcere boy eğrilerinin değişimi Şekil 4.56 :BOD=1 için yaşa göre meşcere boy eğrilerinin değişimi Şekil 4.57 :Yaşa göre ağaç sayısı değişimi... 7 Şekil 4.58 :BOD= için değişik sıklıklara göre ağaç sayısının yaşa göre değişimi. 72 Şekil 4.59 :BOD=,5 için değişik sıklıklara göre ağaç sayısının yaşa göre değişimi Şekil 4.6 :BOD=1 için değişik sıklıklara göre ağaç sayısının yaşa göre değişimi. 72 Şekil 4.61 :SD=,6 için değişik BOD derecelerine göre ağaç sayısının yaşa göre değişimi vii

11 Şekil 4.62: SD=1 için değişik BOD derecelerine göre ağaç sayısının yaşa göre değişimi Şekil 4.63 :SD=1,6 için değişik BOD derecelerine göre ağaç sayısının yaşa göre değişimi Şekil 4.64 :Üç örnek alanda frekans dağılımı Şekil 4.65 :Örnek alanlardaki çaplara ait ortalamaların yaşa göre değişimi Şekil 4.66 :Örnek alanlardaki çaplara ait standart sapmaların yaşa göre değişimi.. 77 Şekil 4.67 :Gerçek (z,y) ve hesaplanmış (z, y) noktalarının dağılımı Şekil 4.68 :Çap basamaklarındaki ağaç sayılarının dağılımına karşı gelen sıklık fonksiyonu eğrisi... 8 Şekil 4.69 :Yaşa göre ağaç sayısı ve meşcere hacımları Şekil 4.7 :Batı Karadeniz Yöresi Sarıçam Hasılat Tablosu Programının Görünümü Şekil 4.71 :Batı Karadeniz Yöresi Sarıçam Hasılat Tablosu Programına Veri Girişi Şekil 4.72 :Batı Karadeniz Yöresi Sarıçam Hasılat Tablosu Programı Çıktısı Şekil 4.73 :Farklı bonitet sınıflarında meşcere üst ve orta boylarının yaşa göre gelişimi Şekil 4.74 :Meşcere üst ve orta boyunun yaşa göre gelişimi Şekil 4.75 :Farklı bonitet sınıflarında meşcere ağaç sayılarının yaşa göre değişimi 9 Şekil 4.76 :Farklı sıklık derecelerinde meşcere ağaç sayılarının yaşa göre değişimi... 9 Şekil 4.77 :Farklı bonitet sınıflarında meşcere orta çaplarının yaşa göre gelişimi.. 91 Şekil 4.78 :Farklı sıklık derecelerinde meşcere orta çaplarının yaşa göre gelişimi. 92 Şekil 4.79 :Farklı bonitet sınıflarında meşcere göğüs yüzeylerinin yaşa göre gelişimi Şekil 4.8 :Farklı sıklık derecelerinde meşcere göğüs yüzeylerinin yaşa göre gelişimi Şekil 4.81 :Farklı bonitet sınıflarında asli meşcere hacımlarının yaşa göre değişimi Şekil 4.82 :Farklı sıklık derecelerinde asli meşcere hacımlarının yaşa göre değişimi Şekil 4.83 :Farklı bonitet sınıflarında birikimli ayrılan meşcere ağaç sayılarının yaşa göre değişimi Şekil 4.84 :Farklı sıklık derecelerinde birikimli ayrılan meşcere ağaç sayılarının yaşa göre değişimi Şekil 4.85 :Farklı bonitet sınıflarında birikimli ayrılan meşcere hacımlarının yaşa göre değişimi Şekil 4.86 :Farklı sıklık derecelerinde birikimli ayrılan meşcere hacımlarının yaşa göre değişimi... 1 Şekil 4.87 :Farklı bonitet sınıflarında yıllık cari hacım artımlarının yaşa göre değişimi Şekil 4.88 :Farklı bonitet sınıflarında yıllık cari hacım artım yüzdelerinin yaşa göre değişimi Şekil 4.89 :Farklı sıklık derecelerinde yıllık cari hacım artımlarının yaşa göre değişimi Şekil 4.9 :Farklı sıklık derecelerinde yıllık cari hacım artım yüzdelerinin yaşa göre değişimi viii

12 Şekil 4.91 Şekil 4.92 Şekil 4.93 Şekil 4.94 Şekil 4.95 Şekil 4.96 Şekil 5.1 Şekil 5.2 Şekil 5.3 Şekil 5.4 Şekil 5.5 Şekil 5.6 Şekil 5.7 Şekil 5.8 Şekil 5.9 Şekil 5.1 Şekil 5.11 Şekil 5.12 Şekil 5.13 Şekil 5.14 Şekil 5.15 Şekil 5.16 Şekil 5.17 Şekil 5.18 :Farklı bonitet sınıflarında meşcere genel verimlerinin yaşa göre değişimi :Farklı sıklık derecelerinde meşcere genel verimlerinin yaşa göre değişimi :Farklı bonitet sınıflarında asli meşcere ortalama hacım artımlarının yaşa göre değişimi :Farklı sıklık derecelerinde asli meşcere ortalama hacım artımlarının yaşa göre değişimi :Farklı bonitet sınıflarında genel ortalama hacım artımlarının yaşa göre değişimi :Farklı sıklık derecelerinde genel ortalama hacım artımlarının yaşa göre değişimi :Batı Karadeniz -Alemdağ sarıçam hasılat tablosu meşcere üst boylarının karşılaştırılması :Batı Karadeniz -Erdemir sarıçam hasılat tablosu meşcere üst boylarının karşılaştırılması :Batı Karadeniz -Batu sarıçam hasılat tablosu meşcere üst boylarının karşılaştırılması :Kızılçam, karaçam, doğu ladini ve sarıçamın meşcere üst boylarının yaşa göre karşılaştırılması :Batı Karadeniz -Alemdağ sarıçam hasılat tablosu ağaç sayılarının karşılaştırılması :Batı Karadeniz -Erdemir sarıçam hasılat tablosu ağaç sayılarının karşılaştırılması :Batı Karadeniz -Batu sarıçam hasılat tablosu ağaç sayılarının karşılaştırılması : Kızılçam, karaçam, doğu ladini ve sarıçamın hektardaki ağaç sayılarının yaşa göre karşılaştırılması :Batı Karadeniz -Alemdağ sarıçam hasılat tablosu göğüs yüzeylerinin karşılaştırılması :Batı Karadeniz -Erdemir sarıçam hasılat tablosu göğüs yüzeylerinin karşılaştırılması :Batı Karadeniz -Batu sarıçam hasılat tablosu göğüs yüzeylerinin karşılaştırılması :Kızılçam, karaçam, doğu ladini ve sarıçamın göğüs yüzeylerinin yaşa göre karşılaştırılması :Batı Karadeniz -Alemdağ sarıçam hasılat tablosu asli meşcere hacımlarının karşılaştırılması :Batı Karadeniz -Erdemir sarıçam hasılat tablosu asli meşcere hacımlarının karşılaştırılması :Batı Karadeniz -Batu sarıçam hasılat tablosu asli meşcere hacımlarının karşılaştırılması :Kızılçam, karaçam, doğu ladini ve sarıçamın asli meşcere hacımlarının yaşa göre karşılaştırılması :Batı Karadeniz -Alemdağ sarıçam hasılat tablosu ayrılan meşcere hacımlarının karşılaştırılması :Batı Karadeniz -Erdemir sarıçam hasılat tablosu ayrılan meşcere hacımlarının karşılaştırılması ix

13 Şekil 5.19 Şekil 5.2 Şekil 5.21 Şekil 5.22 Şekil 5.23 Şekil 5.24 Şekil 5.25 Şekil 5.26 Şekil 5.27 Şekil 5.28 Şekil 5.29 Şekil 5.3 Şekil 5.31 Şekil 5.32 Şekil 5.33 Şekil 5.34 Şekil 5.35 Şekil 5.36 :Batı Karadeniz -Batu sarıçam hasılat tablosu ayrılan meşcere hacımlarının karşılaştırılması :Kızılçam, karaçam, doğu ladini ve sarıçamın hektardaki ayrılan meşcere hacımlarının yaşa göre karşılaştırılması :Batı Karadeniz -Alemdağ sarıçam hasılat tablosu cari hacım artımlarının karşılaştırılması :Batı Karadeniz -Erdemir sarıçam hasılat tablosu cari hacım artımlarının karşılaştırılması :Batı Karadeniz -Batu sarıçam hasılat tablosu cari hacım artımlarının karşılaştırılması :Kızılçam, karaçam, doğu ladini ve sarıçamın hektardaki cari hacım artımlarının yaşa göre karşılaştırılması :Batı Karadeniz -Alemdağ sarıçam hasılat tablosu genel hacım verimlerinin karşılaştırılması :Batı Karadeniz -Erdemir sarıçam hasılat tablosu genel hacım verimlerinin karşılaştırılması :Batı Karadeniz -Batu sarıçam hasılat tablosu genel hacım verimlerinin karşılaştırılması :Kızılçam, karaçam, doğu ladini ve sarıçamın genel hacım verimlerinin yaşa göre karşılaştırılması :Batı Karadeniz -Alemdağ sarıçam hasılat tablosu asli meşcere ortalama hacım artımlarının karşılaştırılması :Batı Karadeniz -Erdemir sarıçam hasılat tablosu asli meşcere ortalama hacım artımlarının karşılaştırılması :Batı Karadeniz -Batu sarıçam hasılat tablosu asli meşcere ortalama hacım artımlarının karşılaştırılması :Kızılçam, karaçam, doğu ladini ve sarıçamın hektardaki asli meşcere ortalama hacım artımlarının yaşa göre karşılaştırılması :Batı Karadeniz -Alemdağ sarıçam hasılat tablosu genel ortalama hacım artımlarının karşılaştırılması :Batı Karadeniz -Erdemir sarıçam hasılat tablosu genel ortalama hacım artımlarının karşılaştırılması :Batı Karadeniz -Batu sarıçam hasılat tablosu genel ortalama hacım artımlarının karşılaştırılması :Kızılçam, karaçam, doğu ladini ve sarıçamın hektardaki genel ortalama hacım artımlarının yaşa göre karşılaştırılması x

14 TABLO LİSTESİ Tablo 4.1 :Hacım tablosunun yapılmasında kullanılan ağaçların çap ve boy basamaklarına dağılımı Tablo 4.2 :Batı Karadeniz Sarıçam Meşcerelerinde kütük çapı ile göğüs çapı arasındaki ilişki Tablo 4.3 :Bonitet değerlerinin karşılık geldiği bonitet sınıfları Tablo 4.4 :Değişik bonitet derecesi ve sıklık derecelerine göre kabuk faktörleri (K) değerleri... 5 Tablo 4.5 :1 No lu örnek alanın frekans tablosundan z ve y değerlerinin hesaplanması Tablo 5.1 :Bonitet sınıflarına karşılık gelen alt ve üst bonitet dereceleri (BOD). 111 xi

15 ÖZET BATI KARADENİZ YÖRESİ SARIÇAM MEŞCERELERİNDE ARTIM VE BÜYÜME Bu çalışmada, Batı Karadeniz Yöresi Sarıçam (Pinus sylvestris) meşcerelerinde artım ve büyüme ilişkileri incelenmiştir. Bu incelemeler tek ağaç ve meşcere bazında yaş, bonitet ve sıklık derecelerine göre yapılmıştır. Bu amaçla, yılları arasında Kastamonu, Sinop, Bolu, Zonguldak, Ankara ve İstanbul Orman Bölge Müdürlükleri bünyesinde toplam 11 geçici örnek alan alınmıştır. Bu örnek alanlardan elde edilen veriler yardımıyla bonitet, hacım ve hasılat tabloları düzenlenmiştir. Hasılat tablosunu istenilen yaş, sıklık ve bonitete göre veren bir program yazılmıştır. Hasılat tablosu 5 farklı sıklık derecesi ve 5 farklı bonitet sınıfına göre 2 yaşından başlamakta ve 1 yıllık periyotlara göre sonuç vermektedir. Batı Karadeniz yöresi sarıçam hasılat tablosu değerleri hem Alemdağ (1967), Batu (1971) ve Erdemir (1974) sarıçam hasılat tablolarıyla hem de diğer bazı asli ağaç türleri (Karaçam, Kızılçam ve Doğu ladini) ile karşılaştırılmıştır. Doğal kanuniyetler hakkında yorumlamalar yapılmıştır. xii

16 SUMMARY INCREMENT AND GROWTH IN Pinus sylvestris FOREST IN WEST BLACK SEA REGION In this study, the increment and growth relationships of West Black sea Scots pine (Pinus sylvestris) stands in Western Black Sea region were examined. These relationships are based on individual tree and stand level according to age, site quality and stand density. For this purpose, 11 temporary sample plots were taken in Kastamonu, Bolu, Zonguldak, Ankara and Istanbul forest regional offices between 26 and 28 years. Site quality, volume and yield tables were made with the help of the data which obtained from these sample plots. A computer program designed to make revenue table according to desired age, density and site quality. Yield table prepared according to 5 different density and 5 different site quality classes. Yield tables are 1 years period and begin from 2 ages. The values of western Black sea Scotchs pine yield tables compared with both Alemdağ (1967), Batu (1971) and Erdemir (1974) Scotchs pine yield tables and with some of the common species (Pinus nigra, Pimus brutia and Picea orientalis) yield tables. Comments made about nature rules. xiii

17 1 1. GİRİŞ Ormanlar yenilenebilen doğal kaynaklardan biridir. Sosyal ve kültürel açıdan optimum yarar sağlayacak biçimde planlı ve düzenli işletilmeleri gerekir. Bu nedenle ormanların çok iyi tanınması, her türlü iç ve dış ilişkilerine ait özelliklerinin ve önemlerinin kavranması gerekir (Saraçoğlu, 1988). Ülkemizin en önemli doğal kaynaklarından biri olan ormanlarda, yetişme şartlarına uygun ve devamlılık ilkesine bağlı bir işletmecilik yapabilmek, meşcere kalitesi ile verimini yükseltme olanaklarını araştırmak, ülkemizde ormancılık politikasının en önemli sorunlarından biridir. Bu itibarla, ülkemiz ormanlarını temsil eden asli ağaç türleri ayrı ayrı ele alınarak, bunların meydana getirdikleri meşcere kuruluşları, verim güçleri ve gelişim seyirleri hakkında yerel çalışmalarla elde edilmiş bulunan toplu bilgilere ihtiyaç vardır (Erdemir, 1974). Meşcere hacim ve hacim elemanları, meşcere yaşı yanında, yetişme ortamlarına göre de değişeceğinden örnek alanların alındığı yetişme ortamlarının verimliliklerini ölçmek, bunları derecelendirmek ve böylece yetiştiği yerler arasındaki farkları ortaya koymak gerekir (Akalp, 1978). Tek ağaçların incelenmesinde, değişik yetişme ortamlarından ve farklı sosyal sınıflardan seçilen örnek ağaçlarda yapılan gövde analizlerinden yararlanılmaktadır. Böylece, farklı koşulların artım ve büyümeye etki biçimi, tipik bireyler üzerinde görülebilmekte veya belli koşulları temsil eden bireylerin genel eğilimleri olarak elde edilmektedir (Saraçoğlu,1988). Tek ağacı baz alan çalışmalar daha sağlıklı ve ayrıntılı sonuçlar vermektedir. Çünkü ortalama hacım değerleri yerine örnek alanda bulunan ağaçlar teker teker ölçülüp, gerçeğe daha yakın hacım değerleri hesaplanabilmektedir. Bu, meşcere simülasyonuyla mümkün

18 2 olabilmektedir. Ancak bu tür çalışmalarda meşcerenin sağlıklı bir şekilde simüle edilmesi gerekmektedir (Erkan, 1995). Örnek ağaç yöntemlerinde, meşceredeki ağaçların ortalama özelliğini temsil eden ağaçlar saptanarak hacımları bulunur ve bunlar yardımıyla bütün meşcerenin hacmi hesaplanır (Fırat,1958). Ormanda ağaçlar, doğal gençleşmede rasgele, dikimle yetiştirilen meşcerede de geometrik olarak dağılmaktadır. Bu anlayışla örnekleme, rasgele alınan bir noktanın veya bir ağacın çevresinde bulunan ağaçların ve uzaklıklarının ölçümü yoluyla da gerçekleştirilebilir (Kalıpsız, 1999). Meşcere hacminin hesaplanmasında kullanılan yöntemlerden birisi de ağaç hacim tablolarından yararlanmaktır. Asli orman ağaçlarımızın çoğu için hacim tabloları düzenlenmiştir. Yurdumuzda çok geniş bir yayılışa sahip olan sarıçam (Pinus sylvestris L.) için de çeşitli araştırmacılar tarafından yöresel (Erkin 1948; Erdemir 1974) ve genel hacim tabloları (Alemdağ, 1967; Sun, 1978) düzenlenmiştir. Aynı yaşlı, tek tabakalı sarıçam meşcerelerinden toplanan verilerle hazırlanan bu tablolar, karışık meşcerelerdeki Sarıçamlar için de kullanılmaktadır (Çalışkan ve Yeşil, 1996). Bilgisayar simülasyonu; bir varlığın veya sistemin bilgisayarda modelleştirilerek, zaman içerisindeki değişimini inceleme tekniğidir. Ormancılıkta da son 2-25 yıldan beri, ağaç ve meşcere modellerinin bilgisayarda işletilerek, gelişmelerini ve üretim miktarlarını tahmin etme yolları denenmektedir (Kalıpsız, 1999). Meşcere simülasyonunda öncelikle meşceredeki tek ağaçların büyüme ilkeleri ve ağaçların birbirleriyle etkileşimleri (komşuluk ilişkileri) tespit edilmekte ve daha sonra bu bilgiler ışığında meşcere model olarak bilgisayarda oluşturulabilmektedir. Simülasyonda, eğer meşceredeki büyüme ilkeleri sağlıklı bir şekilde tespit edilmişse, araştırmacı çok büyük avantajlara sahip olmaktadır. Çünkü simüle meşcere daha önceden tespit edilmiş ilkeler çerçevesinde idare süresi sonuna kadar büyütülebilmekte ve bu meşcerede her türlü hasılat çalışması yapılabilmektedir (Erkan, 1995).

19 3 Sarıçamın sayıca fazla olduğu vejetasyon birimleri, meşcere servetinin ve göğüs yüzeyinin fazla olduğu birimlerdir (Çalışkan,1989). Bu çalışmanın amacı, hacım artımını maksimum yapacak sıklıkta optimal kuruluşlar saptamaktır. Yapılan çalışma uygulayıcılar açısından da yararlı olacaktır. Ulusal ekonomiye ve toplumsal gönence hacim artımı ve parasal değer açısından önemli katkılar sağlayacaktır. Hacim artışının maksimize edilmesiyle üretim artacak ve orman topraklarımızın önemli bir kısmının verim kaybı da önlenmiş olacaktır. Bu çalışmayla maksimum hacim artımı bilgisayarda deterministik simülasyon yöntemiyle tahmin edilmiştir. Bu çalışmada, Batı Karadeniz Bölgesindeki sarıçam meşcereleri için değişik sıklık ve bonitetlere göre hasılat tabloları düzenlenmiştir. Bu amaçla, sarıçam ağaç türüne ait çeşitli artım ve büyüme ilişkileri incelenmiştir. Bu ilişkilerin yaşa göre değişimleri, farklı bonitet ve sıklık dereceleri açısından belirlenmeye çalışılmıştır. İncelenen ilişkiler yardımıyla 5 farklı bonitet sınıfı ve 5 farklı sıklık derecesine göre batı Karadeniz yöresi sarıçam hasılat tabloları oluşturulmuştur. Elde edilen tablolarla ormancılıkta üretim ve artım tahminlerinin daha duyarlı yapılması amaçlanmaktadır. Böylece temel ormancılık amaçlarına katkıda bulunulması hedeflenmektedir. Çalışmayla ortaya konulan sonuçlarla uygulayıcılara ve bilime katkı sağlanması amaçlanmaktadır. Çalışma aşağıdaki ana başlıklarda toplanmıştır; Giriş bölümünde çalışma konusunun önemi anlatılarak bilime ve uygulamaya vereceği katkılardan bahsedilmiştir. Genel Kısımlar bölümünde incelenilen yerli ve yabancı çeşitli kaynaklar hakkında kısa özetler verilmiştir. Malzeme ve Yöntem bölümünde verilerin elde ediliş biçimleri hakkında genel bilgiler verilmiştir. Örnek alanlarda yapılan ölçümler ve ölçümlerin nasıl yapıldığı hakkında bilgiler verilmiştir. Elde edilen verilerin nasıl işlendiği değerlendirildiği hakkında da bilgiler verilmiştir. Bulgular kısmında örnek alanlardan sağlanan verilerin değerlendirilmesiyle elde edilen bulgular tablo ve grafiklerle gösterilmiş, ayrıca istatistikleri de verilmiştir.

20 4 Tartışma ve Sonuç bölümünde elde edilen bulgular değerlendirilmiş ve sonuçlar konuyla ilgili diğer çalışmalarla karşılaştırılmış, hedeflenen amaçlara ulaşılıp ulaşılamadığı belirlenmeye çalışılmıştır. Elde edilen sonuçların hangi uygulama alanlarında kullanılabileceği tartışılmış ve çeşitli önerilerde bulunulmuştur. Ekler kısmında ise fazlalılığından dolayı konu içinde verilemeyen tablolar verilmiştir SARIÇAM AĞAÇ TÜRÜNE AIT GENEL BILGILER Sarıçam Gymnospermae sınıfından, Pinaceae familyasının Pinus cinsinin bir türüdür. Çok değişik iklim ve edafik koşullar altında yetişen sarıçam birçok alttür, varyete ve formlara sahip, çok kompleks bir türdür (Tosun, 21). Kasaplıgil (1978) Pravdin coğrafi ırkların varyasyonlarını esas alarak sarıçamı 5 alt türe ayırmıştır; 1- P. sylvestris L. sylvestris 2- P. sylvestris L. hamata (Steven) Formin 3- P. sylvestris L. Lapponica Fries 4- P. sylvestris L. Sibirica Ledeb. 5- P. sylvestris L. Kulundensis Sukaczew

21 5 Şekil 1.1: Sarıçam meşcerelerinden görünüm (Fotoğraf: Muammer ŞENYURT) Dünya üzerinde son derece geniş bir alana yayılan sarıçam, çeşitli ülkelerde farklı isimlerle anılmaktadır. Örneğin, İngilizler Scotch Pine, Fransızlar Pin de Riga, Almanlar gemeine Kiefer (Adi Orman çamı) adını vermişlerdir. İlk defa 1753 yılında ünlü botanikçi LINNE bu türe Pinus sylvestris adını vermiştir ( Eliçin, 1971; Tosun, 21). Yetişme ortamlarına göre 2-4 m boy yapabilen, narin gövdeli, sivri tepeli ve ince dallı, ya da dolgun ve düzgün gövdeli, yayvan tepeli ve kalın dallı herdem yeşil bir ağaçtır (Anşin ve Özkan, 1997). Sarıçam önemli ve ekonomik değere sahip ağaç türlerinin başında gelmektedir. Bu önem, bu ağaç türünün saf halde ve diğer ağaç türleriyle karışık olarak geniş ormanlar oluşturmasından ve odununun çeşitli ve değerli kullanma yerlerine sahip bulunmasından ileri gelmektedir. Ayrıca, düzgün, dolgun ve boylu gövde yapma özelliği ve dolayısıyla odunundan tam olarak faydalanabilme imkanının mevcudiyeti sarıçamın ülke ekonomisi yönünden olan önemini artırmaktadır (Alemdağ,1967).

22 6 Sarıçam, Kuzey Anadolu'nun yüksek dağlık kesimlerinde saf yada karışık ormanlar kurmakla birlikte, küçük meşcereler halinde iç ve güney bölgelerimize kadar ulaşır. Saf sarıçam meşcerelerinde hektardaki serveti ortalama 125 m³ ve hektardaki hacım artım ise 1,31 m³ ile 26,81 m³ arasında değişmekte olup, kütük yüksekliğine eriştiği süre 6 yılı bulmaktadır (Alemdağ,1967). Ülkemizde ağaç türleri meşe türleri 6,4 milyon ha., kızılçam 5,4 milyon ha., karaçam 4,2 milyon ha., kayın 1,7 milyon ha ve sarıçam 1,2 milyon ha lık alanda yayılış göstermektedir. Sarıçam yayılış alanları açısından 5. Sırada olup toplam orman alanının % 5,8 ini oluşturmaktadır (Anon, 26). Bu sarıçam ormanlarının büyük bölümü (%4-45), saf meşcerelerden oluşmaktadır (Pamay, 1962) SARIÇAMIN DOĞAL YAYILIŞ ALANI VE BOTANIK ÖZELLIKLERI İğne yapraklı ağaç türleri içerisinde sarıçam, Avrasya da yüksek ticari ve ekonomik değerinin yanı sıra en geniş yayılışa sahip olan ve odunu en değerli orman ağacı türlerinden biridir. Dünyadaki doğal yayılış alanı; batıda İspanya nın batısından (5 batı boylamı), doğuda kuzey Mançurya ve Okhotsk Denizi (13 doğu boylamı) ile İskandinavya nın kuzeyindeki 7 kuzey enleminden Türkiye deki 38 kuzey enleme (Kayseri-Pınarbaşı) kadar uzanmaktadır. Yayılış alanı doğu batı yönünde 14 km nin üzerinde, kuzey güney doğrultusunda ise, yaklaşık 27 km ye ulaşmaktadır (Oleksyn ve diğ., 2; Mátyás ve diğ., 24; Çoban, 27).

23 7 Şekil 1.2: Sarıçamın dünya üzerindeki yayılışı (Mátyás ve diğ., 24; Çoban, 27) 1.3. SARIÇAMIN EKOLOJIK VE SILVIKÜLTÜREL ÖZELLIKLERI Sarıçama, denizden yükseltisi -27 m arasında olan çeşitli yükseltilerde rastlanır. Genellikle dağlık bölgelerde yayılmakta ise de, yüksek ovalarda ve dar vadi tabanlarında da görülür (Çepel ve diğ., 1977; Aksoy, 21). Ülkemizde Eskişehir in batısından başlayıp doğuya doğru Kuzey Anadolu dağlarının yüksek kesimlerini kaplayarak Sarıkamış üzerinden Kafkaslara geçer. Türkiye deki doğal yayılış alanının iklim şartlarından da anlaşılacağı üzere sarıçam genellikle kışları uzun, karlı ve soğuk geçen dağlık alanlarda yaygındır. Karadeniz bölgesinde of Sürmene dolaylarında denize kadar inen sarıçam, karışık ormanlar kurarak, (1-24 m lerde), Amasya, Sinop, Kastamonu ve Ilgaz dağları Bolu yöresinde saf yada göknar ve kayınla karışık durumda 7-2 m yüksekliklerde, Orta Anadolu da Refahiye, Sivas, Akdağmadeni, Tokat, Yozgat, Kayseri nin Pınarbaşı ilçesinde, Kızılcahamam, Eskişehir ve Kütahya arasında, (1-23 m lerde), Kuzeybatı Anadolu da Bursa ve Balıkesir çevresinde karışık topluluklar halinde,kuzeydoğu Anadolu da Ardahan, Oltu, Göle, Sarıkamış dolaylarında (7-27 m lerde), yayılış gösterir (OGM, 21). Türkiye'de güneyde 38 34' (Pınarbaşı), kuzeyde 41 48' (Ayancık) kuzey enlemleriyle batıda 28 5' (Orhaneli), doğuda 43 5' (Kağızman) doğu boylam dereceleri arasında bulunan doğal

24 8 bir yayılış alanına sahiptir. Sarıçam Türkiye'de dikey yönde ortalama olarak 1-25 metre yükseltiler arasında en fazla ve toplu yayılışı yapar. Bu geniş yayılış alanları içerisinde çok uzun süre yaşayabilen bir ağaç türü olması ve geniş ormanlar oluşturması nedeniyle diğer birçok türün bağımlı olduğu ekosistemin önemli bir parçasını oluşturmaktadır (Mátyás ve diğ.,24; Çoban, 27). Şekil 1.3: Sarıçamın Türkiye deki yayılışı (OGM, 29)

25 9 2. GENEL KISIMLAR Bu bölümde çalışma konumuz olan sarıçam ağaç türü ve sarıçam meşcereleri hakkında daha önce yapılmış çalışmalar hakkında bilgiler verilmiştir. Ayrıca artım ve büyüme ilişkilerini ile ilgili çeşitli yöntemlerle ilgili incelenen bazı yerli ve yabancı literatürler hakkında bilgiler verilmiştir. Literatürler yıllara göre sıralanmıştır. Alemdağ (1967), Türkiye deki Sarıçam Ormanlarının Kuruluşu, Verim Gücü ve Bu Ormanların İşletilmesinde Takip Edilecek Esaslar isimli çalışmasında sarıçamın artım ve büyüme ilişkilerini incelemiş, sarıçam için 3 bonitet sınıflı normal hasılat tablosu, bonitet ve çift girişli ağaç hacım tablosu düzenlemiştir. Hamilton (1969), Sitka ladininde (Picea sitchensis carr) mesafeye bağlı oran indisleri kullanarak konu ağaçla komşu ağaç lar arasındaki mesafe ile ağaçların çap ve tepe yarıçaplarının oranlarını bir fonksiyon olarak hesaplamıştır. Eliçin (1971), Türkiye Sarıçam (Pinus sylvestris L.) larında Morfogenetik Araştırmalar konulu çalışmasında sarıçamın morfolojik, anatomik ve diğer karşılaştırmaları yapılmıştır. Battı (Batu) (1971), Türkiye de Sarıçam Meşcerelerinde Büyüme Potansiyeli ve Hasılat Tablosu adlı çalışmasında, ayrılan meşcere orta ağacının ortalama hacmı ile asli meşcerenin orta ağacının ortalama hacmı arasında, oransal bir ilişki kurup bu ilişkiyi K faktörü ile göstermiştir. Bu yönteme göre de Türkiye sarıçam meşcereleri için hasılat tablosu düzenlemiştir. Hegyi (1974), Pinus banksiana Lamb. meşcerelerinde tek ağaç büyümesini mesafeye bağlı olarak simüle etmiştir.

26 1 Erdemir (1974), Sarıkamış, Göle ve Oltu Mıntıkaları Sarıçam Meşcerelerinde Hasılat araştırmaları başlıklı çalışmasında Kuzey Doğu Anadolu yöresi sarıçam ormanları için çift girişli ağaç hacım ve hasılat tabloları hazırlamış, idare süresinin tespit ve tayinine yönelik bilgiler vermiştir. Boydak (1977), Eskişehir Çatacık Mıntıkası Ormanlarında Sarıçam (Pinus sylvestris L.) ın Tohum Verimi Üzerine Araştırmalar isimli çalışmasında farklı yaş sınıfı ve farklı bonitetlerde 15 farklı meşcereden elde edilen sarıçam tohumları üzerinde araştırmalar yapmıştır. Akalp (1978), Türkiye deki Doğu Ladini (Picea orientalis Lk. Carr) Ormanlarında Hasılat Araştırmaları isimli doktora çalışmasında doğal yoldan oluşmuş, müdahale görmemiş, normal, saf ve eşit yaşlı meşcerelerin farklı yaş ve yetişme ortamlarındaki gelişme eğilimlerini incelemiştir. Doğu Ladini için bonitet, hasılat ve hacım tabloları düzenlemiştir. Kilpatrick (1978) müdahale görmemiş Picea sitchensis (Bong.) Carr. meşcerelerinde net göğüs yüzeyi büyümesini tahmin etmek amacıyla bir model geliştirmiştir. Saraçoğlu (1988), Karadeniz Yöresi Göknar Meşcerelerinde Artım ve Büyüme isimli doktora tezinde artım ve büyüme ilişkilerini tek ağaç ve meşcere bazında incelemiştir. Hacım tablosu, meşcere tablosu ve ağaçların baskı düzeylerini tahmin etmek için baskı tablosu düzenlemiştir. Ayrıca Göknar seçme ormanlarında hacım artımını maksimum yapan bonitet endeksi ve amaç çapına göre optimum sıklıktaki meşcere kuruluşlarını veren tablolar oluşturmuştur. Bu tabloları oluşturmak için simülasyon programı geliştirmiştir. Yeşil (1992), değişik sıklık ve bonitetteki kızılçam (Pinus brutia Ten.) meşcerelerinin yaşa göre gelişimlerini incelemiş ve hasılat tablosu ile ürün çeşitleri tablosu düzenlemiştir. Erkan (1995), Kızılçamda Meşcere Gelişmesinin Simülasyonu isimli doktora çalışmasında Türkiye deki aynıyaşlı saf doğal kızılçam meşcerelerinde tek ağaca bağlı

27 11 büyüme ve gelişme ilişkilerini inceleyerek BEN adında bir büyüme endeksi geliştirmiştir. Çalışmada yedi ağacı kapsayan örnek alanlar alınmıştır. Çalışma sonucunda kızılçam ağaç türüne ait hasılat tablosu düzenlenmiştir. Carus (1998), Aynı Yaşlı Doğu Kayını (Fagus orientalis Lipsky.)Ormanlarında Artım ve Büyüme isimli doktora çalışmasında Doğu kayını meşcerelerinin hacım elemanlarının artım ve büyümesini yaşa ve yetişme ortamı koşullarına bağlı olarak meşcere ve tek ağaç düzeyinde incelemiştir. Atıcı (1998), Değişik yaşlı doğu kayını meşcerelerinde hacım ve hacım elemanlarının yaş, bonitet ve baskı etmenlerine göre gelişimlerini ayrıntılı olarak incelemiştir. Değişik yaşlı kayın meşcereleri için bonitet, baskı, kabuk katsayısı, periyodik çap artımı ve çift girişli ince ağaç hacım tabloları düzenlemiştir. Özcan (23), Sahilçamı (Pinus pinaster Ait.) Ağaçlandırmalarında Artım ve Büyüme isimli çalışmasında, Sahilçamı meşcerelerinin gelişimi, meşcere ilişkileri, değişik sosyal sınıftaki ağaçların gelişmelerini ayrıntılı olarak incelemiştir. Çalışmada hasılat tablosu, meşcere ortalamalarına dayanılarak ve tek ağaçta artım ve büyümenin simülasyon tekniğiyle hazırlanmıştır. Zeide (24), Sahil çamı (Pinus pinaster Ait.) meşcere büyümesi ve modellenmesinde sıklığın ağaç yaşı ve meşcere orta çapı gibi önemli bir etmen olduğunu belirtmiştir. Birim alanda maksimum hacım artımı tespitinde sıklığın önemini belirtmiştir. Ercanlı ve diğ. (27), Sarıçam (Pinus sylvestris L.) Meşcereleri İçin Yöresel (Yalnızçam ve Uğurlu Orman İşletme Şeflikleri) Sıklığa Bağlı Hasılat Tablosunun Düzenlenmesi isimli çalışmalarında Sarıçam meşcereleri için sıklığa bağlı yöresel hasılat tablosu düzenlemişlerdir. Çoban (27), Bolu-Aladağ daki Sarıçam (Pinus sylvestris L.) Meşcerelerinde Doğal Gençleşme Örnekleri Üzerine Araştırmalar isimli yüksek lisans tezinde Bolu Aladağ Orman İşletme Müdürlüğü Alabarda Orman İşletme Şefliği saf sarıçam meşcerelerinde gençleşme örneklerini araştırmıştır. Siper altında doğal yolla gelmiş gençleşme

28 12 örneklerini, siper durumlarını, meşcere kuruluşlarını, ışık ile büyüme arasındaki ilişkileri incelemiştir. Çatal (29), Batı Akdeniz Yöresi Kızılçam Meşcerelerinde Artım ve Büyüme isimli doktora tezinde artım ve büyümeyi tek ağaç ve meşcere düzeyinde meşcere yaşı, bonitet sınıfı ve sıklık derecelerine göre incelemiştir. Ayrıca bu konuya ilişkin bir simülasyon modeli geliştirmiştir. Ercanlı (21), Trabzon ve Giresun Orman Bölge Müdürlükleri Sınırları İçerisinde Yer Alan Doğu Ladini (Picea orientalis (L.) Link.) Sarıçam (Pinus sylvestris L.) Karışık Meşcerelerine İlişkin Büyüme Modelleri isimli doktora tezinde Doğu Ladini Sarıçam Karışık meşcerelerinde meşcere çap dağılımı ve tek ağaç bazında büyüme modelleri geliştirmiştir.

29 13 3. MALZEME VE YÖNTEM Çalışmamızın bu ana başlğı altında, önce materyal kısmında sarıçamla ilgili genel bilgiler verilmiş ve daha sonra çalışma alanı tanıtılmıştır. Yöntem bölümünde ise örnek alanlarda yapılan ölçüm ve tespitlerle ilgili yöntemler ve değerlendirmeler ayrıntılı olarak anlatılmıştır ARAŞTIRMA ALANININ TANITIMI Ülkemizin yüzölçümü km² olup % 27,2 si ormanlarla kaplıdır. Bu orman alanlarının %4 ı yapraklı, % 6 ı ise ibreli ağaç türlerinden oluşmaktadır. Odun serveti açısından ormanların dağılımı incelendiğinde %32 lik kısmı yapraklı ve % 68 lik kısmı ibreli ağaç türlerinden oluşmaktadır. Ülkemiz ormanlarının % 54 ü ibreli, % 36 sı yapraklı ve % 1 u ise ibreli-yapraklı karışık ormanlardan oluşmaktadır. Batı Karadeniz yöresinin alan bakımından % 59,4 ü ( ,8 ha) ormanlarla kaplıdır. Batı Karadeniz yöresi ormanlarının ha lık kısmını (% 55) ibreli ormanlar oluşturmaktadır. İbrelilerin ise ,1 ha lık kısmını (% 11) sarıçam ormanlarıdır (Anon, 26). Bu çalışmanın malzemesini, Batı Karadeniz Yöresi ndeki Kastamonu, Sinop, Bolu, Zonguldak, Ankara ve İstanbul Orman Bölge Müdürlükleri sınırları içinden alınan toplam 11 örnek alan ve bu örnek alanlarda seçilen 86 adet sarıçama ait gövde analizi verileri oluşturmaktadır. Örnek alanlara ait bilgiler topluca Ek Tablo 1 de verilmiştir. Çalışma alanı Batı Karadeniz yöresidir. Bu bölgede Kastamonu, Sinop, Bolu, Zonguldak, Ankara ve İstanbul Orman Bölge Müdürlükleri bünyesinde bulunan 14 İşletme Müdürlüğü nde 3 işletme şefliği sınırları içinde 26, 27 ve 28 yıllarında toplam 11 örnek alan alınmıştır. Örnek alanların alındığı noktaların merkezlerinin koordinatları GPS ile alınmış ve haritaya aktarılarak Şekil 3.1 de gösterilmiştir.

30 14 Şekil 3.1: Örnek alanların alındığı yerler

31 YÖNTEM Bu alt bölümde örnek alanlarda yapılan ölçümler ve bunların nasıl yapıldığına dair bilgiler verilmiştir Örnek Alanlarda Aranan Özellikler Örnek alanların aynı yaşlı saf, doğal yoldan gelmiş normal kapalı sarıçam meşcerelerinden seçilmiş olmasına özen gösterilmiştir. Örnek alanların alındığı meşcerelerin mümkün olduğunca müdahale görmemiş veya az müdahale görmüş olmasına dikkat edilmiştir Örnek Alanların Büyüklüğü, Şekli ve Sayısı Hasılat araştırması amacıyla alınacak örnek alanların büyüklükleri eskiden beri üzerinde durulan bir konudur. Örnek alanlar, meşcerenin normal karakterini kaybettirmeyecek kadar küçük, fakat ağaç sayılarının çap basamaklarına dağılımını yeter güvenle ifade edebilecek kadar da büyük olmalıdır (Fritsche, 1928; Akalp, 1978). Orman envanteri ve hâsılat araştırmalarında birim alan olarak, bir hektarlık alanlar alınmaktadır. Örnekleme, bu birim alanlar arasından yapılmaktadır. Örneğe giren birim alanlar üzerindeki meşcerenin özellikleri sayım, sınıflama veya ölçüm yolları ile saptanmaktadır. Örnek için bulunan istatistik ölçüler yardımı ile de, toplumun parametreleri kestirilmektedir. (Kalıpsız, 1984). Doğal meşcereleri incelemek amacıyla örnek alanlar alınırken, örnek alanların müdahale görmemiş normal kapalı meşcerelerden alınmış olması önemlidir. Ancak günümüz koşullarında müdahale görmemiş bir meşcere bulmak neredeyse imkânsız gibidir. Ayrıca örnek alanlarda ölçüm yaparken, tek kişiyle ölçüm yapmak oldukça zordur (Şenyurt ve Saraçoğlu, 21). Örnek alanlardaki ağaçların yaş, çap, boy vb değişkenleri ile meşcereye ait diğer değişkenlerin ölçülebilmesi için bir arazi ekibine ihtiyaç vardır. Gerek örnek alanların arazi uygulanmasının zor, gerekse müdahale görmemiş bir meşcere bulmanın güçlükleri sebebiyle bu çalışmada Saraçoğlu tarafından geliştirilen 1 Komşu Ağaç Yöntemi uygulanmıştır. Bu yöntem, 6 ağaç yönteminden hareketle geliştirilmiştir. 6 Ağaç yönteminde 1 konu ağaç ve bu konu ağaca en yakın 6 komşu ağaç kullanılırken, bu yöntemde çap dağılımını gerçeğe yakın olarak kestirebilmek için, bir konu ağaç ve ona en yakın 1 komşu ağaç alınmaktadır.

32 16 Şekil 3.2: Örnek alanlardaki ağaçlar arasında örnek alan yüzeyinin hesaplanmasında dikkate alınan mesafeler Örnek Alanlarda Yapılan Ölçümler Örnek alanların mümkün olduğunca değişik yaş sınıflarından alınmasına çalışılmıştır. Ayrıca, farklı bakı, yükselti, bonitet, sıklık gibi etmenlere de dikkat edilmiştir Konu ve Komşu Ağacların Belirlenmesi Örnek alan alınırken meşcere içinde normal kapalılıkta bir alan belirlendikten sonra galip bir ağaç ve o ağacın etrafında o ağaca en yakın 1 komşu ağaç belirlenmiştir. Galip ağacın mümkün olduğunca meşcere içinde ve açık alandan uzak olmasına özen gösterilmiştir Komşu Ağaçların Komşu Ağaca Olan Mesafelerinin Ölçümü Komşu ağaçların konu ağaca olan uzaklıkları, konu ağacın gövde merkezi ile komşu ağaçların gövde merkezlerine tepe yarıçapı ilave edilerek elde edilen mesafe olarak alınmıştır (Şekil 3.2 ve 3.4). Meşcere içinde belirlediğimiz galip ağaç K simgesi ile işaretlendikten sonra, bu ağaç konu ağaç olarak ele alınmış ve etrafındaki komşu ağaçlara olan uzaklıkları şeritmetre ile ölçülmüştür. Ölçülen değerlere göre konu ağaca en yakın ağaçtan itibaren en yakın 1 komşu ağaç belirlenmiş ve 1 den 1 a kadar sıra numarası verilerek ağaçlar üzerine yazılmıştır. Numaralandırma için sprey boya kullanılmıştır. Konu ağaçla komşu ağaçlar arası mesafeler yatay mesafe olarak ölçülmüştür.

33 Konu Ağaçla Komşu Ağaçlar Arasındaki Semt Açılarının Ölçümü Konu ağaç ve komşu ağaçlar belirlenip numaralandırıldıktan sonra bütün komşu ağaçların konu ağaca göre semt açıları kuzey yönünden ölçülmüştür. Semt açıları pusula belirlenmiştir Ağaçların Çaplarının Ölçülmesi Tüm ağaçların çapları metal çap ölçer ile göğüs yüksekliğinden (1,3 m) birbirine dik olacak şekilde çift yönlü olarak mm duyarlılıkta ölçülmüş ve ortalaması alınmıştır. Ölçüm sırasında ölçüm yapılacak noktada budak, dal gibi ölçümü engelleyecek etmenlere dikkat edilmiş, eğimli arazilerde ölçümler yamacın üst tarafından yapılmıştır Ağaçların Boylarının Ölçülmesi Örnek alandaki tüm ağaçların boyları boy ölçer ile metre cinsinden ölçülmüştür. Boy ölçümleri Blume-Leiss boy ölçer ile yapılmıştır Ağaçların Tepe Yarıçaplarının Ölçülmesi Konu ağaç ve bu ağaca en yakın 6 ağaç olmak üzere toplam 7 ağaçta tepe yarıçapı ölçümü yapılmıştır. Tepe alanı ağacın gövde merkezinden itibaren kuzey-güney doğrultusu ve buna dik doğrultuda 4 yarıçap ile saptanmıştır (Şekil 3.6). Şerit metre ağacın gövdesinin ortasına getirilmiş ve tepe dal uzunluğunun izdüşüm noktası uzaklığı belirlenmiştir. Daire biçiminde olduğu varsayılan tepenin, 4 yönlü ölçülen değerlerin ortalamaları alınarak yarıçapı hesaplanmıştır. Şekil 3.3: Ağaç tepe yarıçaplarının kuzey güney doğrultusu ve buna dik doğrultuda 4 yarıçap ölçümü

34 Ağaçların Yaşlarının Belirlenmesi Ağaçlarda yaş tayini değişik yöntemlerle yapılmaktadır. Bunlardan birisi artım kalemi alarak yıllık halka saymaktır. Bunun için göğüs yüksekliğinden veya mümkün olduğunca dip taraftan artım kalemi alınarak yıllık halkalar sayılır, sayılan bu miktara kalemin alındığı yüksekliğe ağacın ulaşma yaşı eklenir. Ağacın bu yüksekliğe ulaşma yaşı ise yakınlardaki fidanlardan tespit edilir (Fırat, 1973; Kalıpsız, 1984; Erkan, 1995). Ağaçların yaşlarını tespit etmek amacıyla en yakın 6 komşu ağaçta göğüs yüksekliğinden artım kalemleri alınmıştır. Artım kalemlerindeki yıllık halkalar sayılmış ve gövde analizleri sonuçları ile genç fidanlardaki ölçümlere dayanılarak 8-1 yaş eklenerek ağacın yaşı tespit edilmiştir. Ayrıca, gövde analizi yapmak amacıyla 26 ve 27 arazi çalışmalarında her örnek alanda konu ağaç, bazı alanlarda da konu ağaçla birlikte bir komşu ağaç kesilmiştir. Kesilen bu ağaçlarda daha sağlıklı ve net yaş tespiti yapılmıştır. Ağaç kesilen alanlarda, ağacın 1,3 m yüksekliğine ulaşma yaşı belirlenerek artım kalemlerindeki değerlere bu sayı ilave edilmiştir Ağaçların Sosyal Sınıflarının Tespiti Örnek alanlardaki ağaçlar Schadelin ağaç sınıflandırma yöntemine göre sınıflandırılmıştır. Boy, tepe ve gövdelerine göre iyi, orta ve kötü olmak üzere numara verilmiştir. İyi için 1, orta için 2 ve kötü için de 3 değeri verilmiştir. İlk rakam boy için, ikinci rakam tepe için ve üçüncü rakam ise gövde kalitesi kalite sınıfını ifade etmektedir (111, 223 gibi) Son 1 Yıllık Halka Kalınlığının Ölçümleri Göğüs çapı artımını tahmin yapabilmek amacıyla artım burgusuyla artım kalemleri alınmış ve son 1 yıllık halka kalınlıkları ölçülmüştür. Ağaçların göğüs yüksekliğinden artım burgusu ile alınan artım kalemlerindeki yıllık halkalardan, kabuğun hemen altındaki en dış halkadan itibaren öze doğru 1 u belirlenerek işaretlenmiş ve cetvel ile ölçülerek milimetre (mm) olarak 1 yıllık halka kalınlığı tespit edilmiştir. Elde edilen ölçümler 2 ile çarpılıp 1 a bölünerek yıllık kabuksuz çap artımları elde edilmiştir Çift Kabuk Kalınlığının Ölçülmesi Artım burgusu ile alınan artım kalemlerindeki kabuk kalınlığı cetvel ile ve milimetre duyarlılıkta ölçülüp 2 ile çarpılarak çift kabuk kalınlığı olarak tespit edilmiştir. Ayrıca örnek alanlarda gövde analizi için kesilen ağaçların 1,3 m yüksekliğinden alınan kesitteki kabuk kalınlığı da ölçümlere dahil edilmiştir.

35 Diğer Ölçümler Örnek alanda aldığımız noktada altimetre yardımıyla deniz sevisesinden yükseklik, pusula yardımıyla arazinin bakısı GPS cihazı yardımıyla da örnek alanların koordinatları belirlenmiştir Örnek Alanlarda Yapılan Ölçümlerin Değerlendirilmesi Örnek alanlarda ölçümlerle elde edilen veriler bilgisayar ortamında MS Office Word ve MS Excel programlarına aktarılarak düzenli hale getirilmiştir. Daha sonra veriler arasındaki ilişkiler incelenmiştir Örnek Alanların Yaşlarının Hesaplanması Aynı yaşlı meşcerelerde ortalama durumdaki 3-5 galip ağacın yaşı saptanarak, aritmetik ortalaması alınabilir. Ancak, doğal olarak yetişmiş meşcerelerdeki ağaçlar arasında gençleşme süresi kadar, 5-2 yıl fark olabilmektedir. Bu durumda galip ve en galip ağaçların yaş ortalamasının kabulü daha mantıklı bulunmaktadır (Husch,1963; Kalıpsız, 1999). Örnek alanlarda artım burgusu ile artım kalemleri alınan ağaçlarda yaş tespitleri yapılmış ve bu yaşların ortalaması alınarak örnek alanın yaşı hesaplanmıştır Tepe Yarıçapının Hesabı Örnek alanlarda konu ağaç ile birlikte en yakın 6 komşu ağaç olmak üzere toplam 7 ağaçta tepe yarıçapı ölçümü yapılmıştır. Ağacın tepe yarıçapını (r ) tespit etmek için aritmetik ortalama kullanılmıştır. Çalışmamız aynı yaşlı meşcerelerde olduğundan dolayı tepe yarıçapları daire şeklinde düşünülmüş ve bundan dolayı her bir ağaçta dört yönlü olarak ölçülen tepe yarıçaplarının ortalaması alınarak tepe yarıçapları belirlenmiştir. r = (3.1) r, r, r, r = Ağaçta birbirine dik olacak şekilde ölçülmüş olan 4 farklı tepe yarıçapı, r = ortalama tepe yarıçapı (cm) Hektara Çevirme Katsayısının Hesabı Müdahale görmemiş meşcere bulmanın güçlükleri sebebiyle 1 Komşu Ağaç Yöntemi örnek alanların tespitinde pratik bir yöntem olarak önerilmektedir (Şenyurt ve Saraçoğlu, 21). Çalışmamızda örnek alanlar konu ağaç-komşu ağaç ilişkisine göre