Liliaceae Familyasýndan Bazý Endemik ve Nadir Geofitler Üzerinde Anatomik Araþtýrmalar

Transkript

1 Liliaceae Familyasýndan Bazý Endemik ve Nadir Geofitler Üzerinde Anatomik Araþtýrmalar 15, 58, Fatih SATIL Balýkesir Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, BALIKESÝR Hasan AKAN Harran Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, ÞANLIURFA Özet Bu çalýþmada, Þanlýurfa'da yayýlýþ gösteren Scilla mesopotamica Speta, Tulipa aleppensis Boiss. ex Regel ve Asphodeline damascena (Boiss.) Baker subsp. gigantea E. Tuzlacý'nýn anatomik özellikleri incelenmiþtir. Bu türlerden S. mesopotamica ve A. damascena subsp. gigantea lokal endemik, T. aleppensis ise endemik olmayan, ancak nadir yayýlýþ gösteren bitkilerdendir. Ayrýca son arazi gözlemlerine dayalý olarak, tehlike kategorileri için yeni öneriler getirilmiþtir. Anatomik çalýþmalarda; bitkilere ait kök, skapa ile yapraklardan alýnan enine ve yüzeysel kesitler incelenmiþtir. Anatomik özellikler bakýmýndan türler arasýndaki benzerlik ve farklýlýklar belirlenmiþtir. S. mesopotamica ve T. aleppensis'in skapa anatomik yapýlarý genel olarak birbirine benzemektedir. A. damascena subsp. gigantea'nýn skapasý ise bu iki türden farklýdýr. S. mesopotamica ve T. aleppensis'te yaprak unifasiyal, A. damascena subsp. gigantea'de ise ekvifasiyal tiptedir. S. mesopotamica'nýn kök, skapa ve yapraklarýndaki parenkima hücreleri içerisinde rafit kristalleri, A. damascena subsp. gigantea'nýn skapa ve yaprak epiderma hücreleri içerisinde ise sferokristaller bulunmaktadýr. T. aleppensis'de ise kristallere rastlanmamýþtýr. Anahtar Kelimler: Anatomi, Asphodeline, Scilla, Þanlýurfa, Tehlike kategorileri, Tulipa. Anatomical Studies on Some Endemic and Rare Geophytes of Liliaceae Family Abstract In this study, anatomical studies are carried out on some geophytes, Scilla mesopotamica Speta, Tulipa aleppensis Boiss. ex Regel and Asphodeline damascena (Boiss.) Baker subsp. gigantea E. Tuzlacý, distributed in the vicinity Þanlýurfa. Among them, S. mesopotamica and A. damascena subsp. gigantea are local endemic, but T. aleppensis is a nonendemic which has a rare distribution. In addition, new suggestions are given to their threatened categories, regarding observations on population. In anatomical studies; transverse sections of roots and scapes, superficial and transverse cross-sections of leaves were examined. The similarities and differences among them were determined. Scape anatomical structures of S. mesopotamica and T. aleppensis generally resemble to each other. The scape of A. damascena subsp. gigantea, different from the other two species. Leaves of S. mesopotamica and T. aleppensis are unifacial, whereas of A. damascena subsp. gigantea is ecvifacial type. There are raphide crystals in parenchyma cells of S. mesopotamica's roots, scape and leaves, and spherocrystals in epidermis cells of A. damascena subsp. gigantea's scape and leaves. No crystals were found in T. aleppensis. Keywords: Anatomy, Asphodeline, Scilla, Þanliurfa, threatened categories, Tulipa. GÝRÝÞ Liliaceae familyasý dünyada yaklaþýk 250 cins ve 3500 tür ile temsil edilirken, Türkiye'de 35 cins ve 400'ün üzerinde tür ile temsil edilir. Kozmopolit bir familya olup daha çok tropikal ve ýlýman bölgelerde doðal yayýlýþ göstermektedir. Hem týbbi hem de önemli süs bitkilerini içermektedir (Seçmen ve ark. 1998). Scilla L. cinsi ülkemizde 14 taksonla temsil edilmektedir (Mordak 1984, Speta 1991, Özhatay 2000a). Endemizm oraný ise %14,28 civarýndadýr. Bunlardan Scilla mesopotamica Speta Þanlýurfa'da, S. leepii Speta ise, Elazýð ve Diyarbakýr çevresinde yayýlýþ gösteren endemik türlerdir (Mordak 1984). S. mesopotamica bir asýrdan fazladýr varlýðý þüphede kalan ve DD (Data Deficient-Veri yetersiz) No: 58,

2 F. SATIL, H. AKAN kategorisinde yer alan bir endemik tür olarak bilinmekteydi. Ancak bu çalýþma ile bu endemik türün varlýðý kesinleþtirilmiþtir. Tulipa L. cinsi ülkemizde 16 taksonla (15 tür) ile temsil edilir ve bunlarýn 2 tanesi endemiktir (Marais 1984, Özhatay 2000b). Bu çalýþmada ele alýnan T. aleppensis endemik olmayan nadir türlerimizden olup, ülkemiz dýþýnda sadece Suriye'de yetiþmektedir. Son derece gösteriþli ve önemli süs bitkilerindendir. Asphodeline Reichb. cinsi ülkemizde doðal olarak yetiþen 18 takson (14 tür) ile temsil edilir ve bunlardan 9'u endemiktir. Endemizm oraný %50'dir (Matthews ve Tuzlacý 1984). Bu çalýþmada ele alýnan A. damascena subsp. gigantea, endemik bir takson olup sadece Güneydoðu Anadolu Bölgesi nden bilinmektedir. Ülkemizdeki Liliaceae familyasýnýn deðiþik cinslerine ait türler üzerinde yapýlmýþ az sayýda anatomik çalýþma bulunmaktadýr. Ancak yine de deðiþik cinslere ait morfolojik, anatomik, karyolojik ve ekolojik çalýþmalar mevcuttur (Özyurt 1978, Özhatay ve Üstün 1986, Özhatay ve Dalgýç 1990, Küçüker 1985, 1990, Baþak 1992, Uysal 1992, 1999, Kandemir ve ark. 2000, Ocak ve ark. 2004). Familyanýn anatomik karakterlerini ortaya koymak için diðer cinslerin üzerinde de anatomik çalýþmalara ihtiyaç vardýr. Bu çalýþmada incelenen, S. mesopotamica, T. aleppensis ve A. damascena subsp. gigantea taksonlarý üzerinde de yapýlmýþ herhangi bir anatomik çalýþmaya rastlanmamýþtýr. Þanlýurfa çevresinde yayýlýþ gösteren 3 taksonun kök, skapa ve yaprak anatomilerinin ayrýntýlý olarak incelendiði bu çalýþmanýn hem bu üç cinsin hem de Liliaceae familyasýnýn anatomik yapýsýnýn aydýnlatýlmasýnda katký saðlayacaðý düþüncesini taþýmaktayýz. MATERYAL VE YÖNTEM Bitki örnekleri aþaðýdaki lokalitelerden toplanmýþtýr: Scilla mesopotamica Speta C6 Þanlýurfa: Halfeti, Eski Halfeti'ye 1 km kala, Fýrat kenarýndaki kayalýklarýn kuzeye bakan gölgelerinde, N: 37 o ' E: 037 o ', 525 m, ; C7 Þanlýurfa: Siverek, Karacadað, Rame Deresi, 3-4 km arasý, N: 37 o ' E: 039 o ', 1350 m, , Iran-Turan elementi, Endemik. Tulipa aleppensis Boiss. ex Regel C6 Þanlýurfa: Þanlýurfa-Birecik karayolu, Birecik-Halfeti yol ayrýmý, 4. km, N: 37 o 39.45' E: 038 o 09.51', 437 m, ; C7 Þanlýurfa: Siverek, Karacadað etekleri, Karabahçe Köyü, 22 mezarlýk civarý, tarla içi, 1300 m, ; Þanlýurfa-Bozova karayolu, 25. km, Küçük Tülmen Köyü, daðlýk kesimler, Türkiye ve Suriye'den bilinmektedir. Iran-Turan elementi. Asphodeline damascena (Boiss.) Baker subsp. gigantea E. Tuzlacý C7 Þanlýurfa: Þanlýurfa-Hilvan karayolu, Hilvan'a 13 km, yol kenarýndaki tepelikler, 730 m, N: 37 o '' E: 038 o ', ; Þanlýurfa-Hilvan karayolu, Hilvan'a 10 km kala, yol kenarýndaki tepelikler, 688 m, Iran- Turan elementi, Endemik. Toplanan bitkiler kurutulup herbaryum materyali haline getirildikten sonra, Harran Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü Herbaryumu'nda muhafaza altýna alýnmýþtýr. Anatomik çalýþmalarda kullanýlan bitki örnekleri %70'lik alkol içerisinde muhafaza edilmiþtir. Kök, skapa ve yapraktan el ile enine ve yüzeysel kesitler alýnmýþtýr. A. damascena subsp. gigantea taksonunun kökleri elde edilemediði için kök anatomisi incelenememiþtir. Alýnan kesitlerde dokularýn daha iyi görünebilmesi için Sartur reaktifi kullanýlmýþtýr (Baytop 1972). Daha sonra, Yakar-Tan'dan (1982) yararlanarak, kesitler Gliserin-jelatin ortamýnda sürekli preparatlar haline getirilmiþtir. Anatomik incelemeler, Olympus BX 50 mikroskobunda yapýlmýþtýr. Fotoðraflarýn çekimi, ayný mikroskopta Olympus Camedia fotoðraf makinasý ile gerçekleþtirilmiþtir. BULGULAR Kök Anatomik Özellikleri S. mesopotamica Speta Köklerden alýnan kesitlerde; en dýþtaki epidermanýn altýnda 1-2 sýralý eksoderma bulunmaktadýr. Eksodermayý 5-7 sýra arasýnda deðiþen parenkimatik hücrelerden oluþan korteks tabakasý takip etmektedir. Oval ve altýgen þekilli hücrelerden meydana gelmiþ olan korteks hücreleri içinde yer yer rafit kristalleri bulunmaktadýr. Endodermaya yakýn korteks hücreleri daha küçüktür. Endoderma düzenli bir sýra hücreden oluþmuþtur. Endoderma hücrelerindeki kaspari þeridi belirgindir. Merkezi silindirin etrafýnda tek hücre sýralý parenkimatik bir periskl bulunmaktadýr. Öz metaksilemle doldurulmuþtur. Ýletim demeti radyal tiptir. Ksilem kollarýnýn sayýsý deðiþmektedir. Genç köklerde ksilem dört kollu iken yaþlý köklerde beþ kolludur. Floem ise ksilem kollarý arasýnda yer alýr (Þekil 1). T. aleppensis Boiss. ex Regel En dýþta tek hücre sýralý epiderma yer alýr. No: 58, 2006

3 Liliaceae Familyasýndan Bazý Endemik ve Nadir Geofitler... Epidermanýn parçalandýðý yerlerde ise birkaç sýralý eksoderma bulunmaktadýr. Eksodermayý oval ve altýgen þekilli hücrelerden meydana gelmiþ olan korteks takip eder. Korteks genellikle 5-6 hücre sýralý parenkimatik hücrelerden oluþmuþtur. Endoderma tek hücre sýralý ve düzenli hücrelerden oluþmuþtur. Endoderma hücrelerinin çeperlerindeki kalýnlaþma fazladýr. Özellikle kortekse bakan yüzde kalýnlaþmanýn çok fazla olduðu görülmektedir. Endodermanýn altýnda tek sýralý parenkimatik bir periskl tabakasý bulunmaktadýr. Öz metaksilemle doldurulmuþtur. Ýletim demeti radyal tiptir. Ksilem beþ kolludur. Floem, ksilem kollarý arasýndadýr (Þekil 2). Skapa'nýn Anatomik Özellikleri S. mesopotamica Speta En dýþta tek sýralý epiderma ve onun üzerinde fazla kalýn olmayan bir kutikula tabakasý yer alýr. Korteks çok sýralýdýr. Korteks oval veya altýgen þekilli, farklý büyüklükte parenkimatik hücrelerden oluþmuþtur. Korteks hücreleri içerisinde yer yer rafit kristal demetleri görülmüþtür. Kortekste yer alan iletim demetleri düzenli bir sýra halinde dizilmiþtir. Genellikle halkada 7-10 adet demete rastlanmýþtýr. Demetlerde ksilem elemanlarý geniþ yer kaplamaktadýr. Floem ksilemin üzerinde yer alýr (Þekil 3). T. aleppensis Boiss. ex Regel En dýþta bir kutikula tabakasýna sahip tek sýralý epiderma bulunmaktadýr. Epiderma hücrelerinin üst çeperi, alt ve yan çeperlere nazaran çok kalýnlaþmýþtýr. Epidermanýn altýnda çok sýralý bir korteks yer alýr. Korteks hücreleri oval veya çokgen þekilli parenkimatik hücrelerden oluþmuþtur. Kortekste yer alan iletim demetleri daðýnýk olarak dizilmiþtir (Þekil 4). A. damascena (Boiss.) Baker subsp. gigantea E. Tuzlacý En dýþta, alt ve üst çeperleri çok kalýnlaþmýþ olan tek sýralý bir epiderma bulunur. Epiderma hücrelerinin üst çeperleri alt çeperden daha kalýndýr. Epidermanýn üst çeperi kalýn bir kutikula ile örtülmüþtür. Epiderma hücreleri içerisinde yoðun olarak sferokristaller bulunmaktadýr. Epidermanýn altýnda çok sýralý bir köþe kollenkimasý yer alýr. Kollenkimayý yine çok sýralý sklerankimatik bir doku takip etmektedir. Ýletim demetleri merkezi silindirde daðýnýk olarak dizilmiþtir. Öz, oval veya çokgen þekilli parenkimatik hücrelerden oluþmuþtur (Þekil 5). Yaprak Anatomik Özellikleri S. mesopotamica Speta Epiderma tek sýralý ve dörtgen þekilli hüc- Þekil 1. S. mesopotamica'da kök enine kesiti (Genç kök): ep-epiderma, ex-eksoderma, co-korteks, rp-rafit kristali, en-endoderma, pe-periskl, ph-floem, pxprotoksilem, mx-metaksilem. Þekil 2. T. aleppensis'de kök enine kesiti: ex-eksoderma, co-korteks, en-endoderma, pe-periskl, ph-floem, px-protoksilem, mx-metaksilem. Þekil 3. S. mesopotamica'da skapa enine kesiti: cu-kutikula, ep-epiderma, co-korteks, rp-rafit kristali, xy-ksilem, ph-floem. No: 58,

4 relerden oluþmuþtur. Alt epiderma hücreleri üst epiderma hücrelerinden daha iridir. Her iki epidermada yoðun olarak anomositik tip stomaya rastlanmýþtýr. Stoma, epiderma hücreleri ile ayný seviyededir. Mezofil unifasiyaldir. Mezofildeki sünger parenkima hücreleri iri ve oval þekillidir. Parenkima hücreleri arasýnda geniþ boþluklar bulunmaktadýr. Ayrýca yer yer parenkima hücreleri içerisinde rafit kristallerine rastlanmýþtýr. Ýletim demetinde ksilem yapraðýn alt tarafýna, floem ise üst tarafýna bakacak þekilde sýralanmýþtýr (Þekil 6). T. aleppensis Boiss. ex Regel Epiderma tek sýralý ve dikdörtgen þekilli hücrelerden oluþmuþtur. Üst epiderma hücreleri alt epiderma hücrelerinden daha iridir. Üst epiderma hücrelerinin çeperleri ise nispeten daha kývrýmlýdýr. Her iki epiderma hücreleri de kalýn bir kutikula ile kaplýdýr. Üst epiderma üzerindeki kutikula, hücrelerin orta kýsýmlarýnda bir çýkýntý oluþturmaktadýr. Her iki epidermada yoðun olarak anomositik tip stomaya rastlanmýþtýr. Stoma, epiderma hücreleri ile ayný seviyededir. Mezofil oval ve geliþigüzel þekilli sünger parenkimasýndan oluþmuþtur. Yaprak unifasiyal tiptedir. Ýletim demetinde ksilem yapraðýn üst tarafýna, floem ise alt tarafýna bakacak þekilde sýralanmýþtýr (Þekil 7). A. damascena (Boiss.) Baker subsp. gigantea E. Tuzlacý Epiderma tek sýralý dikdörtgen þekilli hücrelerden oluþmuþtur. Epidermanýn üst çeperi alt çepere oranla çok kalýnlaþmýþtýr. Ayrýca üst çeperin üzerinde kalýn bir kutikula bulunmaktadýr. Kutikula, epiderma hücreleri üzerinde tepecik þeklinde çýkýntýlar oluþturmuþtur. Epiderma hücreleri içerisinde yoðun þekilde sferokristaller ile az miktarda rafit kristalleri bulunmaktadýr. Stomalar epiderma ile ayný seviyededir. Her iki yüzeyde seyrek olarak bulunur. Stoma tipi anomositiktir. Yaprak izolateral tiptedir. Alt ve üst yüzeyde 3-4 sýralý ince uzun þekilli palizat parenkimasý yer alýr. Sünger parenkimasý bu iki parenkima tabakasý arsasýna yerleþmiþtir. Ýletim demetleri palizat ile sünger parenkimasý arasýnda yer alýr. Demetler etrafýnda demet kýný bulunur. Ýletim demetlerinde ksilem yapraðýn iç tarafýna, floem ise dýþ tarafýna bakacak þekilde yerleþmiþtir (Þekil 8). TARTIÞMA VE SONUÇ Bu çalýþmada, Þanlýurfa civarýnda doðal yayýlýþ gösteren Liliaceae familyasýna ait 3 taksonun anatomik özellikleri çalýþýlmýþtýr. Bunlardan S. mesopotamica ve A. damascena subsp. gigantea taksonlarý endemik, T. aleppensis ise endemik olmayan 24 F. SATIL, H. AKAN Þekil 4. T. aleppensis'de skapa enine kesiti: cu-kutikula, epepiderma, pa-parenkima, xy-ksilem, ph-floem. Þekil 5. A. damascena subsp. gigantea'da skapa enine kesiti: cu-kutikula, ep-epiderma, co-kollenkima, scsklerankima, xy-ksilem, ph-floem. Þekil 6. S. mesopotamica'da yaprak enine kesiti: cukutikula, ue-üst epiderma, ae-alt epiderma, sp-sünger parenkima, rp-rafit kristali, ph-floem, xy-ksilem. No: 58, 2006

5 Liliaceae Familyasýndan Bazý Endemik ve Nadir Geofitler... nadir türlerdendir. Genel olarak S. mesapotamica, T. aleppensis ve A. damascena subsp. gigantea türlerinin anatomik özellikleri, üzerinde araþtýrma yapýlan Liliaceae familyasýnýn bazý türlerindeki anatomik özelliklerle benzerlik göstermektedir (Özhatay ve Üstün 1986, Uysal 1992, Kandemir ve ark. 2000, Ocak ve ark. 2004). S. mesopotamica ve T. aleppensis'in köklerinde sýrasýyla; epiderma, eksoderma, korteks ve merkezi silindir yer almaktadýr (Þekil 1, 2). S. mesopotamica'nýn kök merkezi silindirindeki ksilem kollarý genç ve yaþlý bireylere göre farklýlýk göstermiþtir (Þekil 1). T. aleppensis'in endodermis hücrelerindeki fazla kalýnlaþma dikkat çekicidir. Skapa'nýn anatomik yapýsý S. mesopotamica ve T. aleppensis'de benzerlik göstermektedir (Þekil 3, 4). Ancak, A. damascena subsp. gigantea'nýn skapa'sýnda bariz farklýlýk göze çarpmaktadýr. A. damascena subsp. gigantea skapa'sýnda, daha önce çalýþýlan (Uysal 1999, Kandemir ve ark. 2000) soðanlý bitki türlerinden farklý bir yapý gözlenmiþtir: Epidermanýn altýnda geniþ bir kollenkima, onun altýnda da sklerankimatik bir doku ve iletim demetlerinin bulunduðu merkezi silindir yer alýr (Þekil 5). Yaprak anatomik yapýsýnda da her üç taksonda da farklýlýklar görülmüþtür. T. aleppensis ve A. damascena subsp. gigantea'nin üst epidermasýnýn alt ve üst çeperi fazla kalýnlaþmýþtýr. Ayrýca, yaprak üst yüzeyinde epiderma üzerinde kalýn bir kutikula vardýr. Kutikula tepecik þeklinde çýkýntýlar yapmýþtýr (Þekil 7, 8). Benzer bulgulara, Ocak ve ark. (2004) tarafýndan çalýþýlan, Tulipa armena Boiss. var. lycica (Baker) Marais'de de rastlanmýþtýr. S. mesopotamica ve T. aleppensis'in mezofilinde sadece sünger parenkimasý bulunmaktadýr ve unifasiyal tiptir (Þekil 6, 7). A. damascena subsp. gigantea'nýn yaprak mesofili ise palizat ve sünger parenkimasýndan oluþmuþtur ve ekvifasiyaldir. Yapraðýn her iki yüzünde de çok sýralý ince ve uzun palizat parenkimasý bulunur (Þekil 8). Stomalar, S. mesopotamica ve T. aleppensis'de her iki yüzde de yoðun olarak bulunurken, A. damascena subsp. gigantea'de seyrektirler. Anatomik çalýþmalarda, kristaller sistematik açýdan önem taþýmaktadýr (Uysal 1992). S. mesopotamica'nýn kök, skapa ve yapraklardaki parenkima hücreleri içerisinde de demetler halinde rafit kristallerine rastlanmýþtýr (Þekil 1, 3, 6). Benzer bulgulara Kandemir ve ark. (2000) tarafýndan yapýlan çalýþmada, Liliaceae familyasý üyelerinden Bellevalia gracilis Feinbrun ve Muscari bourgaei Þekil 7. T. aleppensis'de yaprak enine kesiti: cu-kutikula, ue-üst epiderma, ae-alt epiderma, sp-sünger parenkima, ph-floem, xy-ksilem. Þekil 8. A. damascena subsp. gigantea'da yaprak enine kesiti: cu-kutikula, ue-üst epiderma, sk-sferokristal, pp-palizat parenkimasý, sp-sünger parenkimasý, dk-demet kýný, ph-floem, xy-ksilem. Baker'de rastlanmýþtýr. A. damascena subsp. gigantea'nýn gövde ve yaprak epiderma hücreleri içerisinde ise yoðun olarak sferokristaller görülmüþtür (Þekil 5, 8). T. aleppensis'de ise kristallere rastlanmamýþtýr. S. mesopotamica ilk kez 1888 yýlýnda Alman eczacý ve bitki toplayýcýsý Paul Sintenis tarafýndan Þanlýurfa'nýn Halfeti ilçesinden toplanmýþ, ancak çok gecikmeli de olsa 1977 yýlýnda, Speta isimli yabancý bir araþtýrýcý tarafýndan bilim dünyasýna tanýtýlmýþtýr. Halfeti-Rumkale (Þanlýurfa)'den bilinen ve 117 yýldýr varlýðý þüpheli bu bitkinin tarafýmýzdan 2004 yýlýnda varlýðý kesinleþtirilmiþtir. Red Data Book'ta (Ekim ve ark. 2000) DD (Data Deficient-Veri yetersiz) kategorisinde yer alan bu türün yýllar sonra tekrar Halfeti ve Karacadað civarlarýndan yeniden toplanmýþtýr. Türün yayýlýþ gösterdiði alanlarda tarla açma, otlatma, baraj ve No: 58,

6 F. SATIL, H. AKAN göletler yapma vb. olumsuz faktörler bulunmaktadýr. Bu nedenle bitkinin DD kategorisinden çýkartýlýp CR (Critically Endangered-Çok Tehlikede) kategorisine alýnmasý gerekmektedir (Anonymous 2001). Tip lokalitesi olan Halfeti civarý ise tamamen sular altýnda kalmýþ ve bu nedenle bu endemik türün populasyonunda azalmalar olduðu gözlenmiþtir. Bu nedenle korunma altýna alýnmasý gerekmektedir. Diðer lokal bir endemik takson olan A. damascena subsp. gigantea LC (Least-concern: En az endiþe verici) kategorisinde yer almaktadýr (Ekim ve ark. 2000). Þanlýurfa-Hilvan karayolunun Hilvan'a yakýn tepeliklerinde yoðun populasyonu bulunmaktadýr. Ancak özellikle anýz yakma ve tarla açma tehlikeleriyle karþý karþýyadýr. Bu endemik bitkinin LC kategorisinden çýkartýlýp VU (Vulnerable-Zarar görebilir) kategorisine alýnmasý daha uygun olacaktýr (Anonymous 2001). Endemik olmayan T. aleppensis ise nadir türlerimizden olup, ülkemiz dýþýnda sadece Suriye'de yetiþmektedir. Ekim ve ark. (2000) göre VU kategorisinde yer almaktadýr. Ülkemizde Elazýð, Þanlýurfa ve Adýyaman'dan bilinmekte ve genellikle tarla içleri ile kültür alanlarýnda doðal yayýlýþ göstermektedir. Ayrýca, Siverek, Karacadað ve Birecik civarlarýnda soðanlarý toplanmakta ve yasal olmayan yollarla satýlmaktadýr. Bu olumsuz faktörlerden dolayý türün populasyonunda bir hayli azalmalarýn olduðu tespit edilmiþtir. Nadir olan bu türün VU kategorisinden çýkartýlýp EN (Endangered-Tehlikede) kategorisine alýnmasý daha uygun olacaktýr (Anonymous 2001). Sonuç olarak, GAP kapsamýnda yapýlan barajlar, göletler ve tarla açmalar doðal alanlarý büyük çapta tahrip etmekte ve biyolojik zenginliklerimizin yok olmasýna sebep olmaktadýr. Sözü edilen türlerin korunmasý gerekmektedir. TEÞEKKÜR Arazi çalýþmalarýna katýlan Araþ. Gör. Ýsmail EKER'e ve bu araþtýrmayý destekleyen Harran Üniversitesine (HÜBAK, proje no: 278) teþekkür ederiz. KAYNAKLAR Anonymous (2001) IUCN Red List categories and Criteria. Approved by the 51st meeting of the IUCN Council, Version 3.1, Gland, Switzerland. Baytop A (1972) Bitkisel Droglarýn Anatomik Yapýsý. Ist. Üniv. Ecz. Fak. Yay. No. 829, Ýstanbul. Baþak N (1992) Edirne ve Kýrklareli çevresinin Gagea türleri üzerinde taksonomik ve karyolojik araþtýrmalar. In: XI. Ulusal Biyoloji Kongresi, Botanik Seksiyonu, Haziran 1992, Elazýð, Ekim T, Koyuncu M, Vural M, Duman H, Aytaç Z, Adýgüzel N (2000) Türkiye Bitkileri Kýrmýzý Kitabý (Red Data Book of Turkish Plants), Türkiye Tabiatýný Koruma Derneði, Ankara. Kandemir N, Akçin ÖE, Cansaran A (2000) Amasya çevresinde yayýlýþ gösteren bazý geofitler üzerinde morfolojik ve anatomik bir araþtýrma. Ot Sistematik Botanik Dergisi 7, Küçüker O (1985) The morphological, anatomical and cytological studies on some Colchicum species of Ýstanbul area. Ýstanbul Üniv. Fen Fakültesi Dergisi 50, Küçüker O (1990) Studies on the Endemic Colchicum Taxa of Turkey: C. baytopiorum C.D. Brickell. Doða-Tr J of Botany 14, Matthews VA, Tuzlacý E (1984) Asphodeline Reichb. In: Davis PH (ed.), Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Edinburgh University Press, Edinburgh, 8, Marais W (1984) Tulipa L. In: Davis PH (ed.), Flora of Turkey and the East Aegean Islands. Edinburgh University Press, Edinburgh, 8, Mordak EV (1984) Scilla L. In: Davis PH (ed.), Flora of Turkey and the East Aegean Islands. Edinburgh University Press, Edinburgh, 8, Ocak A, Alan S, Ataþlar E (2004) Morphological, anatomical and ecological studies on Tulipa armena Boiss. var. lycica (Baker) Marais (Liliaceae). Turk J Bot 28, Özhatay N, Üstün L (1986) Leaf Anatomy of Two subspecies of Allium scorodoprasum L. subsp. scorodoprasum, subsp. rotundum (L.) Stearn. in Turkey. In: 5th OPTIMA Meeting, 8-15 September 1986, Ýstanbul, Özhatay N, Dalgýç G (1990) Edirne ve Kýrklareli Çevresinin Muscari (L.) Miller türleri üzerinde Sitotaksonomik Araþtýrmalar. In: X. Ulusal Biyoloji Kongresi, Botanik Bildirileri, Temmuz 1990, Erzurum, cilt 1, Özhatay N (2000 a) Scilla L. In: Güner, A, Özhatay N, Ekim T, Baþer, KHC, Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Edinburgh University Press, Edinburgh, Suppl. II, No: 58, 2006

7 Liliaceae Familyasýndan Bazý Endemik ve Nadir Geofitler... Özhatay N (2000b) Tulipa karamanica N. Özhatay & B. Koçak. In: Güner A, Özhatay N, Ekim T, Baþer KHC (eds), Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Edinburgh: Edinburgh University Press, Edinburgh, Suppl. II, 246. Özyurt S (1978) Palandöken daðlarýnýn çevresinin Liliaceae ve Iridaceae familyasýna ait bazý geofitleri üzerinde morfolojik ve ekolojik incelemeler. Atatürk Üniv. Yayýný, Erzurum. Seçmen Ö, Gemici Y, Görk G, Bekat L, Leblebici E (1998) Tohumlu Bitkiler Sistematiði. Ege Üniv. Fen Fak. Kitaplar Serisi, No: 110, Ýzmir. Speta F (1991) Zwei neue Scilla-Arten (Hyacinthaceae) aus der S-Türkei (Two new Scilla species from South Turkey). Willdenowia 21, 1/2, Uysal Ý (1992) Kazdaðý (Balýkesir) endemik bitkileri üzerinde morfolojik ve ekolojik araþtýrmalar I, (Allium flavum L. subsp. flavum var. minus Boiss. ve Muscari latifolium Kýrk.). Doða Tr J of Botany 16, Uysal Ý (1999) Morphological, anatomical and ecological studies on the two Turkish endemic species collected from Kazdaðý (B1 Balýkesir) Allium sibthorpianum Schultes & Schultes fill. and Allium reuterianum Boiss. Tr J of Botany 23, Yakar-Tan N (1982) Bitki Mikroskopisi Klavuz Kitabý. Ýstanbul Üniv. Fen Fak. Yay. No. 166, Ýstanbul. No: 58,