Timuçin Ertürk YÜKSEK LİSANS TEZİ. Tarla Bitkileri Anabilim Dalı

Transkript

1 Orta Anadolu Koşullarına Uyumlu Bazı Arpa Çeşitlerinde (Hordeum vulgare L.) Farklı Azot Dozlarının Verim ve Bazı Verim Öğeleri Üzerine Etkisi Timuçin Ertürk YÜKSEK LİSANS TEZİ Tarla Bitkileri Anabilim Dalı Eylül 2014

2 The Effect of Different Nitrogen Doses on Yield and Yield Components in Some Barley (Hordeum vulgare L.) Cultivars Timuçin Ertürk MASTER OF SCIENCE THESIS Department of Field Crops September 2014

3 Orta Anadolu Koşullarına Uyumlu Bazı Arpa Çeşitlerinde (Hordeum vulgare L.) Farklı Azot Dozlarının Verim ve Bazı Verim Öğeleri Üzerine Etkisi Timuçin Ertürk Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Lisansüstü Yönetmeliği Uyarınca Tarla Bitkileri Anabilim Dalı nda YÜKSEK LİSANS TEZİ Olarak Hazırlanmıştır. Danışman: Doç. Dr. Murat OLGUN Eylül 2014

4 ONAY Tarla Bitkileri Anabilim Dalı Yüksek lisans öğrencisi Timuçin Ertürk ün YÜKSEK LİSANS tezi olarak hazırladığı Orta Anadolu Koşullarına Uyumlu Bazı Arpa Çeşitlerinde (Hordeum vulgare L.) Farklı Azot Dozlarının Verim ve Bazı Verim Öğeleri Üzerine Etkisi başlıklı bu çalışma, jürimizce lisansüstü yönetmeliğinin ilgili maddeleri uyarınca değerlendirilerek kabul edilmiştir. Danışman : Doç. Dr. Murat OLGUN İkinci Danışman : - Yüksek Lisans Tez Savunma Jürisi: Üye : Prof. Dr. Ali KOÇ Üye : Prof. Dr. İlhan DORAN Üye : Doç. Dr. Murat OLGUN Üye : Yrd. Doç. Dr. Duran KATAR Üye : Yrd. Doç. Dr. Zehra AYTAÇ Fen Bilimleri Enstitüsü Yönetim Kurulu nun ve.. sayılı kararıyla onaylanmıştır. Prof. Dr. Nimetullah BURNAK Enstitü Müdürü tarih

5 v ÖZET Bu araştırma, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Ziraat Fakültesi deneme tarlalarında üretim yılında Keser, Özdemir-05, İnce-04, Çıldır-02 ve Kalaycı-97 çeşitlerinin kuru koşullarda artan azot uygulamalarının (0, 50, 100, 150 ve 200 kg/ha) tarımsal özellikleri ve kalitesi üzerine etkilerini incelemek amacıyla yürütülmüştür. Deneme tesadüf bloklarında bölünmüş parseller deneme desenine göre 3 tekerrürlü olarak yürütülmüştür. Araştırmada bitki boyu, klorofil miktarı, başak uzunluğu, başakta tane sayısı, başakta tane ağırlığı, bin tane ağırlığı, tane verimi, tane protein oranı, hektolitre ağırlığı ve hasat indeksi incelenmiştir. Araştırma bulgularına göre, İnce-04 ve Kalaycı-97 çeşitleri yüksek verimli ve protein oranı yüksek çeşitler olarak belirlemekle beraber Kalaycı-97 çeşidi en fazla tane verimi (3130,0 kg/ha) veren çeşit olarak belirlenmiştir. En yüksek tohum verimi 100 kg/ha N gübre uygulamasından elde edilmiş olmakla beraber, ekonomik optimum doz hektara 87,2 kg azot uygulaması olarak belirlenmiştir.

6 vi SUMMARY This study was carried out research to determine the effect of nitrogen doses (0, 50, 100, 150 and 200 kg/ha) on yield, yield components and quality characteristics of barley cultivars, Keser, Özdemir-05, İnce-04, Çıldır-02 ve Kalaycı-97 at experimental fields of Eskisehir Osmangazi University Faculty of Agriculture during crop growing period. Experiments were carried out on split plot in a randomized complete block design with three replications. In the study plant height, chlorophyll content, spike length, number of grains per spike, grain weight per spike, thousand grain weight, grain yield, grain protein content, hectolitre weight and harvest index were evaluated. Results revealed that İnce-04 ve Kalaycı-97 genotypes were found as high yielding cultivars with high protein high content. Once the highest seed yield was obtained from 100 kg N/ha, economic optimum N level was determined as 87.2 kg N/ha.

7 vii TEŞEKKÜR Yüksek lisans eğitimim süresince bilgi ve deneyimleriyle bana danışmanlık ederek, beni yönlendiren ve her türlü olanağı sağlayan danışmanım Doç. Dr. Murat OLGUN a teşekkürlerimi ve saygılarımı sunarım. Çalışmalarım aşamasında yardımcı olan ve önerilerini aldığım Araştırma Görevlisi Dr. Zekiye BUDAK BAŞÇİFTÇİ ye, Araştırma Görevlisi Nazife Gözde AYTER e teşekkür ederim. Eskişehir Ticaret Borsası Laboratuvarına analizleri yapmamda teknik destek sağladıkları için teşekkür ederim. Yine mevcut tecrübelerini ve kaynaklarını benimle paylaşan ismini burada yazamadığım diğer meslektaşlarıma da ayrıca teşekkür ederim.

8 viii İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET v SUMMARY vi TEŞEKKÜR vii ŞEKİLLER DİZİNİ xi ÇİZELGELER DİZİNİ xii SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ xiv 1. GİRİŞ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR MATERYAL VE METOD Materyal Deneme Materyali Adhesif Deneme Yeri Hakkında Genel Bilgiler ve Denemenin Yürütüldüğü Yıllardaki İklim Verileri Deneme Alanının Toprak Özellikleri Metod Denemenin Kurulması ve Yürütülmesi Gözlem ve Ölçümler a. Bitki Boyu b. Klorofil Miktarı.. 21 c. Başak Uzunluğu d. Başakta Tane Sayısı e. Başakta Tane Ağırlığı şınmaya E

9 ix İÇİNDEKİLER (devam ediyor) Sayfa f. Bin tane Ağırlığı g. Tane Verimi h. Tane Protein Oranı ı. Hektolitre Ağırlığı.. 22 i. Hasat İndeksi İstatistiki Analiz ve Değerlendirmeler BULGULAR Bitki Boyu Klorofil Miktarı Başak Uzunluğu Başakta Tane Sayısı Başakta Tane Ağırlığı Bin Tane Ağırlığı Tane Verimi ve Arpa Gübre Uygulamalarında Ekonomik Optimum Noktasının Belirlenmesi Tane Protein Oranı Hektolitre Ağırlığı Hasat İndeksi

10 x İÇİNDEKİLER (devam ediyor) Sayfa 5. TARTIŞMA Bitki Boyu Klorofil Miktarı Başak Uzunluğu Başakta Tane Sayısı 5.5. Başakta Tane Ağırlığı Bin Tane Ağırlığı Tane Protein Oranı Hektolitre Ağırlığı Tane Verimi Hasat İndeksi SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKLAR DİZİNİ.. 60

11 xi ŞEKİLLER DİZİNİ Sayfa Şekil Şekil 4.1. Artan azot dozlarının arpa çeşitlerine ait bitki boyları değerleri.. 25 Şekil 4.2. Artan azot dozlarının arpa çeşitlerine ait klorofil miktarları değerleri Şekil 4.3. Artan azot dozlarının arpa çeşitlerine ait başakta tane sayıları değerleri Şekil 4.4. Artan azot dozlarının arpa çeşitlerine ait başakta tane ağırlıkları değerleri Şekil 4.5. Artan azot dozlarının arpa çeşitlerine ait tane verimleri değerleri Şekil 4.6. Artan azot dozlarının arpa çeşitlerine ait hektolitre ağırlıkları değerleri... 41

12 xii ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge Çizelge 3.1. Eskişehir ilinde uzun yıllar ( ) ve üretim yılına ait meteorolojik veriler Sayfa Çizelge 3.2. Deneme yeri topraklarının bazı fiziksel ve kimyasal özellikleri Çizelge 4.1. Çalışmada kullanılan arpa çeşitlerinin bitki boylarına ilişkin 24 varyans analiz tablosu Çizelge 4.2. Değişik azot dozlarının arpa çeşitlerinde bitki boylarının etkisine 25 ait ortalama değerler Çizelge 4.3. Çalışmada kullanılan arpa çeşitlerinin klorofil miktarlarına ilişkin 26 varyans analiz tablosu Çizelge 4.4. Değişik azot dozlarının arpa çeşitlerinde klorofil miktarlarının 27 etkisine ait ortalama değerler Çizelge 4.5. Çalışmada kullanılan arpa çeşitlerinin başak uzunluklarına 28 ilişkin varyans analiz tablosu Çizelge 4.6. Değişik azot dozlarının arpa çeşitlerinde başak uzunluklarının 29 etkisine ait ortalama değerler Çizelge 4.7. Çalışmada kullanılan arpa çeşitlerinin başakta tane sayılarına 30 ilişkin varyans analiz tablosu Çizelge 4.8. Değişik azot dozlarının arpa çeşitlerinde başakta tane sayılarının 30 etkisine ait ortalama değerler Çizelge 4.9. Çalışmada kullanılan arpa çeşitlerinin başakta tane ağırlıklarına 32 ilişkin varyans analiz tablosu Çizelge Değişik azot dozlarının arpa çeşitlerinde başakta tane 32 ağırlıklarının etkisine ait ortalama değerler Çizelge Çalışmada kullanılan arpa çeşitlerinin bin tane ağırlıklarına 34 ilişkin varyans analiz tablosu Çizelge Değişik azot dozlarının arpa çeşitlerinde bin tane ağırlıklarının 34 etkisine ait ortalama değerler

13 xiii ÇİZELGELER DİZİNİ (Devam Ediyor) Çizelge Çalışmada kullanılan arpa çeşitlerinin tane verimlerine ilişkin 35 varyans analiz tablosu Çizelge Değişik azot dozlarının arpa çeşitlerinde tane verimlerinin 36 etkisine ait ortalama değerler Çizelge Değişik azot dozlarının arpa çeşitlerinde tane verimi üzerine 36 ortogonal parçalanma tablosu. Çizelge Çalışmada kullanılan arpa çeşitlerinin tane protein oranlarına 38 ilişkin varyans analiz tablosu Çizelge Değişik azot dozlarının arpa çeşitlerinde tane protein oranlarının 39 etkisine ait ortalama değerler Çizelge Çalışmada kullanılan arpa çeşitlerinin hektolitre ağırlıklarına 40 ilişkin varyans analiz tablosu Çizelge Değişik azot dozlarının arpa çeşitlerinde hektolitre ağırlıklarının 40 etkisine ait ortalama değerler Çizelge Çalışmada kullanılan arpa çeşitlerinin hasat indekslerine ilişkin 42 varyans analiz tablosu Çizelge Değişik azot dozlarının arpa çeşitlerinde hasat indekslerinin 42 etkisine ait ortalama değerler Çizelge Denemede yer alan çeşitlerde incelenen özelliklerin ikili 44 ilişkilerine ait korelasyon katsayıları ve önemlilik seviyeleri

14 xiv SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ Simgeler Açıklama da Dekar dk Dakika g Gram ha Hektar hl Hektolitre kg Kilogram ml Mililitre ö.d. Önemli değil r Korelasyon Katsayısı R2 Regresyon Katsayısı Kısaltmalar Açıklama AS Amonyum Sülfat BB Bitki Boyu BDUTAE Bahri Dağdaş Tarımsal Araştırma Enstitüsü BTA Bin Tane Ağırlığı BATA Başakta Tane Ağırlığı BTS Başakta Tane Sayısı C.V. Değişim Katsayısı Ç. Çeşit DATAE Doğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü et al ve diğerleri GKTAE Geçit Kuşağı Tarımsal Araştırma Enstitüsü

15 xv G.D. Gübre Dozu HI Hasat İndeksi HL Hektolitre Ağırlığı KM Klorofil Miktarı KO Kareler Ortalaması A.Ö.F. Asgari Önemli Fark m2 Metrekare SD Serbestlik Derecesi SDM Sedimentasyon Değeri TARM Tarla Bitkileri Merkez Tarımsal Araştırma Enstitüsü TPO Tane Protein Oranı TSP Triple Süper Fosfat TTAE Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü TV Tane Verimi vd. ve diğerleri V.K. Varyasyon Kaynağı

16 1 BÖLÜM 1 GİRİŞ İnsanın var oluşundan bugüne kadar geçen sürede, buğday ve arpa dünyada en geniş alanda tarımı yapılan ürün olarak kendini göstermiştir. Buğday ve arpa ülkemizin hemen hemen her yöresinde yetiştirilse de, buğday üretim alanlarının başında İç Anadolu ve Marmara Bölgesi gelir. Arpa üretimi ise daha çok İç Anadolu ve GAP bölgesinde yaygındır. Ülkemizde işlenen tarım topraklarının yaklaşık yarısında bu iki ürün yetiştirilir. Arpa, dünyada tahıllar içerisinde üretimde buğday ve mısırdan sonra 3. sırada yer almaktadır. Serin iklim tahılları içinde ise 2. sıradadır. Arpa (Hordeum vulgare L.), dünyada 57 milyon hektar ekim alanı ve 135 milyon ton üretimle buğday, mısır ve çeltikten sonra en fazla üretilen tahıldır. Ülkemizde de 2,7 milyon ha ekim alanı ve 8 milyon ton üretim ve hektara 2950 kg verimi ile buğdaydan sonra ikinci sırada yer almaktadır. Eskişehir ilinde arpanın (buğdaydan sonra ikinci) ekiliş alanı 121,9 bin ha ekim alanı, 360 bin ton üretimi ve hektara 2960 kg verimi vardır (Anonim 2010). Arpanın yaklaşık 10,500 yıl önce bugünkü İsrail, Ürdün, Lübnan, Batı Suriye, Batı İran, Irak ile güneydoğu Türkiye yi kapsayan ve Bereketli Hilal olarak isimlendirilen bölgede kültüre alındığı bilinmektedir. Arpa Poaceae (Buğdaygiller) familyasından buğdayla beraber dünyanın en eski kültür bitkisidir ve tarih öncesi devirlerde ilk kültür bitkisi olan arpayı insanlar besin olarak kullanmışlardır. Bugün bile buğdayın ekilemediği kutup bölgeleri ve yüksek dağlık bölgelerde arpa ekilerek besin maddesi olarak kullanılır. Ayrıca, Tibet yaylası, Çin, Kore ve Japonya nın bazı bölgelerinde çeltikle birlikte çıplak taneli arpa yetiştirilerek insan gıdası olarak kullanıldığı bilinmektedir. Arpanın unundan ekmek yapıldığı gibi irmik, çorba ve hamur işleri de yapılır (Kün vd., 1992).

17 2 Günümüzde arpa dünyada ve ülkemizde hayvan beslemesinde yemlik olarak ve endüstride malt yapımında kullanılmak üzere başlıca iki amaçla yetiştirilmekte ve ıslah edilmektedir. Hayvan yemi olarak tüketilen tahıllar içerisinde ilk sırada yer alan arpa tanesi yaklaşık olarak %7,5-15 ham protein ve %75 oranında da hazmolunabilir besin maddeleri içermekte olup, çok iyi bir besin kaynağıdır. Ülkemizde hayvanların besin maddeleri kaynaklarından, ham protein ihtiyaçlarının % 9,45 i, nişasta değerinin ise %12,20 si arpadan karşılanmaktadır. Dünyada gıda üretimi yeterli görünse de, dağılımdaki bozukluklardan dolayı, birçok insan açlık tehlikesiyle karşı karşıyadır. Tahıllar, insan beslenmesinde kullanılan temel ürünler olması nedeniyle, bitkisel üretim için yapılacak çalışmaların önceliği bu ürünlerde olmalıdır. Giderek artan ve yaklaşık yedi milyarı bulan dünya nüfusunun büyük bir kısmı bitkisel kaynaklı gıda maddesi yönünden genel olarak tahıllara bağlıdır. Nitekim insanoğlu günlük ihtiyacı olan enerjinin %50 sinden fazlasını tahıllardan karşılamaktadır (Akdeniz vd., 2004). Yerleşik tarımdan sonra uzun bir süre insan beslenmesinde önemli bir paya sahip olan arpa, günümüzde bu yerini buğday ve diğer tahıllara bırakmış olmakla birlikte, yakın bir geçmişte arpa ununun bazı ülkelerde %8-10 oranında buğday ununa katıldığı bilinmektedir. Arpa, buğdaya göre gün daha erkenci olması nedeniyle ikinci ürün tarımı için geniş bir yetiştirme süresi sağlamaktadır. Arpa, çoğunlukla kırma olarak veya karma yem bileşiminde hayvan beslemede ve malt yapımında kullanılmaktadır. Kardeşlenme döneminde hayvan otlatmada, biçilerek kuru ot ve silaj yapımında ve sapları hayvan altlığı olarak da değerlendirilebilen arpa, tuzluluğa dayanıklılığı nedeniyle çoraklaşma eğilimi gösteren toprakların ıslahında da kullanılabilen önemli bir kültür bitkisidir. İklim ve toprak istekleri bakımından en seçici serin iklim tahılı olmasına karşın, ülkemizde en yaygın olarak kuru tarım alanlarında yetiştirilen arpa, yağışı yeterli alanlarda da üretilmektedir. Türkiye de arpa üretiminin büyük kısmı yarı kurak Orta Anadolu Bölgesi nde yapılmaktadır. Bölgenin sulanır alanlarında tuzlanma ciddi boyutlardadır ve artmaya altında ekonomik devam etmektedir. Bütün bu sınırlayıcı koşullar olarak yetiştirilebilecek birkaç ürün türünden biri olan arpa, Türkiye nin tahıl üretiminin yarısından fazlasını sağlayan Orta Anadolu Bölgesindeki önemini ve konumunu daha uzun yıllar sürdürecektir (Kınacı vd.,

18 3 2008). Ülkemizde arpa ıslah çalışmalarının sonucunda geçmişten bugüne kadar geliştirilen çeşitlerde verim artışı görülmektedir. Birim alanda alınan verimi artırmada yöreye uyum sağlayabilecek çeşidin kullanılmasıyla birlikte gereken yeterli tarımsal uygulamaları yapmak çok önemlidir. Hızla artan nüfusun, parçalanan ve azalan tarım üretim artışlarının sağlanmasında, ekolojiye uyumlu ve verimli çeşit kullanımı çok önemlidir. Nitekim tahıllarda, sulu koşullarda, kuru koşullara göre beklenen verim artışının %50 si, kuru tarımdaki verim artışının ise %20-30 u yetiştirilecek çeşidin genetik yapısına bağlı olduğu belirtilmektedir (Kün vd., 1992). Adaptasyon kavramı, genotiplerin çeşitli çevre koşullarına uyabilme yetenekleri olarak, stabiliteyi ise çevre şartlarında yapılacak bir değişikliğin, genotipler üzerine yapacağı etkinin daha önceden tahmin edebilme durumu olarak tanımlanmıştır. Tarımsal üretimi etkileyen diğer faktörler uygun olduğunda, kimyevi gübre verim artışını en çok destekleyen girdidir. Bitkisel üretimin ve çiftçilerin gelirlerinin arttırılabilmesinin verimliliğin artırılmasına bağlı olduğu, verimliliğin geliştirilmesinde ise en etkin yollardan birisinin doğru gübre kullanımı olduğu bilinen bir gerçektir. Gübrelerin verimlilik artışındaki payı koşullara göre değişse de, genel olarak %50 civarında olduğu ifade edilmektedir. Dünyada yaklaşık 400 milyon ton kimyevi gübre tüketilmekte ve her yıl %2 civarında büyüme gerçekleşmektedir. Ülkemizde ise gübre tüketimi son on yılda ortalama 5 milyon ton civarındadır. Dünya üzerinde, hızla değişen ve gelişen süreçte nüfus artışıyla beraber insanların beslenme ihtiyacı da artış göstermiştir. Bu nedenle insanların gıda gereksinimini karşılamak için birim alandan alınan verimi artırmak zorunlu hale gelmiştir. Bunu sağlayabilmenin en önemli yollarından birisi de gübrelemedir. Tarımsal girdilerden gübre ve su yıllardır bitkisel üretimde önceliğini korumaktadır. Tarımsal üretimde, besin elementi noksanlıklarını gidererek stres koşullarında bitki verimini, dayanıklılığını ve ürün kalitesini arttırarak toprak verimliliğini optimum düzeyde sürdürmek amacıyla kimyasal gübreler yoğun olarak kullanılmaktadır. Azotlu gübreler ülkemizde ve dünyada en fazla tüketilen gübrelerdir (Kınacı vd., 2008).

19 4 Azot bitkisel üretimde noksanlığı en sık görülen ve en çok gereksinim duyulan ayrıca, tahılların üretiminde ve verim artışında gübre girdilerinin en önemli kısmını oluşturan bitki besin elementidir. Azotlu gübrelerin tek dozda verilmeleri yerine bölünerek uygulanmalarının yıkanma kayıplarının azaltılması, su kaynaklarının korunması, hastalıklara karşı dayanıklılık ve azot kullanım etkinliğinin iyileşmesi bakımından büyük önem taşıdığını belirtmişlerdir (Eyüpoğlu vd., 1993). Arpanın birim alandan kaldırdığı bitki besin elementi miktarı yüksektir. Azot arpanın beslenmesinde önemli rol oynar ve proteinin temelini oluşturur. Azotlu gübrenin verimi artırması fosfor, potasyum ve su gibi öteki besin maddelerinin de bulunmasına bağlıdır. Arpanın gelişme periyodu kısa olduğu için besin maddesi tüketimi diğer tahıllara nazaran daha azdır. Arpaya uygulanacak gübre miktarı yemlik ve biralık çeşidine gore değişir. Biralık arpalarda yüksek protein istenmediğinden fazla ve geç azotlu gübrelemeden kaçınılmalıdır. Gerekenden fazla azot verilirse vejetatif gelişme hızlanacağından bitkide yatmaya neden olur. Arpaya verilecek gübre miktarında bölgenin iklimi ve toprakta bulunan besin maddesi miktarının da göz önünde tutulması gerekir. Verilecek gübre çeşidi toprağın reaksiyonlarına göre seçilmelidir. Fizyolojik asit karakterli azotlu gübrelerin, fosforlu gübrelerle birlikte alkali karakterli topraklara verilmesi, bitkilerin fosfordan daha iyi faydalanmasına neden olacağından verilen azottan bitkinin yararlanabilmesi için toprakta yeterli nemin bulunması gerekir (Zabunoğlu ve Önertoy., 1994). Yüksek verimli tahıl çeşitlerinin fazla azotlu gübre uygulamasına gerek duymaları ve azotlu gübrelerin yüksek maliyetinden dolayı, çeşitlerin azot alım ve kullanım etkinliğinin iyileşmesi ıslah programlarındaki önemli amaçlardan biridir. Bir bitkinin fizyolojik ihtiyaçlarına daha uyumlu kullanım uygulamaları geliştirmek ve genel masrafları azaltmak modern tarımın temel konuları arasındadır. Bu bağlamda artan dikkat bitkinin azot kullamının etkinliğine yönlendirilmiştir. Düşük girdili sürdürülebilir tarımda ürün artışı için azot kullanım etkinliği verimi artırıp, maliyeti düşürebilir ve fazla gübrenin çevreye olan zararlı etkilerini azaltabilir (Kınacı vd., 2008).

20 5 Arpa ıslah çalışmalarının amacı, Orta Anadolu ve Geçit Bölgelerinin kıraç, yarı taban veya sulanabilir taban alanları için agronomik özellikleri (kış, yatma, kardeşlenme, boy, başak tipi, adaptasyon) iyi, ekonomik yönden önemli hastalıklara ve mikro besin elementlerinin (çinko, bor ve demir) eksikliği ve fazlalığına dayanıklı yüksek verimli yazlık veya kışlık çeşitlerini geliştirerek ülkemiz arpa üretim programında yer almalarını sağlamaktır (Yağmur ve Kaydan, 2007). Bu çalışmada farklı azot dozlarının iki sıralı arpa çeşitlerinde verim ve bazı verim öğeleri üzerine etkileri araştırılarak ekonomik optimum gübre dozu belirlenmesi amaçlanmıştır. Yürütmüş olduğumuz denemeye benzer çalışmalardaki literatür bilgileri önceki çalışmalar kısmında yer almaktadır. Araştırmanın konusu, amacı ve yöntemi, denemenin yapıldığı yerle ilgili genel bilgiler, denemenin yürütüldüğü yıllardaki iklim verileri, ne tür istatistiki analiz ve değerlendirmelerin yapıldığı hakkında bilgiler materyal ve metod kısmında yer almaktadır. Analiz sonucunda her özelliğe ait elde edilen veriler bulgular kısmında yer almaktadır. Tartışma kısımında ise elde edilen bu verilerin değerlendirilmesi yer almaktadır ve çalışmadan elde edilen sonuçlar literatürle karşılaştırılarak tartışılmıştır. Sonuç ve öneriler kısmında deneme sonucu genel olarak ele alınmıştır, tavsiyeler bulunmaktadır ve bu çalışmanın alana katkısı belirtilmiştir. Kaynaklar dizininde metin içinde kullanılan her kaynak bu bölümde yer almaktadır.

21 6 BÖLÜM 2 ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ceylan (1976), Bornova ve Menemen ekolojik koşullarında iki yıl süre ile farklı kökenli arpalar ve değişik dozdaki azotlu gübrelerle yapılan çalışmada elde ettiği sonuçlara göre, Bornova ekolojik koşullarında Menemen e nazaran daha yüksek verim almıştır. Azotlu gübre dozlarından Bornova da sadece 40 kg/ha N, Menemen da ise 80 ve 120 kg/ha N verimi artırmıştır. Azotlu gübreleme Bornova da istatistiki bakımdan etki göstermezken Menemen de verimi artırmıştır. Gübrenin m2 deki başak sayısını artırma etkisi yılında Menemen de görülmüştür. Ayrıca azotlu gübrelemenin bin tane ağırlığı üzerine etkisinin önemli olmadığı ortaya çıkmıştır. Akten (1978), Erzurum yöresinde 17 arpa çeşidiyle üç yıl süreli yaptığı araştırmada; birim alan tane verimini kg/ha, biyolojik verimi (sap+tane ağırlığı) kg/ha, hasat indeksini %36,71-49,46 ve bin tane ağırlığını 29,8655,72 g olarak belirlediğini bildirmiştir. Akten ve Akkaya (1986), kıraç koşullarda farklı gübre uygulamalarının bazı kışlık arpa çeşitlerinde kışa dayanaklılık ve tane verimi ile bazı verim ögelerine etkisini belirlemek amacıyla iki yıl süreyle yaptıkları araştırmada; kıştan çıkış oranı bakımından yıllar arasında önemli farklar bulunduğunu; yıllar arasındaki farkların yılın iklim koşulları yanında, bitkilerin kışa girişteki gelişme düzeyleriyle ilişkili olduğunu; ayrıca bazı çeşitlerde görülen yüksek orandaki (%100 den fazla) kıştan çıkış oranının bazı yıllardaki çimlenme ve ilk gelişmedeki gecikmelerden kaynaklandığını ve bu çimlenmeyen tohumların ilkbaharda çimlenerek kıştan çıkıştaki bitki sayısını artırdığını bildirmişlerdir. Kılıç (1987), Islah edilmiş Tokak 157/37, Zafer 160 ve Yeşilköy 87 arpalarının biralık özellikleri ve bunlara uygun malt üretim yöntemleri üzerinde yaptığı çalışmada mm elek üstü ürün miktarını %57,7 95,9, protein oranını % 10,4-17,1, bin tane ağırlığını 43,60 56,00 g, hektolitre ağırlığını 63,40 71,20 kg arasında belirlemiştir.

22 7 Kırtok vd. (1987), 12 arpa çeşidi ile daha önceki çalışmalardan seçilen 3 arpa çeşidini materyal olarak kullandıkları araştırmalarında iki yıllık ortalamalara göre tane verimi yönünden çeşitler arasında önemli farklılıklar bulmuşlar ve verimin kg/ha değiştiğini belirtmişlerdir. Geçit ve Adak (1988), Ankara koşullarında 84 adet iki sıralı arpa hattı ile yaptıkları bir araştırmada değişim sınırlarını, bitki boyunda cm, başak uzunluğunda 7-11 cm, başakta tane sayısında 15-26, bin tane ağırlığında g ve birim alan tane veriminde g/m2 olarak belirlediklerini ortaya koymuşlardır. Sairam and Singh (1989), 98 arpa genotipinde azot kullanma etkinliği ve morfolojik karakterler üzerinde Hindistan da yaptıkları bir araştırmada; hasat indeksini %30-50, bitki boyunu cm, bitkide kardeş sayısını 2,0-6,2, başak uzunluğunu 6,010,6 cm ve bin tane ağırlığını 24,7-52,4 g olarak belirlemişlerdir. Petkova (1989), yeni maltlık arpa çeşitlerinin üretimi üzerinde mineral gübrelemenin etkisini saptamak amacıyla yaptığı çalışmada, iklim koşullarının verim üzerinde gübre dozlarından daha çok etkili olduğunu belirtmiştir. Araştırıcı en fazla verimi 120 kg/ha azot, 80 kg/ha fosfor ve 60 kg/ha potasyum gübre dozlarından elde etmiş ve tavsiye etmiştir. Atlı vd. (1992), 33 arpa örneği ile yaptıkları araştırmada, protein miktarı, bin tane ağırlığı, 2,5 mm elek üzeri, hektolitre ağırlığı, kavuz miktarı ile bazı malt kalite kriterleri arasında %1 düzeyinde önemli korelasyon değerleri saptanmıştır. Carreck and Christian (1992), Arpada azot alımının malt kalitesi ile ilgisini araştırmak amacıyla yaptıkları araştırmada tane veriminin artan azot dozu ile birlikte polinominal olarak arttığını belirtmişlerdir. Kün vd. (1992), Ankara koşullarında yürüttükleri bir araştırmada, 12 arpa materyalinin hektolitre ağırlıklarının 1. derece maltlıklarda 64,3-72,0, toplam üründe 63,8-71,5 kg, tane irilik oranlarını, 1. derece maltlıklarda %86,2-94,1, bin tane ağırlığını 49,4-56,9, kavuz oranını 1. derece maltlıklarda %84,14-87,77 arasında bulmuşlardır. Protein oranını ise ortalama %15,8 olarak saptamışlardır.

23 8 Eyüpoğlu vd. (1993), Orta Anadolu koşullarında azotun Tokak 157/37, Anadolu 89 ve Obruk 89 çeşitleri ile yaptıkları çalışmada; en yüksek verimin Anadolu 89 çeşidinde 70 kg/ha, diğer çeşitlerde ise 60 kg/ha N miktarı ile sağlandığını; her üç çeşit için de en ekonomik azot dozunun 60 kg/ha N dozu olduğunu saptamışlardır. Weston et al. (1993), çeşitli azotlu gübre dozlarını kullanarak yaptıkları çalışmada azotlu gübre uygulamasının tanede protein içeriğini, tane verimini, çözülebilir azotu arttırdığını, tane ağırlığını, tane dolgunluğunu fine-grind malt ekstraktını azalttığını belirlemişler ve ayrıca hektara 150 kg azot verildiğinde tanede protein düzeyinin kullandıkları standart çeşitten daha yüksek olduğunu bildirmişlerdir. Nedel et al. (1993), farklı dozda azotlu gübre uygulamasıyla, maltlık arpanın verim ve kalitesi üzerine etkisini saptamak amacıyla çalışmayı yürütmüşlerdir yıllarında 30, 60, 90 ve 120 kg/ha azotlu gübre uygulamışlar ve en fazla tane verimi 90 kg/ha azot uygulamasından elde edilmiştir. Malt kalite parametreleri örneğin toplam malt proteini ve malt ekstrakt azotun 60 kg/ha ın üzerine çıkmasıyla negatif bir şekilde etkilenmiş, fakat verim ve bazı malt kalite parametreleri örneğin diastatik güç azotlu gübrelemeden pozitif bir şekilde etkilendiğini belirtmişlerdir. Engin (1994), bazı arpa çeşitleri ve hatlarının verim ve malt özellikleri üzerinde yaptığı çalışmada; çeşit ve hatları, verim, bin tane ağırlığı, hektolitre ağırlığı, elek analizi, protein ve ekstrat oranı bakımından istatistik olarak karşılaştırmış ve yerli popülasyonlardan seçilmiş olan hatların, verim ve maltlık kalite bakımından en yüksek değerler verdiğini gözlemlemiştir. Böylece yerli popülasyonlardan biralık arpa ıslahındaki önemini açıkça gösterdiğini belirtmiştir. Jackson et al. (1994), da Amerika nın Montano eyaletinde 3 bölgede yaptıkları tarla denemelerinde arpa çeşidi olan Wanubet e 0, 40, 80 ve 120 kg/ha N vermişler ve sonuçta verimin 500 kg/ha dan, 4100 kg/ha a kadar değiştiğini tespit etmişlerdir. Optimum N oranı yer, yıl ve çeşit ile değişmesine rağmen verim ve protein içeriğinin azotlu gübreleme ile arttığını bildirmişlerdir.

24 9 Conry (1994), İrlanda da kışlık ekilen biralık arpanın tane kalitesi ve tane verimi üzerinde beş farklı azot dozunun (70,50, 100, 125 ve 150 kg/ha) altı biralık arpa çeşidi üzerindeki saptamak amacıyla yaptığı çalışmada, artan azotlu gübre dozu tane protein konsantrasyonunu artırmasına rağmen, tane verimini her zaman artırdığını gözlemiştir. Mevsim ve toprak yapısının, tane verimi ve kalitesi üzerinde azot dozundan daha fazla etkili bulunduğu anlaşılmıştır. Bajci et al. (1995), yıllarında çeşit, gübre denemelerinde yazlık arpa çeşitlerini kullanmış ve Jubilant çeşidinin tane ve malt kalitesi yönünden en yüksek değerlere sahip olduğunu bildirmişlerdir. Ayrıca, toprakta tutulan inorganik N içeriğinin N lu gübrelemedeki önemini vurgulamış ve topraktaki inorganik N içeriği yüksek olduğunda verilen 60 kg/ha azotun tane kalitesini azalttığını ifade etmişlerdir. Eagles, et al. (1995), arpada malt kalitesi üzerine çeşit ve çevrenin etkisini incelemek amacıyla 1990 ve 1991 de 0, 20, 40, 80 ve 106 kg/ha N azot dozlarını kullanmışlar ve en yüksek azot dozunun 80 kg/ha N uygulamasından elde etmişlerdir. Tanede protein konsantrasyonu azot dozunun artmasıyla doğrusal olarak artmıştır. Malt ekstraktı ise artan N dozuyla polinominal olarak azalmıştır, fakat yıllar arasında azalış oranındaki değişim tane protein oranının değişiminden daha az olmuştur. Elde edilen sonuçlara göre, tane protein konsantrasyonlarını yükselten N lu gübre uygulamalarının malt ekstraktını azalttığını belirtmişlerdir. Baethgen et al. (1995), maltlık arpada farklı gelişme evrelerinde verilen azotlu gübrenin verim ve verim unsurları üzerine etkisini incelemek amacıyla denemede başak sayısı üzerinde azotun etkisini önemli ölçüde ortaya çıktığını belirtmişlerdir. Maltlık arpa için azotlu gübre stratejilerinin ilk kardeş gelişimi ve ürün eldesi için az miktarda azotun yeterli olduğunu ortaya koymuşlardır. Alley et al. (1997), çalışmalarında aşırı azotlu gübrelemenin hastalıkları arttırdığı buna karşın verimin azalmasına sebep olduğunu söylemişlerdir. Fakat yetersiz azot varlığının arpalarda düşük verime yol açtığını çalışmalarında azotlu gübre uygulama zamanı ve oranının ekimden sonra daha yüksek verim verdiğini belirtmişlerdir.

25 10 Fathi et al. (1997), arpa çeşitlerinin azotlu gübrelere tepkisini incelemek amacıyla en yüksek verimi 80 kg/ha dan elede etmişler; ayrıca 100 kg/ha dan sonra bitkide büyümenin azalmaya başladığını belirtmişlerdir. Grashoff and Antuano (1997), yürüttükleri tarla denemelerinde 0, 60 ve 90 kg/ha N olmak üzere 3 farklı azot dozu kullanımışlar ve azotlu gübrenin daha yüksek oranlarının toplam kuru madde üretimini ve tanedeki N konsantrasyonunu arttırdığını (birim alandaki tane sayısını artırdığı için), azotun verim potansiyelinin tahmininde olumlu bir etkiye sahip olduğunu ancak tane doldurma esnasında asimilasyonu iyileştirmediği için tane sayısı ve ortalama tane ağırlığının negatif etkilendiğini belirtmişlerdir. Çölkesen vd. (1997), Kahramanmaraş ve Şanlıurfa koşullarında 24 iki sıralı, 1 altı sıralı olmak üzere toplam 25 arpa çeşidi kullanmışlardır. Tane veriminin kg/ha, bitki boyunun 79,50-110,8 cm, başak uzunluğu 7,53-9,44 cm, bin tane ağırlığı 37,14-50,49 g arasında değiştiğini ortaya koymuşlardır. Long et al. (1997), maltlık kalitesi ve verim üzerinde makro ve mikro besin elementlerinin etkisi üzerine yaptıkları çalışmada, tane dolum dönemindeki sıcaklıkların, yağışların fazlalığının, iyi bitki besleme, erken ekim, hastalık ve yabancı ot kontrolü koşullarının verimi artırdığını gözlemişlerdir. Hem makro hem mikro besin elementleri, bitki metabolizması, büyüme ve gelişme için gereklidir. Mangan ve çinko elementleri enzim aktivitesini, fosfor ve azot enerji transfer reaksiyonlarını, mangan ise elektron transfer zincirini oluşturmada önemlidir. Kurak mevsim koşullarından dolayı, yüksek dozda azotlu gübre tane verimini artırmış bu da artan tane proteini ile sonuçlanmıştır. Bu çalışma, bitki besin elementlerinin kalite değerlerini etkilediğini göstermiştir. Malt ekstrakt miktarı ve diastatik gücün tane proteini üzerinde dolaylı etkiye sahip iken, malt kalitesi üzerinde doğrudan etkiye sahip olduğunu anlamışlardır. Öztürk vd. (1997), yaptıkları çalışmada 15 biralık arpa çeşidi kullanmışlar ve parseller 80 kg/ha N olacak şekilde gübrelenmiş, azotun yarısı ekimle birlikte, diğer yarısı ise sapa kalkma başlangıcında uygulamışlardır. Araştırıcılar verim ve verim unsurları açısından yıllar ve genotipler arasındaki farkların önemli olduğunu belirtmişlerdir.

26 11 Turgut vd. (1997), Büyük Menderes Havzası ekolojik koşullarına uygun arpa çeşitlerini belirlemek amacıyla çalışmalarını yürütmüşlerdir. Denemede 60 kg/ha N kullanılarak, bitki boyu, başakta tane sayısı, bin tane ağırlığı, başak boyu, tek başak verimi ve tane verimi incelenmiştir. İki yılın ortalaması olarak en yüksek verim Yeşilköy-387 çeşidinden (4078 kg/ha) elde edilmiştir. En yüksek bitki boyu Zafer-160 çeşidine ait iken, başak boyu açısından en yüksek boyu Erginel- 90 çeşidi vermiştir. Oscarsson et al. (1998), arpanın tane kalitesi ve verimi üzerine çeşit, azotlu gübreleme ve çevrenin etkisini belirlemek amacıyla yaptıkları araştırmalarda, azotlu gübrelemenin tanedeki protein içeriğine etkisinin önemli olduğunu vurgulamışlardır. Ayrıca denemede kullanılan 10 arpa çeşidinde verimin kg/ha, bin tane ağırlığının g, hektolitre ağırlığının 66,0-81,5 kg ve protein içeriğinin %8-15 olarak belirlendiğini bildirmişlerdir. Ruiter et al. (1998), yaptıkları iki farklı deneme sonuçlarına göre azotlu gübrelemenin arpa tanesinin protein içeriğini geliştirdiğini ve genellikle aminoasit konsantrasyonunu arttırdığını ifade etmişlerdir. Nova et al. (1998), yarı kurak alanlarda yetiştirme koşullarında yazlık ve kışlık maltlık arpaların performanslarının karşılaştırmışlardır. Bin tane ağırlığı kışlık ve yazlık maltlık arpalar için yaklaşık olarak aynı değeri verirken, kışlık maltlık arpaların yazlık maltlık arpalara göre daha fazla hektolitre ağrlığına sahip olduğunu bunun yanında kışlık arpaların ise daha iyi kalite kriterlerine sahip olduğunu ortaya koymuşlardır. Ayrıca daha yüksek ekstrakt içeriği ve daha iyi malt elde edilirken, daha düşük protein içeriğine sahip olduklarını belirmişlerdir. Gouis et al. (1999), 1994 ve 1995 yıllarında iki sıralı ve altı sıralı kışlık arpanın çeşitli verim öğeleri üzerine azotlu gübrelemenin etkisini belirlemek amacıyla yaptıkları çalışmada hektara 100 kg azot verilmiş ve ortalama tane verimi azotlu gübre uygulananlarda 7990 kg/ha olurken N lu gübre verilmeyenlerde 5960 kg/ha olmuştur. m2 deki başak sayısı da sırasıyla 718 ve 510 olarak bulunmuştur. Altı sıralı arpada başaktaki tane sayısı azotlu gübre verilmeyende daha yüksek bir değere sahip olurken aynı şekilde 1000 tane ağırlığının da daha yüksek olduğunu ifade etmişlerdir.

27 12 Akman vd. (1999), Isparta ekolojik koşullarında farklı azot ve fosfor dozlarının arpanın verim, verim öğeleri ve bazı kalite özelliklerine etkileri konusunda yaptıkları çalışmada materyal olarak Tokak 157/37 arpa çeşidini kullanmışlardır. 0, 40, 80, 120, 160, 200 kg/ha N ve 80 kg/ha P2O5 uygulamalarında bitki boyunu 50,5 80,4 cm, başak uzunluğunu 5,37-6,87 cm, başaktaki tane sayısını 14,2 19,9, birim alan tane verimini 118,1 298,3 kg/ha, protein oranını %7,98 11,87 olarak saptamışlar, araştırma sonuçlarında azotun incelenen tüm karakterler üzerine etkisinin olumlu olduğunu 160 kg/ha N uygulamasına kadar artan azot dozu ile birlikte tane verimi ve diğer karakterlerin pozitif yönde etkilendiğini bildirmişlerdir. Bertheldsson (1999), yaptığı çalışmada arpa tane protein içeriğinin çevreden yüksek derecede etkilendiğini bulmuştur. Lekes and Zinisceva (1999), çalışmalarında yeterli dozda azotlu gübre uygulamasının kışlık maltlık arpa çalışmalarında özel bir öneme sahip olduğunu ve aşırı azot uygulaması ile arpanın maltlık kalite ve verimi üzerine kötü bir etkiye sahip olduğunu belirtmişlerdir. Ülker vd. (1999), biralık arpa üzerine Van şartlarında yaptıkları çalışmada, farklı azot dozları (0, 40, 80, ve 120 kg/ha) kullanmışlar; azot dozunun artmasıyla birlikte bin tane ağırlığı dışında metrekaredeki başak sayısı ve başakta tane sayısı, tane verimi ve ham protein oranını önemli derecede etkilendiğini gözlenmişlerdir. Uygulanan azot dozlarının hepsi tane verimini artırmış ve en yüksek tane veriminin 120 kg/ha N dozundan elde edildiğini bulmuşlardır. Vera Nuriez et al. (1999), sulu koşularda yaptıkları denemede 120, 180 ve 240 kg/ha N uygulamışlardır. Deneme sonucunda 180 kg/ha azotlu gübre dozu maltlık arpa üretimi için en iyi sonucu verdiğini tespit etmişlerdir. Jackson (2000), yaptığı çalışmada iki maltlık arpa çeşidi (Clark ve Harrington) üzerinde 12 farklı azotlu gübre dozu (30, 40, 50, 60, 70, 80, 90, 100, 110, 120, 130 ve 140 kg/ha N) uygulamıştır. Araştırıcı azot dozu arttıkça verim ve protein miktarının arttığını fakat 2,5 mm üzeri tanelerde ise 80 kg/ha N gübre uygulamasından sonra düşmeye başlamdığını ortaya koymuşlardır.

28 13 Mortvett, et al. (2002), yaptıkları çalışmada en randımanlı azotlu gübre kullanımının, ekimden önce olduğunu saptamışlardır. Aşırı azotun tane protein içeriğini artırabileceğini fakat maltlık arpalar için bu seviyenin kabul edilemeyeceğini söylemişlerdir. Abledo et al. (2003), Arjantin de düşük verim koşullarında yetiştirilen iki sıralı maltlık arpalardan dört çeşit ve dört farklı azotlu gübre dozu (20, 50, 110 ve 160 kg/ha) kullanmışlardır. Araştırıcılar bütün çeşitlerde topraktaki azotun artması ile birlikte verimin de arttığını, tane veriminin, m2 deki başak sayısı ve başakta tane sayısı ile ilişkili olduğunu gözlemlemişlerdir. Petrie et al. (2003) kışlık yemlik arpa çeşitleri ve kışlık maltlık arpa çeşitlerinde azot gübresi kullanmışlardır. Çeşitlere 0, 50, 100 ve 150 kg/ha N uygulaması yapmışlar ve azotlu gübrenin bitki boyu, tane verimi ve tane proteinini artırırken, hektolitre ağırlığında azlamaya neden olduğunu belirtmişlerdir. Prystupa et al. (2003), yaptıkları çalışmada azot ve fosfor eksikliğinin ve azot ve fosfor interaksiyonunun arpanın kardeşlenme ve yaprak görünüşü üzerinde etkisini saptamışlardır. Denemede iki azot dozu ve fosforlu gübre dozu kullanmışlardır. Hem azot hem fosfor eksikliğinin yaprak ve kardeşlenme oranının geciktirdiğini saptamışlardır. Bununla birlikte bayrak yaprağının görünümü, kardeşlenmeye oranla besin eksikliğinden daha az etkilendiğini tespit etmişlerdir. Akdeniz vd. (2004), Van da ve yıllarında yaptıkları denemede 7 arpa çeşiti kullanmışlar ve bitki boyu, başak uzunluğu başakta tane sayısı, toplam verim, tane verim sap verimi, bin tane ağırlığı ve hasat indeksini ele almışlardır. Bitki boyları arasındaki fark iki yılda da önemli olmuş, bitki boyları 62,5 69,2 değişmiş, denemenin birinci yılında bitkilerde vejetatif gelişmenin fazla olduğu nisan ve mayıs aylarındaki yağış miktarının fazla olmasının yüksek bitki boyuna neden olduğunu, başak uzunluğu yönünden ikinci yılda çeşitler arasında fark olmadığını, başakta tane sayısı bakımından çeşitler arasındaki farkın iki yılda önemli olduğunu, toplam verim yönünden her iki yılda da çeşitler arasındaki farkın önemli olduğunu, çeşitlerin hasat indeksleri arasındaki farkın ikinci yılda önemli bulunduğunu ve %3848,6 değiştiğini, tane verimi yüksek çeşitlerin hasat indekslerinin de yüksek çıktığını

29 14 başak uzunluğu ve başakta tane sayısı ile tane verimi arasında ilişki bulunduğunu saptamışlardır. Yağmur ve Kaydan (2007), Van ekolojik koşullarında, iki yıl süre ile Tokak 157/37, Orza 96, Bülbül 89 ve Çetin 2000 çeşitlerinde tane verimi ile verime etkili özellikleri belirlemişlerdir. Arpada bitki boyunun 57,7-65,2 cm arasında değiştiğini, Orza 96 (7,25) en uzun başaklı Çetin 2000 in (5,11) en kısa başaklı çeşit olduklarını, başakta tane sayısının 19,1-25,6 adet arasında değiştiğini, başak tane verimlerinin birbirine çok değerler vererek 0,86 gr yakın olarak belirlendiğini, bin tane ağırlığının ortalama olarak 41,3 gr olarak saptandığını ve tane veriminin 183,1 305,5 gr arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Erkul ve Ünay (2007), Aydın da kuru koşullarda yüksek verimli arpa genotiplerini saptamak amacıyla yaptıkları çalışmada, yabancı ve yerli kaynaklardan temin edilen arpa çeşit ve hatları ve 4 standart çeşit kullanarak, verim ve verimle ilişkili özellikleri incelemişlerdir. Araştırıcılar tane veriminin 1648,0 kg/da- 5401,7 kg/ha bitki boyunun 86,67 116,27 cm, başak boyunun cm, başakta tane sayısının 37,00 46,80 adet arasında, tek başak veriminin 1,5-2,33 gr, bin tane ağırlığının 39,60 45,50 gr arasında değiştiğini, başakta tane sayısının ıslah çalışmalarında üzerinde durulması gerekli özelliklerden olduğunu bildirmişlerdir. Özdemir ve Yüksel (2007), ve üretim yıllarında Eskişehir-Merkez, Hamidiye, Uşak-Ulubey, toplam 5 yerde 10 çevrede yaptığı ve Afyon-Emirdağ, Kütahya-Altıntaş materyal olarak 25 arpa genotipi kullandıkları denemede, verim değerlerinin 3482 kg/ha (Şahin 91) ile 4950 kg/ha (İnce 04) arasında değiştiğini, stabil bir çeşitte aranan en önemli özelliğin bütün koşullarda yüksek verim vermesi olduğunu, arpada kaliteyi çevre koşullarının önemli derecede etkilediğini bütün hat ve çeşitlerin hektolitre ağırlığı bakımından 1. sınıfa girdiğini, 5 hat dışında tüm çeşit ve hatların 40 gr ın üzerinde değerler verdiğini, 2,5 mm elek üstü değerlerin Kıral 97 dışındaki tüm çeşitlerde yüksek olup, bütün çeşitlerin maltlık olarak değerlendirilebileceğini, maltlık olarak kullanılacak arpa çeşitlerinde protein içeriğinin %12,5 az olmasının istendiğini,

30 15 ancak çeşitlerin çoğunda bu oranın yüksek kullanılabileceğini ve bu özelliğin olması nedeniyle yemlik olarak çevre koşullarından etkilendiğini, Tokak çeşidinin kötü çevre koşullarına uyum gösterdiğini ve eski çeşitlerden Karatay 94 ün çok istikrarlı bir çeşit olduğunu bildirmişlerdir. Çokkızgın vd. (2008), Kahramanmaraş koşullarında ve yıllarında yürüttükleri çalışmada, 21 arpa çeşit ve hattının bölge koşullarına uyumunu araştırmışlar ve araştırmada tane verimi başta olmak üzere bitki boyu, başak uzunluğu, başakta tane sayısı, başakta tane ağırlığı ve bin tane ağırlığı özelliklerini incelemişlerdir. Başakta tane sayısı ve başakta tane ağırlığı dışındaki bütün bulmuşlardır. özellikler açısından çeşit ve hatlarda önemli farklılıklar Elde edilen sonuçlara göre bitki boyunun 72-91,3 cm, başak boyunun 5,75-9,12 cm, başaktaki tane sayısının 22,8-28,8 adet, başaktaki tane ağırlığının 0,887-1,317 g, bin tane ağırlığının 43,35-56,87 g ve tane veriminin ise kg/ha arasında değişim gösterdiğini, Atılır çeşidinin yüksek verimli olduğunu, kullanılan 5 melez hattının biralık arpa için uygun olabileceğini bildirmişlerdir. Kınacı vd. (2008), üretim döneminde, kuru koşullarda 4 standart arpa çeşiti kullanarak yaptıkları denemede, hasat indeksi ve başak özellikleri ile aralarındaki ilişkileri incelemişlerdir. Başakta tane ağırlığı, bin tane ağırlığı ve hektolitre ağırlığı yüksek olarak belirlenen Yesevi 93 çeşitinden yapılacak olan maltta ekstrak veriminin yüksek olduğunu, bayrak yaprak alanı yüksek olan Tarm 92 ve Yesevi 93 çeşitlerinde başakta tane ağırlığı ve tane sayısının fazla olduğunu, özellikler arası en iyi ilişkilerin Yesevi 93 ve Kalaycı 97 çeşitlerinde belirlendiğini, Yesevi 93 çeşitinde hasat indeksini en çok etkileyen özelliklerin başakta tane ağırlığı ve hektolitre ağırlığı olduğunu, hasat indeksinde etkili olan özelliklerin çeşitlere göre değiştiğini, hasat indeksinin düşük diğer tüm özelliklerin iyi olması, Yesevi 93 çeşitinin maltlık çeşit olarak, bunun tersi durum gösteren Kalaycı 97 çeşitinin ise yemlik olarak kullanılabileceğini ve bu çeşitlerden yüksek verimli ve kaliteli arpa belirtmişlerdir. çeşitleri geliştirmede ebeveyn olarak yararlanılabileceğini

31 16 Ergün ve Geçit (2008), yetiştirme yılında Ankara-Haymana da kuru koşullarda 58 adet iki sıralı, iki adet 6 sıralı arpa genotipi ile dört adet 2 sıralı ve bir adet 6 sıralı tescilli çeşiti kontrol olarak kullandıkları denemede, verim ve verim metrekaredeki tane özelliklerini incelemişlerdir. Denemede kullanılan veriminin çeşitlerde hatlarda 266,66-625,3 g arasında değiştiğini meydana gelen bu farkın hatların denemenin kurulduğu yıldaki ekolojik koşullara farklı tepki göstermeleri ve verim potansiyelleri arasındaki farktan kaynaklandığını tahmin etmişlerdir. Hasat indeksinin %26,75-59,27 arasında değiştiğini, başakta tane veriminin ise 0,74-1,478 g, bin tane ağırlığının ise 36,59-51,30 g olduğunu belirtmişlerdir.

32 17 BÖLÜM 3 MATERYAL VE METOD 3.1. Materyal Deneme Materyali Bu çalışma, üretim yılında Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Ziraat Fakültesinin Eskişehir merkezde bulunan deneme alanında yürütülmüştür. Beş arpa çeşiti kullanılarak değerlendirmeler yapılmıştır. Denemede Kalaycı-97, Çıldır-02, İnce04, Özdemir-05 ve Keser çeşitleri kullanılmıştır. Tesadüf bloklarında bölünmüş parseller deneme desenine göre 3 tekerrürlü kurulan denemede azot kaynağı olarak 6 kg/da P2O5 (ekimle birlikte) ve amonyum sülfat gübresi kullanılmıştır. Amonyum sülfat gübresi 0 kg/da, 5 kg/da, 10 kg/da, 15 kg/da, 20 kg/da N (yarısı ekimle yarısı sapa kalma döneminde) azot dozları olarak denenmiştir. Kalaycı-97: GKTAE tarafından 1997 yılında tescil edilmiştir. Orta Anadolu ve Geçit Bölgelerinin yarı taban ve taban alanlarına önerilmektedir. İki sıralı, başak ve dane rengi beyaz, orta erkenci ve kışa dayanıklı bir çeşittir (Alternatif). Verim düzeyi ortalama 300 kg/da, minimum-maksimum verim kg/da dır. Hektolitre ağırlığı 65 kg/hl den fazladır ve malt ekstraktı iyidir. Tarla şartlarında paslara, yaprak leke ve çizgi hastalıklarına, virüse orta dayanıklıdır. Çıldır-02: GKTAE tarafından 2002 yılında tescil edilmiştir. Orta Anadolu ve Geçit Bölgelerinin yarı taban ve taban alanlarına önerilmektedir. İki sıralı, başak ve dane rengi beyaz, orta erkenci ve kışa dayanıklı bir çeşittir (Alternatif). Verim düzeyi ortalama 350 kg/da, minimum-maksimum verim kg/da dır. Hektolitre ağırlığı 65 kg/hl den fazladır ve malt ekstraktı iyidir. Tarla şartlarında paslara, yaprak leke ve çizgi hastalıklarına dayanıklıdır, virüse ise orta dayanıklıdır. İnce-04: GKTAE tarafından 2004 yılında tescil edilmiştir. Orta Anadolu ve Geçit Bölgelerinin yarı taban ve taban alanlarına önerilmektedir. İki sıralı, başak ve dane rengi beyaz, orta erkenci ve kışa dayanıklı bir çeşittir (Alternatif). Verim düzeyi

33 18 ortalama 450 kg/da, minimum-maksimum verim kg/da dır. Hektolitre ağırlığı kg/hl ve protein oranı % dır. Tarla şartlarında paslara, yaprak leke ve çizgi hastalıklarına dayanıklıdır. Virüse ise orta dayanıklıdır. Özdemir-05: GKTAE tarafından 2005 yılında tescil edilmiştir. Orta Anadolu ve Geçit Bölgelerinin yarı taban ve taban alanlarına önerilmektedir. İki sıralı, başak ve dane rengi beyaz, orta erkenci ve kışa dayanıklı bir çeşittir (Alternatif). Verim düzeyi ortalama 375 kg/da, minimum-maksimum verim kg/da dır. Hektolitre ağırlığı 65 kg/hl den fazladır ve protein değerleri ise % tir. Tarla şartlarında paslara, yaprak leke ve çizgi hastalıklarına dayanıklıdır, virüse ise orta dayanıklıdır. Küllemeye mukavemeti iyidir. Keser: GKTAE tarafından 2007 yılında tescil edilmiştir. Orta Anadolu ve Geçit Bölgelerinin yarı taban ve taban alanlarına önerilmektedir. İki sıralı, başak ve dane rengi beyaz, orta erkenci ve kışa dayanıklı bir çeşittir (Alternatif). Verim düzeyi ortalama 450 kg/da, minimum-maksimum verim kg/da dır. Hektolitre ağırlığı kg/hl dir ve malt ekstraktı iyidir. Tarla şartlarında paslara, yaprak leke ve çizgi hastalıklarına dayanıklıdır, virüse ise orta dayanıklıdır Deneme Yeri Hakkında Genel Bilgiler ve Denemenin Yürütüldüğü Yıllardaki İklim Verileri İç Anadolu Bölgesinin kuzeybatısında yer alan Eskişehir ili ve doğu boylamları ile ve kuzey enlemleri arasında yer almaktadır. Denizden yüksekliği 792 metredir. Eskişehir merkezinde karasal iklim hüküm sürmektedir. Bölgenin iklimi tipik karasal iklim olup, geçit kuşağında olmasından dolayı, yağış miktarı aylara göre düzensiz dağılmaktadır. Bölgenin gece-gündüz sıcaklık farkı yüksektir. Denemenin yürütüldüğü üretim yılına ( ) ve uzun yıllar ortalamalarına ait meteorolojik veriler Çizelge 3.1. de verilmiştir.

34 19 Çizelge 3.1. Eskişehir ilinde uzun yıllar ( ) ve üretim yılına ait meteorolojik veriler.(*) ESKISEHIR Ortalama Sıcaklık ( C) Ortalama En Yüksek Sıcaklık ( C) Ortalama En Düşük Sıcaklık ( C) Aylık Toplam Yağış Miktarı (mm) Yıllar Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ortalama/ Toplam ,1 1,3 5,1 10,2 15,1 19,1 21,7 21,4 17,2 12,0 6,2 2,1 10, ,3 5,0 7,1 10,8 18,2 20,0 21,6 22,4 16,7 14,5 7,8 3,0 12, ,8 6,2 11,4 16,8 21,8 25,9 28,9 29,1 25,2 19,5 12,4 6,0 17, ,2 10,6 14,1 17,6 26,1 28,0 28,9 30,4 25,2 23,0 13,4 7,0 19, ,7-3,0-0,5 3,7 7,8 11,2 13,8 13,6 9,4 5,3 1,0-1,3 4, ,9 0,2 1,1 4,4 9,5 11,8 14,1 14,0 7,8 7,8 3,1-0,2 6, ,2 31,2 36,8 43,4 44,4 31,0 13,2 8,7 14,5 30,6 31,7 48,4 374, ,6 36,2 40,1 30,9 18,5 31,3 2,1 0,0 5,0 73,2 21,6 6,6 283,1 *Eskişehir Meteoroloji Bölge Müdürlüğünden alınmıştır. Çizelgeden de görüldüğü gibi, deneme yılında yıllık ortalama sıcaklık (12,5 C) uzun yıllara göre (10,9 C) daha yüksek gerçekleşmiştir. Yine yılında en düşük ve en yüksek sıcaklıklar (6,1 C ve 19,2 C) uzun yıllar ortalamasına göre (4,8 C ve 17,3 C) daha yüksek gerçekleşmiştir. Yine yılında alınan toplam yıllık yağış (283,1mm) uzun yıllar ortalamasına göre (374,1mm) daha düşük olarak gerçekleşmiştir. Denemenin kurulduğu Ekim ayında toplam yağış 73,2 mm olmuş, bu miktar uzun yıllar ortalamasından (30,6 mm) çok yüksek bir değer göstermiştir. Özellikle başaklanma ve taneye besin maddelerinin yoğun olarak taşındığı Nisan ve Mayıs aylarında alınan yağış miktarlarının, tane verimine etkisi çok önemlidir. Nisan ayı uzun yıllar ortalaması 43,4 mm olurken, deneme yılının aynı ayında bu değer 30,9 mm olmuştur. Mayıs ayı uzun yıllar yağış ortalaması 44,4 mm iken, deneme yılının aynı ayında 18,5 mm yağış düştüğü belirlenmiştir. ortalamasından (374,1 mm) oldukça düşüktür. Bu miktar, uzun yıllar yağış

35 Deneme Alanının Toprak Özellikleri Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Ziraat Fakültesinin Eskişehir merkezde bulunan araştırma ve uygulama tarlaları deneme yeri olarak seçilmiştir. Deneme yerinin fiziksel ve kimyasal özellikleri Çizelge 3.2. de verilmiştir. Çizelge 3.2. Deneme yeri topraklarının bazı fiziksel ve kimyasal özellikleri.(*) Toprak Derinliği Toplam Organik Tuz Madde (cm) (%) (%) ,35 1,3 Bitkiye Yarayışlı Bünye ph Killi 7,6- Tınlı 8,2 Kireç(%) 5,46 Fosfor(P2O5 Potasyum(K2O kg/da) kg/da) 4, *Analizler, Geçit Kuşağı Tarımsal Araştırma Enstitüsü toprak analiz laboratuvarında yaptırılmıştır. Alanın toprakları tuzsuz, %1,3 organik madde ve %5,46 kireç içermekte olup, killi tınlı ve hafif alkalidir (ph 7,6-8,2) Metod Denemenin Kurulması ve Yürütülmesi Deneme, üretim döneminde, tesadüf bloklarında bölünmüş parseller deneme desenine göre, 3 tekerrürlü olarak, kuru koşullarda kurulmuştur. Denemenin kurulacağı alanda toprak, önce soklu pullukla ardından diskli-tırmık kombinasyonuyla sürülerek ekim için hazırlanmıştır. Ekim işlemi, tarihinde parsel mibzeri ile 8 m x 1,20 m= 9,6 m² ve 2 0 cm sıra aralığında, 6 sıra olarak yapılmış ve ekim sıklığı 22 kg/da olarak uygulanmıştır. Denemede arpa çeşitlerine taban gübrelemesi olarak ekimle beraber 6 kg/da P2O5 uygulanmıştır. Azot kaynağı olarak Amonyum Sülfat (%21 N) gübresi kullanılmıştır. Azot dozlarının yarısı ekimle birlikte diğer yarısı da sapa kalkma döneminde olacak şekilde ikiye bölünerek uygulanmıştır. Yabancı ot mücadelesi olarak geniş yapraklı yabancı otlara karşı erken sapa kalkma döneminde 2,4-D aminli yabancı ot ilacı ile 160 cc/da olarak mücadele yapılmıştır.