Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 7, Sayı: 87, Ocak 2019, s ISSN: Doi Number:

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 7, Sayı: 87, Ocak 2019, s ISSN: Doi Number: Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Dr. Öğr. Üyesi Osman KUFACI Sinop Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü okufaci@sinop.edu.tr. DOĞAN, MUHAMMET NUR (2017). ŞİİRİSTAN -İZAHLI VE ŞERHLİ DİVAN ŞİİRİ ANTOLOJİSİ İSTANBUL: YELKENLİ YAYINEVİ, 543 S.

2 Şerh, Arapça asıllı bir sözcük olup sözlüklerde açma, yarma, ayırma, açıklama, açık anlatma, bir kitabı, bir risaleyi kelime açıp izah etme, bir metni yazıldığı o dilde veya başka bir dilde uzun uzadıya anlatıp izah ederek müşkülatını açma anlamlarına gelir. Edebiyat terimi olarak şerh, bir edebî metni kelime kelime izah ederek anlaşılmasını sağlama anlamında kullanılmaktadır. Osmanlı dönemi edebiyatımızda edebî metinlerin şerh edilmesi geleneğinin oldukça yaygın olduğunu söylemek mümkündür. Bir gazelin, kasidenin, mesnevinin, kitabın oldukça geniş şerhlerinin yapıldığını, hatta bu şerhlerin de şerhlerinin yapıldığını görürüz. Edebiyat tarihimizin sayfaları arasına baktığımızda Yûnus Emre nin şiirlerinin şerhlerine, Fuzûlî nin Su Kasidesi için yazılan birçok şerhe, Niyâzî Mısrî nin şiirlerinin şerhlerine, Kasîde-i Bürde şerhlerine, Muallâka şerhlerine, çeşitli akaid, tasavvuf ve fıkıh risalelerine yazılan uzun ve ayrıntılı şerhlere, Hâfız Divanı şerhlerine, Gülistân, Bûstân, Celâleddîn-i Rûmî nin Mesnevî si vs. gibi edebî eserler için kaleme alınmış şerhlere tesadüf ederiz (Doğan, 2002: 11). Türk Şerh Edebiyatı nın XV. asırdan itibaren gelişmeye başladığı, XVII ve XVIII yüzyıllarda en zengin devresini yaşadığı kabul görür (Çelebioğlu 1990: 96 dan naklen, Erdoğan 1997: ). Eski toplumumuzun hayatında dinin çok önemli bir yer tuttuğu bilinmektedir. Bu durumun eski eserlerimize aksi de normaldir. Bundan dolayı edebiyatımızın diğer sahalarında olduğu gibi şerhler konusunda da dinin ve tasavvufun çok büyük bir ağırlığı vardır (Erdoğan 1997: ). Cumhuriyet ten sonra ise yeni bir kültür dairesine girilmesi ve bunun getirdiği kaçınılmaz kültür kopukluğu sebebiyle olsa gerek, profan şiir şerhlerinin çoğaldığı görülür. 14. asır ile 19. asır arasında yaklaşık 5 asır gibi kültür birikimimizin önemli bir bölümünü oluşturan klasik Türk edebiyatımızın gelecek nesillere aktarılma çabası çok büyük bir önem arz etmektedir. Divan şiirini anlamak ve ondan yararlanmak hususunda insanımızın önünde engeller bulunmaktadır. Bunların başında ise divan şiirinin kültüründen, kelime ve kavramlar dünyasından uzaklaşmış olmamız gelir. Günümüzde divan şiirini anlama ve anlamlandırma bakımından Batılı bazı metin çözümleme tekniklerinin uygulandığı ve bu çalışmaların makaleler halinde yayınlandığı görülmektedir. Divan edebiyatının coğrafyası, İran mitolojisi ile ilişkisi, Kur an-ı Kerim, Hadisler, o döneme ait deyim, atasözü ve kalıp ifadeler, o dönemin felsefesi, sosyolojisi ve tarihi olayları bilinmeden ve bunlar göz önünde tutulmadan bir tahlil ya da şerh girişimi başarısızlığa mahkûmdur. Bu yazımızda klasik Türk edebiyatının metinler şerhi sahasında çok önemli bir aşamayı oluşturan Şiiristan -İzahlı Ve Şerhli Divan Şiiri Antolojisi adlı kitaptan bahsedeceğiz. Akademik dünyamızın önemli şahsiyetlerinden ve klasik Türk edebiyatı sahasının duayen hocalarından olan Prof. Dr. Muhammet Nur Doğan ın bu son eseri metinler şerhi bilimsel faaliyetinin milli kültürümüz, sanat anlayışımız ve medeniyet değerlerimiz bakımından ne kadar önemli olduğunun kanıtı niteliğindedir. Eserin önsözü, müellifinin adeta eski şiir metinlerinin şerhi hakkında bir manifestosu niteliğini taşımaktadır. Yazarımız, divan şiirimizin bilgi, duygu ve estetik değerler dünyasından yeterince istifade edilememesinin başlıca iki nedenini ortaya koyar. Bunlardan birincisi, tarihi süreç içerisinde ortaya çıkmış divan şiiri metinlerinin tam ve kâmil manada anlama çabası içerisine girme mevzusunda bilim ve edebiyat çevrelerindeki irade eksikliğidir. Bu irade eksikliğini yazar önsözde şöyle açıklar: Ahmet Haşim in Şiiri sadeleştirmek, bülbülü eti için kesmek gibidir. batıl kıyasına dayanılarak, özellikle, eski şiir metinlerinin anlam katmanlarına nüfuz etme işini gereksiz görme yanlışlığı ile başlayan bahis konusu irade eksikliğinin günümüzdeki 510

3 modernizm kılıklı tezahürü de anlamın reddi/inkârı veya okuyucu merkezli anlama (!) - aslında anlamama- çabalarıdır. Bir edebî metnin yazıldıktan sonra artık yazarı veya şairi ile alakasının kalmadığı (!) yolundaki absürt görüş ise edebî faaliyetlerin odak noktası olması gereken, metinlerin ruhuna nüfuz etme çabasından kaçışın en trajikomik ifadesidir. Hâlbuki bir canlı organizmanın onu dünyaya getirmeye sebep olan ebeveynin genetik şifrelerini taşıdığı gibi, bir sanat eseri (özellikle sözlü sanat olan edebî eser) de bizi kaçınılmaz şekilde sanatkârın (şair, yazar, ressam, bestekâr, heykeltıraş) kültürel, sosyal, psikolojik dünyasının ontolojik ve epistemolojik şifrelerine götürür. İşte edebiyat biliminin temel amacı da edebî eser ve edebiyatçı arasında bulunan bu genetik bağı asla koparmadan metnin psikolojik ve sosyolojik çerçeve içerisinde ortaya çıkan anlam dünyasına nüfuz etmek; şair veya yazarın eseri üretirken kalbinin odacıklarında vücuda gelen duygu fırtınasının ve beyninin kıvrımlarında oluşan düşünce yangınının şahidi olmaya çalışmaktır. (s ) Yazara göre, divan şiirinin birikiminden bizleri istifade etmekten alıkoyan sıkıntının ikinci ayağı ise, Tanzimat tan beri içerisine girdiğimiz kültür inkılabının başkalaştırıcı etkisi sonucu divan şiirinin kelime, kavram ve nüanslar dünyasına bizi yabancılaştıran, söz varlığımızla aramıza birkaç asırlık uçurumların girişine neden olan savrulmadır. Bu durum ecdâd-ı kirâmımızın asırlar ötesinden kudretli nefesleri ile bize armağan bıraktığı muhteşem edebî eserleri doğru ve eksiksiz anlama imkânını elimizden almıştır (s. 12). Prof. Dr. Muhammet Nur Doğan, ömrünü metin şerhine adamış ve bu alanda çeşitli çalışmalar ortaya koymuş, İstanbul Üniversite Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Eski Türk Edebiyatı Anabilim Dalında uzun yıllar hocalık yapmış, bu alanda binlerce öğrenci yetiştirmiş bir hocadır. Hoca nın; Leyla ve Mecnun, Hüsn ü Aşk, Eski Şiirin Bahçesinde, Fatih Divanı ve Şerhi, Aynaya Yolculuk adlı kıymetli eserleri ilmi eser niteliklerinin yanında, eski şiirimizi anlama ve ondan istifade etme arzusunda olanlara hitap eden kayda değer çalışmalardır. 511 Hâlen İstanbul Arel Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü öğretim üyesi olarak akademisyenlik görevini sürdüren Prof. Dr. Muhammet Nur Doğan, yeni bir kitabı ile karşımıza çıkmakta. Şiiristan başlığını taşıyan bu kitap daha başlığından itibaren dikkat çekmektedir. Bu isim şiir ülkesi veya şiir güllerinin açtığı bahçe anlamını taşımaktadır. Şiiristan, yazarın İstanbul Üniversitesi Edebiyat fakültesinde görevini sürdürdüğü yıllarda yaptığı derslerde şerhini yaptığı metinlerden hareketle hazırladığı on yıllık emek mahsulü bir eserdir. Genel manada divan edebiyatı çalışmalarını iki kısma ayırabiliriz: Bunlardan birincisi, üniversite çevrelerinde yapılan ve üniversite mensuplarına, bu alanla ilgili bilim adamlarına hitap eden ilmi yayınlardır. İkinci grup yayınlar ise divan edebiyatı metinlerinin estetik dünyasından zevk almak isteyen okuyucu kitlesine yönelik eserlerdir. Bu yayınlar vasıtasıyla divan şiiri daha geniş kitleye ulaşmakta ve böylece bu şiirinin estetik dünyasından günümüz insanı daha fazla yararlanma imkânı bulmaktadır. Bunlar kanaatimizce ilim üretmek kadar hayati bir öneme sahiptir. Günümüz insanını hedefleyen yayınlar ne kadar çoğalırsa dikkatler divan edebiyatının üzerinde daha fazla toplanacaktır. Divan şiiri metinlerini aydınlarımızın anlaması şiir geleneğimiz ve kültürümüz açısından büyük bir önem taşır. Divan şiiri geleneğinden haberdar olan, onun şekil ve içerik hususiyetlerini doğru algılayan bir şair, bu gelenekten istifade edecek ve kendi vücuda getirdiği şiire daha derinlikli bir boyut kazandırabilecektir. Bu çerçevede Muhammet Nur Doğan ın Şiiristan adlı antolojisi önemli bir rol üstlenmektedir. Çalışma kelimelerin birbiri ile anlam bağlantılarını ortaya koyması, divan şiiri estetiği,

4 sosyolojisi ve şairlerin psikolojisi ile dili estetik bir biçimde kullanma becerilerini göz önünde bulundurması bakımından üniversite öğrencilerine ve çevrelerine hitap etmektedir. Bir antoloji mahiyetinde olan kitap, yazarının hemen hemen on yıl süren yoğun çaba sonucu ortaya çıkmıştır. Her kitap belli bir amaca hizmet eder ve vücut buluş süreci belli kriterler etrafında teşekkül eder. Antoloji mahiyetindeki eserlere alınan şiirler genellikle belli kıstaslara göre seçilirler. Şiiristan da yer alan şiirlerin esere alınma ölçütünü müellif bizzat kendi açıklamaktadır. Prof. Dr. Muhammet Nur Doğan, divan şiirinin lirizmi en yüksek şiirlerini seçmeye özen ve gayret gösterdiğini beyan eder (s. 13). Antolojiye seçilen şiirlere bakıldığında, müellifin bunda çok başarılı olduğu söylenebilir. Şairlerin biyografileri ve edebî kişilikleri hakkında bilgilerin verilmesi antoloji niteliğindeki esere, kısmen de olsa, kısa bir edebiyat tarihi hüviyeti kazandırmıştır. Bu sebeple eserden hareketle Batı etkisine girmeden önceki edebiyatımızın düşünce ve estetik dünyasına keyifli bir yolculuk yapmak mümkündür. Eserde ilk şiir 1085 te vefat ettiği kabul edilen Kaşgarlı Mahmud un Türk dilinin ilk sözlüğü olan Divan-ı Lügati t-türk ten alınmıştır. Antolojiye alınan son şiir ise 1895 yılında vefat eden Osman Şems e aittir. Şiiristan da 1085 ten 1895 e kadarki uzun zaman diliminde yaşamış 91 şaire ait 265 şiir bulunmaktadır. Bu yönüyle eser kayda değerdir. Antolojiye sadece gazel nazım şekliyle yazılmış şiirler alınmamıştır. Büyük çoğunluğu gazel olmakla birlikte kaside, murabba, mesnevi, terkibibent, terciibent, müstezat, şarkı, müseddes, tuyuğ, tahmis, tardiye gibi çeşitli nazım şekilleri ile yazılmış şiirler eserde yer almaktadır. Bu durum, okuyuculara farklı nazım şekilleri ile kaleme alınmış şiirlerin dünyasına nüfuz etme imkânını da sunmaktadır. Çok az da olsa eserde nesir örneklerine yer verilmiştir. Bunlar Fuzûlî nin Şikâyetnâme sinden ve Sinan Paşa nın Tazarru nâme sinden alınmıştır. Esere alınan şiirler sadece şairlerin divanlarından seçilmemiştir. Kitapta Makâlât, Vesîletü n-necât, Mantıku t-tayr, Harnâme, Pendnâme, Hadîkatü s-süedâ, Mihnet-i Keşan gibi eserlerden de örnek şiirler bulunmaktadır. Eserde şair çokluğuna paralel olarak kısmen de olsa saha çeşitliliğinden de bahsedilebilir. Kahir ekseriyetle Anadolu ve Rumeli de (Osmanlı sahası) yetişen şairlerin şiirleri bulunmakla birlikte Azerî sahasında Nesîmî, Fuzûlî, Hatâyî; Çağatay sahasında Alî Şîr Nevâyî, Karahanlı/Hakaniye sahasında Kâşgarlı Mahmûd ve Ahmed Yesevî den de alınan şiir örnekleri görülmektedir. 512 Kitap; İçindekiler, Önsöz, Şairler ve Şiirlerinden Örnekler, Kaynakça başlıklarını taşıyan bölümlere ayrılmıştır. Şairler ve Şiirlerinden Örnekler kısmında her şairin ya da nâsirin adı başlık olarak yer almıştır. Altına o şahsiyetin doğum ve ölüm tarihleri parantez içerisinde yazılmıştır. Sonra o şairin biyografisi ve edebî kişiliği, çok ayrıntıya girilmeden, ancak okuyucuya o şair ya da nâsir hakkında gerekli bilgiyi sağlayacak şekilde verilmiştir. Hoca Dehhânî nin hayatı ve edebî kişiliğinin yer aldığı bölümde olduğu gibi yazar, güncel bilgiler ışığında şairler hakkında bilgi verme yoluna gitmiştir. Bu da eserdeki biyografik bilgilerden istifade konusunda okuyucuya güven vermektedir. Daha sonra seçilen şiirin hangi nazım şeklinden ya da eserlerden seçilmiş olduğu kaydedilmiştir. Esere alınan şiirlerdeki kelimelerde transkripsiyon işaretleri kullanılmamıştır. Sadece ünlü harflerdeki uzunluklar ve ayın harfinin işareti gösterilmiştir. Bu şekilde hareket edilmesi günümüz okuyucuları için kolaylık sağlamakta ve kafa karışıklığını engellemektedir. Seçilen şiirler verildikten sonra beyitler günümüz Türkçesine aktarılmıştır. Bütün beyitlerin günümüz Türkçesine aktarılmış olması, divan şiirini anlamak isteyenler açısından çok önemlidir. Beyitler günümüz Türkçesine çevrilirken kelimelerin sözlük anlamlarından yola çıkılıp

5 bire bir, kelime kelime çeviri yöntemi tercih edilmemiştir. Kelimeler arasındaki anlam ilgisi, beytin bağlamı çerçevesinde değerlendirilmiş ve günümüz insanının rahatlıkla anlayabileceği bir dil, sadelik ve büyük bir ustalıkla aktarılmıştır. Daha önceki yayınlarında eski Türk edebiyatı metinlerini başarıyla günümüz okuyucusuna sunan yazar, bu kitabında da aynı başarıyı yakalamıştır. Antolojide dikkat çeken hususlardan biri de şerhlerin önemli bir bölümünde açıklamayı ispat maksadıyla başka beyit ve mısraların şahit olarak kaydedilmiş olmasıdır. Yazarın bu yolu izlemesindeki amacı metin şerhi çabasının aslında ilmi bir faaliyet olduğu hususunu göstermek istemesidir (s. 13). Böyle bir metodun benimsenmesi, divan şiiri metinlerinin anlaşılmasını bir hayli kolaylaştırmaktadır. Uzun ve yorucu bir çabanın sonunda varlık sahnesine çıkan bu kitap, küllerinden yeniden doğmaya çalışan milletimizin varlığını, istiklâl ve istikbâlini 15 Temmuz da canıyla ve kanıyla koruyarak destanlar yazan, milletimizin şehit ve gazi evlatlarına armağan edilmiştir (s. 13). Böylesine kıymetli bir eseri Türk kültürüne kazandırdığı için Prof. Dr. Muhammet Nur Doğan a teşekkür ediyor, çalışmalarının devamını ve bunun gibi daha nice eserler kaleme almasını diliyoruz. KAYNAKLAR Doğan, Muhammet Nur, (2002), Eski Şiirin Bahçesinde, Ötüken Yayınları. Doğan, Muhammet Nur (2017), Şiiristan -İzahlı ve Şerhli Divan Şiiri Antolojisi, Yelkenli Yayınevi, İstanbul. 513 Erdoğan, Mustafa (1997), Edebiyatımızda Şerh Geleneğine Genel Bir Bakış, Celal Bayar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1: Çelebioğlu, Âmil (1990), Yûnus un Bir Şiirinin Şerhi, Yûnus Emre Sempozyumu, Ankara, s