AR-GE harcamalarının önemi ve Türkiye deki durumu

Transkript

1 AR-GE harcamalarının önemi ve Türkiye deki durumu GİRİŞ İngiliz düşünür Francis Bacon un daha 17. yüzyılın başlarında dile getirdiği "Bilgi güç kaynağıdır" deyişi, bilimin insanlığın refah ve gelişmesi açısından ne kadar önemli olduğunu en yalın şekilde ortaya koymaktadır. Bu deyiş özellikle bilgi çağı olan günümüzde geçerlidir. Günümüz bilgi çağında uluslararası alanda rekabet edebilmenin en önemli koşulu, bilgiye yatırım yapmaktır. Bilgiye yatırım denilince ilk akla gelen kavram Ar-Ge dir. Ar-Ge, bilgiye ve teknolojiye dayalı olarak yeni ürünlerin oluşturulması, geliştirilmesi ve yeni üretim tekniklerinin gerçekleştirilmesi olarak tanımlanabilir. Ar-Ge harcamaları günümüz ekonomi dünyasının itici gücü ve ulusal rekabet ortamında önemli desteklerinden biridir. Ar- Ge harcamaları fabrikaya, hizmete, iş dünyasına, ihracata milli gelire, eğitime, yönetime ve diplomasiye yansıyan çok yönlü bir temel kavramdır. Ayrıca dünyadaki gelişmiş ülkeler ile gelişmekte olan ülkeler arasındaki farkı ortaya koyan önemli bir göstergedir. Dünyadaki Ar- Ge harcamaları ile ülkelerin gelişmişlik düzeyi arasında doğrudan bir ilişki vardır. Bu çalışmada öncelikle Ar-Ge harcamalarının önemine değinilecek, daha sonra ise çeşitli ülkelerde Ar-Ge harcamalarının boyutlarına yer verilerek Türkiye de Ar-Ge harcamalarının durumu değerlendirilecektir. I. AR-GE HARCAMALARININ ÖNEMİ Bilgi çağına girilmesi ve teknolojide yaşanan hızlı gelişmelere dayalı olarak, birtakım dönüşümler yaşanmaktadır. Bunlar; - Toplumların üretim kapasitelerinin genişlemesi, - Bilişim, iletişim ve ulaşım alanlarının ön plana çıkması, - Bireylerin ve toplumların ihtiyaç ve beklentilerinin farklılaşması, - Teknolojik yenilikleri takip edebilme gerekliliğinin artması, - Yeni teknolojiye dayalı ürün üretebilmektir. Yaşanan bu dönüşümler ülkeleri Ar-Ge ye daha fazla önem vermeye yöneltmiştir. Firmalar, kurumlar ve üniversiteler, araştırma alanında çalışan Ar-Ge personelini ve eski araştırmalardan bugüne kadar elde edilen bilgi birikimlerini kullanarak yeni ürünler ve çözüm yolları elde etmektedirler. Ar-Ge harcamaları, bir ülkenin veya firmanın teknoloji yeteneğini tanımlamakta yaygın olarak kullanılan değişkenlerden biridir. Ar-Ge harcamaları yeni ürün ve üretim yöntemi geliştirme, mevcut veya ithal edilen teknolojinin etkin kullanılması, uyarlanması veya değiştirilmesi süreçleri gibi teknolojik faaliyetlerin her aşamasında büyük önem taşır lerde başlayan, 1990 lı yıllarla birlikte yaygınlaşan küreselleşme olgusu, birçok alanda olduğu gibi Ar-Ge konusunda da ülkelerde yadsınamaz gelişmelere yol açmıştır. Küreselleşme süreciyle birlikte artan rekabet ortamına dayalı olarak, Ar Ge faaliyetleri sonucu yaratılan bilgi, teknolojik yenilik gibi değerler özellikle internetin de gelişmesiyle

2 birlikte daha kolay yayılabilmektedir. Yaratılan buluşun, ürünün ve bilginin dağılımının hızlanması, Ar Ge yatırımlarının verimliliğini arttırmakta, maliyetleri düşürmektedir. Bir ülkedeki Ar Ge harcamalarının düzeyini birçok faktör etkilemektedir. Bunlar arasında; ülkelerin gelişmişlik düzeyleri, ekonomik ve endüstriyel yapı, ülkedeki büyük firmaların sayısı, teknik personelin yeterlilik düzeyi, ülkenin bilim ve teknoloji altyapısı, dış pazarlara açılma yeteneği, temel araştırmalara yapılan kamusal harcamalar, kamu ve özel sektör araştırma çalışmaları arasındaki bağlantı gibi faktörler sayılabilir. Örneğin ülkelerin gelir düzeyleri ile Ar Ge ye ayrılan kaynaklar arasında pozitif bir ilişki var olduğu görülmektedir. Dünya ülkeleri Ar-Ge harcamaları konusunda büyük bir yarışa girişmişlerdir. Ar-Ge harcamaları konusunun en önemli örneği olarak Çin gösterilebilir. Çin 1990'lı yılların başında tekstil ve beyaz eşya gibi katma değeri düşük olan mallar ihraç eden bir ülke konumunda iken, 2000'li yıllarda ise elektronik ürünler, bilgisayar, telekomünikasyon, uzay teknolojileri gibi katma değeri yüksek olan mallar ihraç ederek, dünya ekonomisinde söz sahibi olan bir ülke haline gelmiştir. Dolayısıyla Çin'in bu kadar kısa sürede gelişmesini sağlayan hiç kuşkusuz Ar-Ge harcamalarına verdiği önem ve yapmış olduğu harcamalardır. Bu konuyu yeterince kavrayamayan ve desteklemeyen ülkeler ise dünya ülkeleri arasındaki bu yarışta geride kalmışlardır. Ülkelerin Ar-Ge harcamalarına bu kadar büyük önem vermelerinin en büyük nedeni, yapılan bu harcamaların yaratmış olduğu katma değerin ve fiyatının çok yüksek olmasından kaynaklanmaktadır. Aşağıdaki tablo bu durumu net olarak ortaya koymaktadır: Tablo 1: Bir Kg Ürün Fiyatı Beton 1 sent Çimento 5 sent Demir-Çelik 50 sent Alüminyum 1,5 dolar Otomobil 10 dolar dolar Yolcu Uçağı 100 dolar dolar Savaş Helikopteri dolar dolar Cep Telefonu dolar Savaş Uçağı - İlaç dolar Uydu dolar Mikro ve Nano Yonga 4 milyon dolar II. AR-GE HARCAMALARI VE EKONOMİK BÜYÜME Ekonomik büyümeyi etkileyen birçok faktör bulunmakta olup, bunların başında yeni bilgi ve teknolojik yenilikler gelmektedir. Günümüzde bilgi diğer üretim faktörlerine ilave olarak bir üretim faktörü olarak kabul edilmektedir. Bir toplumun refah seviyesi ve bu seviyenin artması, ülkenin gelişim potansiyeline, bilgiyi kullanma ve yayma yeteneğine bağlıdır. Yeni ürünlerin geliştirilmesi süreci, dolayısıyla Ar- Ge ye yapılan yatırımlar, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin ekonomik anlamda büyüme sağlamasına yol açan temel faktördür. Ar-Ge harcamaları ekonomik faaliyetlerde birtakım avantajlar yaratarak ekonomik büyümeye olumlu katkılarda bulunurlar. Bu avantajlar; Rekabet Avantajı: Ülkelerin uluslararası alanda rekabet edebilirlik gücünü belirleyen en önemli faktör; teknolojik gelişmeler ve dolayısıyla Ar-Ge harcamalarıdır.

3 Yabancı Sermayeyi Çekme: Ülkeye doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının çekilmesinde ve yabancı firmaların da ülkede teknoloji odaklı yatırımlar yapmasında, ülkenin sahip olduğu teknolojik yetenek oldukça önemlidir. Verimlilik Artışı: Ar-Ge harcamaları mikro ve makro düzeyde verimliliği artırarak, ekonomik kalkınmayı teşvik etmede kilit unsurdurlar. Örneğin Ar-Ge harcamaları sonucu yaratılan bilgi veya teknoloji sayesinde çevre, sağlık, ekonomi gibi alanlarda sorunlar çözülerek insanlığa yardım yapılmış olacaktır. Teknolojik Bağımlılıktan Kurtulma: Ar-Ge harcamaları ülkeleri teknolojik açıdan diğer ülkelere bağımlı olmaktan kurtarır. Ayrıca Ar-Ge faaliyetleri sadece üretim artışı ve ekonomik performansa değil sosyal amaçların gerçekleştirilmesine de önemli bir katkı sağlamaktadırlar. Ar-Ge harcamalarının bu sayılan avantaj ve işlevlerine dayanılarak, bir ülkenin gelişmişlik düzeyini ölçmede göz önünde bulundurulan unsurların başında geldiği söylenebilir. Nitekim; Japonya ve ABD gibi dünyanın ekonomik açıdan önde gelen ülkelerinin teknolojik yeniliklerin gerçekleştirilmesi adına ayırdıkları kaynaklar oldukça fazladır. Gelişmekte olan ülkelerin, dünya pazarında rekabet edebilmesi ve sanayi varlıklarını sürdürebilmesi için, teknolojik innovasyonda yetkinlik kazanması ve bu yetkinliklerini kendi Ar-Ge lerine dayandırmaları gerekmektedir. Bilim bir ölçüde uluslararası olsa da, teknoloji geliştirmek, Ar-Ge bilincinin oluşması ulusal bir kavramdır. Bir ülkede bilim ve teknolojiye verilen önem ve gelişmişliğin ölçüsü olarak, Ar-Ge harcamalarına ayrılan kaynağın, GSYİH içindeki payı alınır. Ar-Ge harcamalarının GSYİH içindeki payı yüzde 2 den fazla ise o ülkeler gelişmiş ülke sayılırlar. Teknolojik gelişme küresel bir boyut kazanmış olsa da, teknolojik gelişmeler yaklaşık kadar gelişmiş ülkenin tekelinde bulunmaktadır. Bu ülkeler, dünyada Ar-Ge için yapılan harcamaların yüzde 95 ini gerçekleştirmektedirler. Buna karşın, dünya nüfusunun yaklaşık yüzde 70 ini oluşturan gelişmekte olan ülkeler ise, toplam Ar-Ge harcamalarının yalnızca yüzde 5 ini gerçekleştirmektedir. Ekonomik kalkınma ile Ar-Ge harcamaları arasında ilişkiyi ortaya koyan çalışmalarda, teknolojik açıdan gelişmiş ürünler üreten ülkeler, rekabette üstünlüğü yakalayıp, üretim düzeyi ve kalitesinde de daha başarılı oldukları tespit edilmiştir. Ayrıca Ar-Ge harcamalarının, bir yeni buluşun konvansiyonel rolünün yanı sıra diğer yenilikçi araştırmalara da kaynak oluşturduğu görülmüştür. Bu nedenlerden dolayı Ar-Ge harcamalarıyla ekonomik büyüme arasındaki pozitif ilişki, ülkelerin gelişmişlik düzeyleri ile Ar-Ge harcamalarına ayırdıkları kaynaklara bakılarak da bulunabilir. Tablo 2: 2007 Yılı Ar-Ge Harcamaları ve GSYİH Karşılaştırması (Milyon $) Ülke GSYİH Ar-Ge Harcamaları Avusturya Danimarka Finlandiya Fransa Almanya Birleşik Krallık İtalya Çek Cumhuriyeti

4 Türkiye Slovakya ABD Japonya Romanya Çin Singapur Güney Afrika Arjantin Kaynak: OECD Main Science and Technology Indicators (2008 b) ve World Bank III. DÜNYADA VE TÜRKİYE DE AR-GE HARCAMALARININ BÜYÜKLÜĞÜ Dünyada ve Türkiye de Ar-Ge harcamalarının gelişimi incelendiğinde zaman içinde sürekli bir artış trendi izlediği görülmektedir. Ancak, gelişmiş ülkeler ile Türkiye de Ar-Ge harcamalarının milli gelire oranı arasında büyük fark bulunmaktadır. Ar-Ge yatırımları açısından Türkiye, diğer ülkelerin oldukça gerisinde bulunuyor. TÜİK'in verilerine göre Türkiye'nin Ar-Ge için yaptığı yatırımlar 2009 yılında milli gelirinin yüzde 0.85'de kalmıştır. Oysa ABD Ar-Ge için milli gelirinin yüzde 2.73'ünü kullanmaktadır. Japonya milli gelirinin yüzde 3.44'ü, Almanya yüzde 2.63'ü, Fransa yüzde 2.02'si, İngiltere yüzde 1.88'i, İtalya yüzde 1.81'i, Hollanda yüzde 1.63'ü, Avusturya yüzde 2.67'si, Finlandiya yüzde 3.91'i, İsveç yüzde 3.75'i kadar Ar-Ge harcaması gerçekleştirmektedir. Avrupa ülkeleri içerisinde sadece Romanya, Slovakya, Polonya, Malta, Yunanistan ve Bulgaristan Ar-Ge'ye Türkiye'den daha düşük pay ayırmaktadır. Türkiye de GSYİH ve Ar-Ge Harcamalarının Gelişimi (2010 Sabit Fiyatlarıyla) Kaynak: TÜİK Yıllar itibariyle ülkemizde Gayri Safi Yurtiçi Ar-Ge harcamalarında sürekli bir artış olmuştur. Ülkemizde 2009 yılında Gayri Safi Yurtiçi Ar-Ge harcamalarının yüzde 47.4'ü yükseköğretim, yüzde 40'ı ticari kesim ve yüzde 12.6'sı kamu kesimi tarafından

5 gerçekleştirilmiştir. Ar-Ge harcamaları, finanse eden kesimler itibarıyla incelendiğinde; harcamaların yüzde 41'i ticari kesim, yüzde 34'ü kamu kesimi, yüzde 20.3'ü yükseköğretim kesimi, yüzde 3.7'si yurtiçi diğer kaynaklar ve yüzde 1.1'i yurtdışı kaynaklar tarafından karşılandığı görülmektedir yılında Tam Zaman Eşdeğeri (TZE) cinsinden toplam 73 bin 521 kişi Ar-Ge personeli olarak çalışmıştır. Bir önceki yıla göre TZE cinsinden Ar-Ge personel sayısındaki artış yüzde 9.3 olmuştur. Sektörler itibarı ile dağılıma bakıldığında, TZE cinsinden toplam Ar-Ge personelinin 2009 yılında yüzde 42.8'i ticari kesimde, yüzde 42.2'si yükseköğretim kesiminde ve yüzde 15'i kamu kesiminde bulunmaktadır yılında istihdam edilen 10 bin kişiye düşen TZE Ar-Ge personeli sayısı 34.6 kişi olmuştur. Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) verilerine göre, son 10 yılda Türkiye'nin, Ar-Ge çalışmalarını en hızlı artıran ülkelerden biri haline gelmiş ve geçen yıl Ar- Ge harcamaları 8,5 milyar lirayı bulmuştur. Bu dönemde Ar-Ge harcamaları 3 kat artmış ve tam zaman eşdeğer Ar-Ge personeli sayısı ise yaklaşık 2 katına çıkmıştır. Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Kurumu (UNESCO) tarafından ülkelerin bilimsel araştırma, yenilik ve yükseköğrenimine ilişkin gelişme ve eğilimlerini inceleyen Bilim Raporu nda 2010 yılında Türkiye ye özel bir bölüm ayrılmıştır. Raporda özellikle en gelişmiş OECD üye ülkelerinin yanı sıra Brezilya, Hindistan, Çin ve Türkiye gibi bilim ve teknoloji alanında yükselen ülkelere yer verilerek gelişmekte olan ülkelerin Ar-Ge alanında Avrupa ve ABD ye meydan okumaya başladığı yorumu yapılmıştır. Raporda, bu atılımın arkasında Türkiye Araştırma Alanı nın (TARAL) tanımlanması, Vizyon 2023, Bilim ve Teknoloji Politikaları Uygulama Planı (BTP-UP) ve Dokuzuncu Kalkınma Planı nın ( ) gibi politika belgeleri ve bu belgelerin hayata geçirilmesi için bilim, teknoloji ve yenilik alanında çeşitli politika araçlarının uygulanmasının olduğu ifade edilmiştir. Son 10 yılda Türkiye'nin Ar-Ge çalışmaları iyiye doğru gitmesine rağmen, halâ Ar-Ge harcamalarının Türkiye'de kişi başına 39,2 dolar, ABD'de ise 962,8 dolar, Türkiye'de çalışan bin kişi başına düşen bilim adamı sayısının 1,1, ABD'de ise 8,6 olduğunu görülmektedir. IV. DÜNYADA AR-GE EĞİLİMİ VE TÜRKİYE AÇISINDAN DEĞERLENDİRME Dünyada, R&D Magazine dergisi tarafından 1963 ten bu yana Ar-Ge çalışmalarında yüz en iyi nin seçimi ve ödüllendirilmesi yapılmaktadır yılında en iyi yüz Ar-Ge seçilmesi ile ilgili sonuçlara değişik açılardan bakıldığında; ABD de 88, Avrupa ülkelerinde 7 (Almanya 2, İsviçre 2, Fransa ve Avusturya, İngiltere ), Uzakdoğu ülkelerinde 5 (Tayvan 4, Japonya 1) kişi ve kurum dereceye girmiştir. Konular açısından irdelendiğinde 13 proje ile biyobilim, 11 proje ile malzeme, 10 proje ile proses bilimlerinin ilk üç sırayı almıştır. Bunların dışında, projelerin gerçekleştirildikleri yerler göz önüne alındığında; 23 projenin şirketlerde, 12 projenin üniversitelerde ve 8 projenin ise kamu laboratuvarlarında gerçekleşmiş olduğu görülmektedir. Ülkemizin bu listedeki konumuna bakıldığında, ilk olarak bu değerlendirmede hiçbir şirket, ürün ve kuruluşun yer almaması dikkat çekmektedir. Dikkat çeken bir diğer konu ise, diğer ülkelerde özel şirketlerin çok daha fazla Ar-Ge harcamaları yapmasına karşılık, ülkemizde tam tersi bir durumun olmasıdır. Günümüzde sanayi-üniversite-devlet üçgenindeki

6 işbirliğinde en çok harcama devlet üniversiteleri ve kamu kuruluşlarının araştırmaları tarafından yapılmasına karşın, bu tür sıralamalarda da ülkemiz yer almamaktadır. Türkiye nin bilim ve teknolojide yaklaşık kırk yıllık bir geçmişi olmasına rağmen, dünya ölçeğindeki rekabet gücünde ortaya konulan hedeflerin gerçekleştirildiğini söylemek mümkün değildir. Dünya nüfusunun yüzde1,1 ini oluşturan ülkemiz, zenginlikte dünyanın yüzde 0,6 sını, bilimsel bilgi üretiminde ise yaklaşık yüzde 0,9 unu temsil etmektedir. Bütün bu göstergeler, ülkemizin bilimsel bilgi üretme yeteneğini ekonomik ve toplumsal faydaya dönüştürmekte tam olarak başarılı olamadığını göstermektedir. Diğer taraftan, Ar-Ge harcamalarının milli gelir içindeki payı dikkate alındığında listede yer alan ABD, Avrupa ve Uzakdoğu ülkelerinin çok altında bir noktada olduğumuz görülmekte ve bu durum uluslararası yayın sıralamasındaki yerimizi de etkilemektedir. Ülkemizin Ar-Ge sıralamasında daha yukarılara çıkabilmesi için özellikle özel şirketlerin Ar-Ge yatırımlarını arttırmaları gerekiyor. Ülkemizin, gelecekte en azında bölgesinde bir Ar-Ge, yenilikçilik ve üretim merkezi olması için Ar-Ge çalışmaları ve yatırımlarının daha etkin yönetilmesine ihtiyaç vardır. Türkiye gibi gelişmekte olan ülkeler, uluslararası düzeyde rekabet edebilmek için, araştırma temelinin güçlendirilmesi ve yapılandırılması yolunda yeni mekanizmalar geliştirirken, oluşturulacak bir bilim ve teknoloji politikası çerçevesinde teknoloji üretme olanaklarını geliştirmelidir. Her şeyden önce GSYİH den Ar-Ge ye ayrılan pay, gelişmiş ülke olmanın minimum seviyesi olan yüzde 2 ye çıkartılmalı ve bu bütçenin katma değeri yüksek, dünya ölçeğinde rekabet edebilir ürün ve teknolojilerin geliştirilmesi gibi doğru kaynaklara aktarılması sağlanmalıdır. Artık Türkiye vakit kaybetmeksizin, öncelikle mevcut Ar-Ge kaynaklarının daha etkili ve verimli kullanılmasına yönelik mekanizmaların oluşturulmasından başlayarak, üniversite-sanayi işbirliği çerçevesinde öncelikli alanlarda teknoloji geliştirme ve uygulama konusunda gereken adımları atmalıdır. KAYNAKLAR: Mete Taştan, Türkiye nin Teknoloji ve Ar-Ge de Dünyadaki Yeri, Ekim Övgü Pınar Hande Uzunoğlu, Avrupa Birliği nin Ar-Ge Politikaları ve Türkiye nin Durumu, Ar-Ge Bülten, Mayıs Uğur Bilici, Ülkemizin Teknolojik Gelişiminde Ar-Ge nin Önemi. Simla Güzel, Ar-Ge Harcamaları ve Vergi Teşvikleri: Belirli Ülkeler Karşısında Türkiye nin Durumu, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İİBF Dergisi, Ekim 2009, 4(2), ss