Prof.Dr. Musa Genç * Arş.Gör. Ayşe Deligöz * Orm. Müh. H. Cemal Gültekin **

Transkript

1 Ladin Sempozyumu, Ekim 2005, Trabzon DOĞU LADİNİ, TOROS SEDİRİ, ANADOLU KARAÇAMI, BOYLU ARDIÇ, KOKULU ARDIÇ VE DİKEN ARDIÇ FİDANLARININ STRES ETMENLERİNE DAYANMA YETENEKLERİ Prof.Dr. Musa Genç * Arş.Gör. Ayşe Deligöz * Orm. Müh. H. Cemal Gültekin ** * Süleyman Demirel Üniversitesi, Orman Fakültesi, Isparta. ** Çevre ve Orm.Bakanlığı, Eğirdir Orm.Fidanlığı, Eğirdir Isparta.

2 AMACIMIZ Orman varlığı ığımız z 20,7 milyon hektardır. r. Bunun 11,4 milyon hektarı ormansız z ağaçlanda landırma sahasıdır. Türkiye de orman olması gereken yerlerde bugün tarım m yapılmakta, bu alanlar otlak olarak kullanılmaktad lmaktadır. Ancak verim oldukça a düşüktd ktür r. Ayrıca, bu sahaların n neredeyse tamamı erozyon zararına maruzdur. Yine bu alanların n en az yarısı sıcak ve soğuk kurak kuşakta yer almaktadır.

3 Kuraklık, k, Türkiye T için, i in, orman yetiştirmede tirmede belirleyici AMACIMIZ faktörd rdür. r. Küresel ısınma, bu alanlarda yapılacak yapay gençle leştirme ve ağaçlanda landırılma lma çalışmalarını daha da zorlaştırmaktad rmaktadır. r. Tür r seçene eneğimiz de giderek azalmaktadır. Çünk nkü,, kuraklık k stresi, doğal al- yapay gençle leştirme ve ağaçlanda landırmalarda gençlik likkültür ölümlerinin önemli bir nedenidir.

4 Acilen yapmamız z gereken araştırmalardan rmalardan birisi de, ormanlarımızdaki doğal bitki taksonlarının,, farklı nedenlerle oluşan stres koşullar ullarına dayanıkl klılık k düzeylerini d tespit etmektir.

5 Çünk nkü, yeşerim erim dönemindeki su eksikliği, i, gençle leştirme ve ağaçlandırma başar arısını önemli ölçüde düşürmektedir. d Tür r seçimi, çevre ile uyumlu değilse, fidanlar farklı stres etmenlerinden daha fazla zarar görmektedir.

6 Strese Strese dayanıkl klılık k analizlerinde, bitki su potansiyeli bileşenlerinin enlerinin belirlenmesi, fidan tazeliğini ini ve tutma başar arısını duyarlı tahmin etme olanağı vermektedir. Bitki Bitki su potansiyeli bileşenlerinden enlerinden solma noktasındaki ndaki su potansiyeli, fidanların n düşük d k sıcakls caklıklara klara ve kuraklık stresine dayanıkl klılıklarını belirttiği i için, i in, onların n dikilebilirliğine ine karar vermede temel kriter olarak kabul edilmektedir.

7 Bu çalışmamızda, doğal orman ağaca acı türlerimizden Doğu u lâdini, Toros sediri, Anadolu karaçam amı, Boylu (boz) ardıç, Kokulu ardıç ve Diken ardıç fidanlarında, nda, durgun dönemdeki d solma noktasındaki ndaki su potansiyeli değerleri erleri belirlenip, bu türlerin t kuraklık k ve düşük d sıcaklık k streslerine karşı dayanıkl klılık k seviyeleri tespit edilmeye çalışılmıştır.

8 Materyal ve YöntemY Of Orman Fidanlığında yetiştirilen; Eğirdir Orman Fidanlığında yetiştirilen; Şaşırtılmamış Sonbaharda, İlkbaharda ve Yaz ortasında şaşırtılmış Çataldere-Maden orijinli dört yaşındaki çıplak köklü Doğu lâdini fidanları, 2+0 yaşlı Anadolu karaçamı (Eğirdir), 1+0 yaşlı Toros sediri (Kapıdağ), 1+0 yaşlı Boylu ardıç Çamdağ), 1+1 yaşlı Kokulu ardıç (Çamdağ) 1+0 yaşlı Diken ardıç (Çamdağ) tüplü fidanları kullanılm lmıştır.

9 Materyal ve Yöntem Çalışmada kullanılan fidanlardan bazıları

10 Temel Yaklaşım Solma noktasındaki ndaki su potansiyeli değerleri, erleri, hücrenin su kayıplar pları bakımından geri dönüşü olmayan düzeyini d göstermekte, g ölüm m ya da kurumanın n başlad ladığı sınırı oluşturmaktad turmaktadır. r. Solma noktasındaki ndaki su potansiyeli ne kadar düşük k olursa, ele alınan türün t n söküm-tas taşıma ve dikim sürecinde s oluşan stres etmenlerine, dona ve kuraklığ ığa, dikimin ardından oluşacak muhtemel mekanik baskılara karşı dirençleri de o ölçüde yüksek y olmaktadır.

11 Temel Yaklaşım Bu nedenle, araştırmamız, solma noktasındaki su potansiyeli değerleri üzerine oturtulmuştur. Solma noktasındaki su potansiyeli değeri ise, basınç-hacim eğrisi yöntemi ile tespit edilmiştir. Ölçümler Ocak 2005 tarihleri arasında yapılmıştır.

12 Materyal ve Yöntem Ölçümler PMS Inst. Basınç Odası Cihazı kullanılarak yapılmıştır.

13 Materyal ve Yöntem 1- Sürgün 2- Kauçuk conta 3- Basınç odası 4- Tüp 5- Su kabarcığı 6- Manometre 7- Işıklı büyüteç 8- Plastik kapçık Basınç odası cihazının şematik görünüşü ve basınç odası tekniğinin uygulanışı (Yahyaoğlu 1987 den).

14 Materyal ve Yöntem Her bir türde t tüplerinden t sökülen 5 adet örnek fidan temizlenip kurulanmış ıştır. Örnek fidan, kök k k boğaz azı hizasından veya fidanın sadece terminal sürgs rgünü, keskin bir makasla ve pürüzsüz, z, hafif eğimli e bir yüzeyle kesilmiştir. Takiben, 0,0001 gr duyarlılıkta tartılıp, örneklerin taze ağıa ğırlık değerleri erleri saptanmış ıştır.

15 Materyal ve Yöntem Daha sonra, tam doygun hale getirmek için, in, bitki örnekleri saf su içine i ine koyularak, oda sıcakls caklığında ve karanlık bir ortamda 24 saat bekletilmiştir. tir. Ardından, örneklerin doygun haldeki ağırlıkları ölçülmüştür. Fidan örneklerinden 0 ve en fazla 1,5 barlık k su potansiyeline sahip olan; yani tam doygun haldeki 3 tanesi, B-H B eğrisi risi çıkarmak için i in kullanılm lmıştır.

16 Materyal ve Yöntem Ölçümler için, tam doygun olarak kabul edilen fidan örneğinin kesim yerinden itibaren yaklaşık 3 cm lik kısmı, iğne yapraklardan temizlenmiştir. Sonra, bu kesim yerinden itibaren 1 cm lik kısımdaki kabuk soyularak ksilem açığa çıkarılmıştır.

17 Materyal ve Yöntem Bitki örneği hemen cihaza yerleştirilip, tüpün vanası açılarak; bitki parçacığının kesit yüzeyinde su kabarcığı belirinceye kadar, cihazın odacığına basınç dolması sağlanmıştır.

18 Materyal ve Yöntem Kesit yüzeyi ışıklı el büyüteci ile gözlenirken, su çıktığı anda, cihazın vanası kapatılmış ve manometreden oda içindeki havanın basıncı okunmuştur. (Cleary ve Zaerr 1984 den)

19 Materyal ve Yöntem Basınç-Hacim Eğrisi Yöntemi kapsamında, çalışma, 3 er barlık basınç kademeleri ile, gerektiğinde 25 nokta alınıncaya kadar sürdürülmüş, Her basınç kademesinde fidan örnekleri 10 ar dakika süre ile bekletilmiş ve bu sırada örnekten çıkan öz suyu, plastik kapçıklar içine yerleştirilmiş filtre kağıdı ile toplanmıştır. Ardından, bu plastik kapçık tartılmış ve darası çıkarılarak preslenen öz su miktarı saptanmıştır.

20 Materyal ve Yöntem Her basınç uygulaması sonrasında sürgün örnekleri üzerindeki basınç bar düşürülerek; içsel su gerilimlerinin düzenlenmesi amacıyla ikişer dakika beklenmiştir. Son safhada, önce örneğin ölçüm sonu taze ağırlığı; daha sonra, fırın kurusu ağırlığı (24 saat 105 C) belirlenmiştir.

21 Materyal ve Yöntem Uygulamada, basınç-hacim eğrisinin doğru çizilebilmesi için, in, eğrinin doğruya dönüştüğü noktadan itibaren en az 5 adet, basınç kademesine ait ölçüm değerinin erinin bulunması ilkesi ne sadık k kalınm nmıştır. Her tür t r için i in ayrı ayrı çizilen basınç-hacim eğrisi e yardımıyla, yla, ortalama su potansiyeli bileşenleri enleri tespit edilmiştir.

22 Sonuç Tablo 1. Araştırılan orman ağacı türlerinde basınç-hacim (B-H) eğrisi analizi yöntemi ile belirlenen su potansiyeli parametreleri Türler Örn. S. Ψπzt (- Bar) Ψπο (- Bar) Ort. OSH Ort. OSH Boylu ardıç Kokulu ardıç Diken ardıç Anadolu karaçamı Toros sediri Doğu ladini (Kontrol) Doğu ladini (SB) Doğu ladini (İB) Doğu ladini (YZ) Ψπzt :Solma noktasındaki ndaki osmatik potansiyel; πο: Doygun haldeki osmatik potansiyel

23 Sonuç Araştırmamızda, doygun haldeki osmatik basınç değerleri (Ψπο), solma noktasındaki osmatik potansiyel değerlerinden (Ψπzt) yaklaşık bar daha yüksek değerlerle, türlere göre ve bar arasında değişmiştir. Doygun haldeki osmatik potansiyel değeri, hücre çeperi elastikiyeti ile birlikte kuraklığa direnç konusunda iyi bir gösterge olup, bu değerin düşük olması oranında, fidanın kuraklık etmenlerine karşı direncinin de arttığını söylemek mümkündür.

24 Sonuç Tablo 2. Doğu lâdini a ve Akdeniz kökenli türler b için solma noktasındaki su potansiyeli (Ψπzt) değerlerine göre varyans analizi sonuçları. VK SD. KT. KO. F. Oranı İşlemler a * Yineleme ns Hata Türler b 4 100,984 25, * Yineleme ns Hata

25 Sonuç Tablo 3. Doğu lâdini a ve Akdeniz kökenli türler b için solma noktasındaki su potansiyeli (Ψπzt) değerlerine göre Duncan Testi sonuçları Duncan Testi sonuçları a-b İşlemler a Ort. Homojen Gruplar İlkbahar Ş * Sonbahar Ş * Yaz Ş * Kontrol * Önem D Türler b Ort. Homojen Gruplar Boylu ardıç * Toros sediri * Kokulu ardıç * * A.Karaçamı * Diken ardıç * Önem D

26 Sonuç Solma noktasındaki ndaki su potansiyeli değerlerine erlerine göre, Doğu u lâdininde, Şaşırtılmış fidanlar arasındaki farklılıklar, klar, istatistiksel bakımdan önemsiz bulunmuştur. Ancak, en düşük d k su potansiyeli değerini erini ilkbahar şaşırtmasına ait fidanlar göstermekte g olup, değişik ik stres koşullar ullarına dayanıkl klılık bakımından ilk sıradas geldiklerini söyleyebiliriz. s Bunu sırass rasıyla, sonbahar şaşırtması ve yaz şaşırtması işlemine ait fidanlar takip etmektedir.

27 Sonuç Genellikle nemli yerlerin türüt olan Doğu lâdininin,kendi yetişme ortamında, kuraklıktan ktan daha çok söküm-tas taşıma ve dikim sürecindeki s stres koşullar ullarına, diri örtü elemanlarının n mekanik baskısına ve yaz sürgünü oluşturmas turması sebebiyle, aşıa şırı sıcaklık azalmalarına karşı dayanıkl klılığıığı bizim için i in önemlidir. Araştırma rma sonuçlar larının n bu bağlamda irdelenmesi doğru olacaktır.

28 Sonuç Şaşırtılmamış kontrol fidanlarının solma noktasındaki ndaki su potansiyeli değerleri, erleri, şaşırtılmış fidanlara göre g daha yüksek y bulunmuştur. Başka bir söyleyis yleyişle, le, kontrol fidanların n solmaya karşı dirençleri, şaşırtılmış fidanlara kıyasla k daha düşüktür.

29 Sonuç Dolayısıyla, yla, şaşırtılmamış kontrol fidanları,, kuraklık k dışıd ışındaki diğer 3 stres etmenine karşı daha hassas görünmektedir. g Nitekim, GENÇ Ç in doktara çalışmasında, bu fidanlarla kurulan arazi denemesinde, 2. yeşerim erim dönemi sonu yaşama ama yüzdesi y değerleri erleri kontrol fidanları için in % 74, sonbahar şaşırtması fidanlar için i in % 95, ilkbahar şaşırtması fidanlar için i in % 94 ve yaz şaşırtması fidanlar için i in % 95 olarak belirlenmiştir.

30 Sonuç Araştırmamıza konu Akdeniz kökenli orman ağacı türlerimizi de kendi içlerinde değerlendirdiğimiz zaman, Söküm-taşıma ve dikim sürecinde s oluşan stres etmenlerine, Mutlak ve fizyolojik kuraklıktan ktan Aşırı düşük k sıcakls caklıklardan klardan ve Diri örtünün n mekanik baskısından kaynaklanan stres koşullarına dayanıklılık bakımından sıralama

31 Sonuç Boylu ardıç ( bar), Toros sediri ( bar), Kokulu ardıç ( bar), Anadolu karacamı ( bar) ve Diken ardıç ( bar) şeklinde oluşmuştur Ancak, boylu ardıç,, Toros sediri ve kokulu ardıç arasında görülen g farklılıklar klar istatistiksel bakımdan önemsiz bulunmuştur. Keza, kokulu ardıç,, Anadolu karaçam amı ve diken ardıç arasındaki farklılıklar klar da önemsiz çıkmıştır.

32 Sonuç Ülkemizin verimsiz orman alanlarında nda toprak, biyolojik aktivitesini yitirmiş ve erozyon tehlikesi altında bulunmaktadır. Bu elverişsiz alanların n en azından eski verimliliğine ine kavuşturulmas turulması için; in; her şeyden önce iklim, toprak ve fizyografik özelliklere ve koşullara uygun, çok amaçlı tür r veya türlerle t yapay yolla gençle leştirilmesi yahut ağaçlandırılması gerekmektedir. Doğal ormansızla zlaşma ma sürecini s kırmak k için i in ise, mümkm mkün olan yerlerde, stres koşullar ullarına dayanıkl klı birden fazla taksonla karışı ışık k meşcereler kurmak, kanımızca en isabetli çözüm m olacaktır.

33 Sonuç Boylu ardıç, toprak ve iklim özellikleri bakımından zor koşullar ulların n ağaca acı olup, ormansızla zlaşma sürecinde s sahayı en son terk eden türlerdendir. t Çalışmamızda, kuraklık k ve düşük d k sıcakls caklıklara klara dayanıkl klılık k bakımından ilk sırada s yer almış ıştır. Zaten, boylu ardıç, çok soğuk ve kurak yörelerimizde yayılış ış gösteren, step içlerine i kadar sokulabilen, karasal iklimin ağaca acıdır.

34 Sonuç Toros sediri de aynı şekilde, İç Anadolu gibi yarı kurak ve kurak bölgelerimizdeki b ağaçlandırmalarda başar arıyla kullanılmaktad lmaktadır. Küresel ısınmadan dolayı önümüzdeki 50 yıl y içinde inde büyük b ölçüde çölle lleşeceği i varsayılan Türkiye miz için i in Toros sediri,, bel bağlayaca layacağımız doğal zenginliklerimizden biridir. Toros sediri,, tutma başar arısının n yüksek y oluşu yanında, nda, değişik ik yetişme ortamlarında kullanım değeri eri yüksek y ve kuraklığ ığa a da dayanıkl klı bir tür t olarak bilinmektedir. Nitekim, araştırmam rmamız z da bu görüşüg desteklemekte olup, Toros sediri strese dayanıkl klılık k bakımından ikinci sırada s yer almış ıştır.

35 Sonuç Anadolu karaçam amı da, topraktaki rezerv su içeriğindeki indeki yeterli olduğu u yetişme ortamlarında nda,, Anadolu nun nun sıcaks cak-kurak kurak ve soğuk uk-kurak kurak ağaçlanda landırma alanlarında nda geniş ölçüde kullanılan lan bir türdt rdür. r. Anadolu karaçam amı, nitekim, kuraklığ ığa dayanıkl klılık k bakımından kokulu ardıç türünden sonra, dördd rdüncü sırada yer almış ıştır.

36 Sonuç Son sırada s bulunan diken ardıç türü ise, ülkemizin hemen her yerinde yaygın n olmakla birlikte, daha çok Karadeniz sahil bandında nda veya nemli yetişme ortamlarında yayılış ış göstermektedir. Dolayısıyla, yla, diken ardıç için in elde ettiğimiz imiz bulgu, türün t n bilinen özellikleri ile uyumludur.

37 Buna göre; g Akdeniz kuşağı ğında yer alan sıcak s ve soğuk uk- kurak yörelerimizde, y o o o o Yetişme ortamı özellikleri, taksonun isteklerine uygun olmak koşuluyla, Genetik uyumu öncelikle dikkate alıp, Tesis yeteneği i ve değerine erine göre g seçilmi ilmiş orjinlerden, Öncelikle, boylu ardıç ve Toros sediri fidanları ile dikimler yapılabilir.

38 Sonuç Kokulu ardıç, Anadolu karaçamı ve dikenli ardıç fidanlarının ise, Ekseriyetle kar yağış ğışlarının n görüldg ldüğü,, dolayısıyla yla toprakta yeterince suyun depolanabildiği i yörelerde, y Lokal nem koşullar ullarınca elverişli li kuzey bakılarda, taban suyunun mevcut olduğu u galerilerde, vadi içlerinde, alt yamaçlarda, taban arazilerde ve Su tutma kapasitesi yüksek, y daha ziyade balçık topraklar içeren i sahalarda kullanılmas lması doğru ru olacaktır.

39 Önerimiz DOĞAL ORMANSIZLAŞMA SÜRECS RECİNİ KIRMAK İÇİN, mümkün n olan yerlerde, stres koşullar ullarına dayanıkl klı birden fazla taksonla karışı ışık k meşcereler kurmak, kanımızca en isabetli çözüm m olacaktır. Karışı ışık k meşcereler tesis edilirken, alan karışı ışımını tercih etmek ve taksonların isteklerine göre g değişen en büyüklb klüklerdeki klerdeki küçük k alanlarda (küme, grup, büyük b k grup gibi) çalışmak, herhalde en doğru çalışma tarzıdır. r.

40 TEŞEKK EKKÜR R EDERİZ.. Bu sunu, ftp://orman.sdu.edu.tr/ladinsempozyumu adresinden temin edilebilir.

41