ÜNİTE. HUKUKUN TEMEL KAVRAMLARI Okt. Pınar AVCİ İÇİNDEKİLER HEDEFLER HUKUKTA KİŞİLER VE KİŞİLİK. Gerçek Kişi Kişilik Ehliyet Türleri Tüzel Kişilik

Transkript

1 HEDEFLER İÇİNDEKİLER HUKUKTA KİŞİLER VE KİŞİLİK Gerçek Kişi Kişilik Ehliyet Türleri Tüzel Kişilik HUKUKUN TEMEL KAVRAMLARI Okt. Pınar AVCİ Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Gerçek kişi -tüzel Kişi farkını anlayabilecek, Geçek kişilerin ehliyet türlerini açıklayabileceksiniz ÜNİTE 7

2 GİRİŞ Kişinin hukuk düzeni tarafından korunan yetki alanına kişilik denir. Kişiler, hukuk düzeninin tanımış olduğu yetkilerden faydalanan ve yükümlülükleri de yerine getiren varlıklardır. Hangi varlıkların kişi sayılacağı hukuk düzeni tarafından belirlenir. Hak sahibi kişiler ya insanlardır ve bunlara gerçek kişi denir ya da insanların bir araya gelerek oluşturdukları topluluklar olan tüzel kişilerdir. Bu ünitede önce kişilik kavramı, sonra gerçek kişiler, gerçek kişilerin ehliyetleri anlatılacak, son olarak da tüzel kişilik kavramına değinilecektir. KİŞİLİK KAVRAMI Kişinin hukuk düzeni tarafından korunan yetki alanına kişilik denir. Kişilik sağ ve tam doğumla beraber ortaya çıkar. Kişilik, kişinin ehliyetleri, kişilik alanına giren değerleri ve kişisel durumlarını anlatan bir kavramdır. Sağ olarak tamamıyla doğum gerçekleşmezse, yani çocuk düşer ya da ölü doğarsa kişilik kazanılmış olmaz. Kişilik sağ doğumla başladığı gibi ölümle ve gaiplikle son erer. Ölümle birlikte kişi artık haklara ve borçlara sahip olamaz. Kişiye bağlı haklar sona ererken, diğer haklar mirasçılara geçer. Kişiliğin sona ermesinin çeşitli sonuçlar doğurması bakımından ölümün saptanması önemli bir durumdur. Ölümün saptanması durumu doğumda olduğu gibi daha çok tıp biliminin konusudur. Tıp biliminde ölümün saptamasında biyolojik ölüm ve beyinsel ölüm olmak üzere iki farklı görüş mevcuttur. Biyolojik ölüm, kişinin soluk alıp vermesi gibi temel yaşam fonksiyonlarının sona ermesidir. Beyinsel ölüm ise bunun ötesinde kişinin beyin fonksiyonlarının sona ermesi ile gerçekleşir. Beyinsel ölüm, tıptaki gelişmeler sonucu daha sonra ortaya çıkmış bir kavramdır. Hukuk düzeni kişinin temel yaşamsal işlevlerinin geri dönülemez şekilde sona erip ermediği ile ilgilenmektedir. Kişinin sağ veya ölü olduğunun tespiti nüfus kayıtları ile sağlanır. Nüfus kayıtları ile ilgili bir şüphe mevcut ise gerçek durum her türlü kanıtla ispat edilebilir. Bu konuda en önemli kanıt kişinin cesedidir. Ancak bazı durumlarda kişinin cesedine ulaşmak güç olabilir. Bir kimse, ölümüne kesin gözle bakılmayı gerektiren durumlar içinde kaybolursa, cesedi bulunamamış olsa bile gerçekten ölmüş sayılır. Bu duruma ölüm karinesi adı verilir. Ölüm karinesine başvurulabildiği durumlarda, o yerin en büyük mülki amirinin emriyle kaybolan kişi hakkında nüfus kütüğüne ölü kaydı düşürülür. Ölüm tehlikesi içinde kaybolan veya kendisinden uzun zamandan beri haber alınamayan bir kimsenin ölümü hakkında kuvvetli olasılık varsa, hakları bu ölüme bağlı olanların başvurusu üzerine mahkeme bu kişinin gaipliğine karar verebilir. Gaiplik kararının istenebilmesi için, ölüm tehlikesinin üzerinden en az bir yıl veya son haber tarihinin üzerinden en az beş yıl geçmiş olması gerekir. Mahkeme, gaipliğine karar verilecek kişi hakkında bilgisi bulunan kimseleri, belirli bir sürede bilgi vermeleri için usulüne göre yapılan ilanla çağırır. Bu süre, ilk ilanın yapıldığı günden başlayarak en az altı aydır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

3 Bazen birden fazla kişinin ölümü kesin olarak bilinse bile bunlardan hangisinin önce hangisinin sonra öldüğünün ispatı güçlük arz eder. Birden fazla kişiden hangisinin önce veya sonra öldüğü ispat edilemezse, hepsi aynı anda ölmüş sayılır. Buna birlikte ölüm karinesi denir. Böylece haklarında birlikte ölüm karinesine başvurulanlar, birinin ölümü anında diğeri sağ olmadığı için birbirlerinin mirasçısı olamazlar. Kişilik sahibi olarak hukuk düzeni tarafından korunan en önemli kişiler gerçek kişilerdir. Şimdi gerçek kişiler ve hukuk düzeni tarafından nasıl korunduğuna bakalım. GERÇEK KİŞİ Hak ehliyeti, bir kişinin yaşına cinsiyetine fikri ve bedeni gelişimine bakılmaksızın herkesin sahip olduğu bir ehliyettir. Gerçek kişiler insanlardır. Modern toplumlarda bütün insanlar hukuki olarak kişi sıfatını taşımaktadır. Bu duruma gelene kadar geçen süreçte kölelik kurumunun varlığı nedeniyle tüm kişiler eşit ve haklara sahip değillerdi. Kişiler alınıp satılabiliyordu, eşya üzerinde olduğu gibi üzerlerinde hâkimiyet kurulabiliyordu. Günümüzde ise kölelik kurumunun tamamen yasaklanmasının getirdiği bir sonuç olarak bütün insanlar hukuksal açıdan kişi olarak kabul edilmektedir. Hukuk düzeninde gerçek kişilerin ehliyet adı verilen hak sahibi olabilmek, borç üstlenebilmek ve kişinin bizzat kendi iradesiyle haklarını kullanabilmek için yeterliliğe sahip olabilmesini ifade eden yetkileri mevcuttur. Kişinin hakka sahip olması ile kullanabilmesi iki farklı ehliyeti işaret eder. Bunlar hak ehliyeti ve fiil ehliyeti kavramlarıdır. Hak Ehliyeti Medeni Kanunun 8. maddesinde Her insanın hak ehliyeti vardır. Buna göre bütün insanlar, hukuk düzeninin sınırları içinde, haklara ve borçlara ehil olmada eşittirler. şeklinde bir düzenleme mevcuttur. Buna göre her insan haklardan yararlanır ve haklar ile borçlara ehil olmada herkes eşittir. Medeni Kanun un 10. maddesine göre, Ayırt etme gücüne sahip ve kısıtlı olmayan her ergin kişinin fiil ehliyeti vardır. Hak ehliyeti doğumla başlar. Hak ehliyetinin varlığı için sağ ve tam doğmuş olmak yeterlidir. Sağ ve tam doğumdan kasıt, çocuğun anasından ayrıldıktan sonra bir an dahi olsa yaşamsal fonksiyonlarının devam etmiş olmasıdır. Bununla birlikte cenin için özel bir düzenleme mevcuttur. Cenin hak ehliyetini ana rahmine düştüğü andan başlayarak elde eder. Ancak bu durumda da kişiliğin kazanılmasında doğum önemlidir. Hak ehliyeti bir kişinin yaşına, cinsiyetine, fikri ve bedeni gelişimine bakılmaksızın herkesin sahip olduğu bir ehliyettir. Yani, ister kadın olsun, ister erkek olsun, ister genç, ister yaşlı olsun, ister zayıf, ister güçlü olsun, her insan hukuken hak ehliyetine sahiptir. Hak ehliyeti pasif bir ehliyettir. Çünkü kişinin iradesiyle bir bağı bulunmamaktadır. İnsan olmak gerekli ve yeterli bir koşuldur. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

4 Fiil Ehliyeti Fiil ehliyeti, bir kişinin kendi fiil ve hareketleriyle kendi iradesi ile hak ve borç kurması kaldırması ve değiştirmesi ehliyetidir. Fiil ehliyeti, hak ehliyetinden farklı olarak aktif bir ehliyettir. Kişi, fiil ehliyetine sahip olmasa da hakka sahip olabilir. Hak ehliyetinde irade çok önemli bir role sahip olmasa da, fiil ehliyetinde kişinin iradesi ön plandadır. Fiil ehliyeti doğumla kazanılmadığı gibi herkesin fiil ehliyetine sahip olduğu da söylenemez. Çünkü fiil ehliyetine sahip olmak için bazı koşulların varlığı gereklidir. Bu koşullara bağlı olarak kişiler fiil ehliyetleri bakımından sınıflandırılırlar. Önce fiil ehliyetinin şartlarını izah ettikten sonra fiil ehliyetine göre kişilerin sınıflandırılmasına bakacağız. Fiil ehliyetinin şartları Medeni Kanun un 10. maddesine göre, Ayırt etme gücüne sahip ve kısıtlı olmayan her ergin kişinin fiil ehliyeti vardır. Bu maddeden fiil ehliyetinin şartları çıkarılabilir. Bu şartlar; Ayırt etme gücüne sahip olmak, Ergin olmak ve Kısıtlı olmamaktır. Ayırt etme gücüne sahip olmak; Medeni Kanun un 13. maddesine göre Yaşının küçüklüğü yüzünden veya akıl hastalığı, akıl zayıflığı, sarhoşluk ya da bunlara benzer sebeplerden biriyle akla uygun biçimde davranma yeteneğinden yoksun olmayan herkes,.. ayırt etme gücüne sahiptir. Maddeye göre ayırt etme gücü akla uygun şekilde davranma yeteneğidir. Kısıtlı olmamak; bir kimsenin kanunda öngörülen belirli sebeplerden birinin varlığı hâlinde, mahkeme kararıyla fiil ehliyetinin sınırlandırılmasıdır. Ayırt etme gücü, bir kişinin hareketlerinin sebebini, sonucunu kavrayabilmesi ve bu hareketlerin doğuracağı sorumluluğa uygun davranabilmesini sağlayan zihin ve fikir olgunluğu olarak da tanımlanabilmektedir. Ayırt etme gücü her bir somut olayın özellikleri değerlendirilerek saptanabilir. Yaş küçüklüğü, akıl hastalığı, akıl zayıflığı, sarhoşluk gibi nedenler, bu akla uygun biçimde davranma yeteneğini, yani ayırt etme gücüne sahip olmayı etkiler. Erginlik; Reşit olma diye de ifade edebileceğimiz bu durum, belli bir yaşa gelmiş olmak veya o yaşa gelmiş sayılmak anlamına gelir. Medeni Kanun üç tür erginlikten bahseder. Bunlar; yasal erginlik, evlenme ile kazanılan erginlik ve yargı kararı ile kazanılan ( olağanüstü) erginliktir. Yasal erginlik durumunda kişi on sekiz yaşını doldurmakla ergin olur. Olağan erginlik hâli budur. Bu durumda başka bir işleme gerek kalmadan kişi, bu yaşa ulaştığında ergin olur. UYARI: On sekiz yaşını doldurmuş olmak demek, on dokuz yaşından gün almaya başlamak demektir. Bu ise doğum tarihinizle on sekizi topladığınız güne tekabül edecektir. Örneğin, 24 Kasım 1997 de doğan bir kişi, 24 Kasım 2015 tarihinde on sekiz yaşını doldurmuş olacak ve on dokuzundan gün almaya başlayacaktır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

5 Evlenme erginliği; Medeni Kanun un 11. maddesinin 2. fıkrasında evlenme kişiyi ergin kılar ifadesi ile değinilen bir durumdur. Ancak Medeni Kanun un 124. Maddesine göre evlenebilmek için on yedi yaşın doldurulması gerekir. İfadesi de mevcuttur. Maddenin devamında olağanüstü durumlarda ve pek önemli bir sebeple on altı yaşını doldurmuş olan erkek veya kadının evlenmesine de izin verilebilir denilmektedir. Dolayısıyla on sekiz yaşını doldurmamış birinin evlenmeyle ergin olması mümkündür. Evliliğin sonradan herhangi bir nedenle ortadan kalkması kazanılmış erginliği etkilemez. Yargı kararı ile kazanılan ( olağanüstü) erginlik; kazai rüşt olarak da adlandırılan bu durumda henüz 18 yaşını doldurmamış kişilerin fiil ehliyetine sahip olmaları bir mecburiyetten kaynaklanabilir. Medeni Kanun un 12. maddesinde de belirtildiği üzere 15 yaşını doldurmuş bir küçüğün, kendi isteği ve çıkarının varlığı durumunda, ana babasının iznini almak suretiyle mahkeme tarafından ergin kılınması durumudur. Ergin kılınma talebi kişiye sıkı sıkıya bağlı olan haklardandır. Bu nedenle talebin doğrudan doğruya erginliğine karar verilecek küçük tarafından yapılması gerekir. Yargı kararı ile kazanılan erginlik ve evlenme erginliği kişiyi artık ergin kıldığından kanunun erginlik yaşını aradığı tüm işlemleri yapabilir. Ancak mevzuatta 18 yaşın bitirilmesinin arandığı durumlarda bu erginlik yaşları kişiye bu hakları kullanmasını sağlamayacaktır. Kısıtlı olmamak; bir kimsenin kanunda öngörülen belirli sebeplerden birinin varlığı hâlinde, mahkeme kararıyla fiil ehliyetinin sınırlandırılmasıdır. Medeni Kanun umuzun 14. maddesinde Ayırt etme gücü bulunmayanların, küçüklerin ve kısıtlıların fiil ehliyeti yoktur. ifadesi ile olumsuz bir şart olarak karşımıza çıkan kısıtlılık sebepleri yine Medeni Kanunun maddelerinde sayılmaktadır. Kişi bu maddelerde belirtilen sebeplerden başka bir sebeple kısıtlanamaz. Bu sebepler; Akıl hastalığı ve akıl zayıflığı, Savurganlık, alkol veya uyuşturucu madde bağımlılığı, kötü yaşama tarzı, kötü yönetim, Bir yıl ya da daha uzun süreli özgürlüğü bağlayıcı cezaya mahkûm olma Fiil ehliyeti bakımından kişilerin sınıflandırılması, fiil ehliyetine sahip olmak için gereken şartların tümüne sahip olup olmamaya göre yapılmaktadır. Bu sebeplerin varlığı kişinin rızasına bağlı olmadan kısıtlanmaya sebep olur. Bu sebepler dışında isteğe bağlı olarak kişinin fiil ehliyeti kısıtlanabilir. Yaşlılık, sakatlık, deneyimsizlik veya ağır hastalık nedeniyle kendi işlerini göremeyenler kısıtlanmalarını isteyebilirler. Fiil ehliyetleri bakımından kişilerin sınıflandırılması Fiil ehliyeti bakımından kişilerin sınıflandırılması, fiil ehliyetine sahip olmak için gereken şartların tümüne sahip olup olmamaya göre yapılmaktadır. Yukarıda ifade edilen üç koşulun tümünün ya da bir kısmının varlığına göre kişilerin fiil ehliyetinin kapsamı değişecektir. Hukukumuza göre dört tür fiil ehliyeti bulunmaktadır. Bunlar; tam ehliyetliler, tam ehliyetsizler, sınırlı ehliyetliler ve sınırlı ehliyetsizlerdir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

6 Tam ehliyetliler Ayırt etme gücüne sahip, ergin ve kısıtlanmamış kişiler tam ehliyetlilerdir. Bu kişiler kendilerini hak sahibi yapacak ya da borç altına sokacak her türlü işlemi tek başlarına yapabilirler. Ayrıca tam ehliyetliler, verdikleri zararlardan da sorumludurlar. Bu sorumluluk ceza gerektiren suçlar için de geçerlidir. Tam ehliyetli bir kişi suç teşkil eden bir eylemi işlediği takdirde kanunda öngörülen cezayı tam olarak görecektir. Tam ehliyetsizler Tam ehliyetsizler ayırt etme gücüne sahip olmayan kişilerdir. Ayırt etme gücünün sürekli veya geçici olarak kaybedilmesinin önemi yoktur. Tam ehliyetsiz kişilerin yaptığı işlemler kanundaki istisnalar saklı kalmak üzere kesin hükümsüzdürler. Tam ehliyetsizler ayırt etme gücüne sahip olmadıkları için haksız fiil sonucu vermiş oldukları zararlardan da kural olarak sorumlu değildirler. Tam ehliyetsizlerin bizzat işlem yapması hâlinde ise işlem geçerli olmaz ve baştan itibaren geçersiz kabul edilir. Tam ehliyetsizlerin adına işlemleri kanuni temsilcileri yapar. Fakat yasal temsilcileri tarafından da yapılamayacak bazı işlemler vardır. Bu işlemler bağışlama, vakıf kurma ve kefalet sözleşmesidir. Kişiye sıkı sıkıya bağlı bağlı haklar kural olarak yasal temsilci tarafından kullanılamaz. Sınırlı ehliyetliler Sınırlı ehliyetliler ergin, ayırt etme gücüne sahip ve kısıtlı olmayan kişilerdir. Ancak istisnai olarak bazı konularda işlem ehliyetleri sınırlandırılmıştır. Tam ehliyetlilerden farklı olarak kendilerine kanuni danışman atanan kişilerdir. Kanunda yazılı işlemlerin yapılması açısından bu durum onların fiil ehliyetini tam ehliyetlilerden ayırır. Sınırlı ehliyetliler kural olarak, hukuki işlemlerini tek başlarına yaparlar, hukuka aykırı eylemlerinden sorumlu tutulurlar ve dava ehliyetine sahiptirler. Ayırt etme gücüne sahip küçüklerin, yani 18 yaşından küçük olup da akla uygun davranma yeteneğine sahip olan küçüklerin yasal temsilcileri velileridir, yani ana-babalarıdır. Velayet hakkı anababadan yalnız birinde de bulunabilir. Velisi bulunmayan küçüklerle, kısıtlılar ise vesayet altına alınırlar ve kendilerine bir vasi atanır. Sınırlı ehliyetliler kendisine hâkim tarafından yasal danışman atanmış kişilerden oluşur. Kısıtlanmaları için yeterli sebep bulunmamasına rağmen fiil ehliyetinin bazı alanlarda sınırlandırılmasında çıkarı olduğu kabul edilen kişilerdir. Medeni Kanun un 429. maddesinde yasal danışmanın oyu olmadan geçerli olamayacak işlemler; Dava açma ve sulh olma, Taşınmazların alımı, satımı, rehnedilmesi ve bunlar üzerinde başka bir aynî hak kurulması, Kıymetli evrakın alımı, satımı ve rehnedilmesi, Olağan yönetim sınırları dışında kalan yapı işleri, Ödünç verme ve alma, Anaparayı alma, Bağışlama, Kambiyo taahhüdü altına girme, Kefil olma olarak sayılmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

7 Sınırlı ehliyetsizler Sınırlı ehliyetsizler; ayırt etme gücü olup, tam ehliyetliliğin diğer iki koşulundan birine sahip bulunmamaktır. Bu nedenle bu grupta yer alan kişiler ayırt etme gücüne sahip küçükler ile ayırt etme gücüne sahip kısıtlılardan oluşmaktadır. Sınırlı ehliyetsizlerin kanuni (yasal) temsilcileri bulunur. Sınırlı ehliyetsizler bazı işlemleri kendi başlarına yapabilirler. Bu işlemler için yasal temsilcinin iznine gerek yoktur. Bu işlemlerin başında karşılıksız kazandırmalar gelir. Örneğin; kendisine yapılan bir bağışlamanın kabulünü sınırlı ehliyetsiz tek başına yapabilir. Ayırt etme gücüne sahip küçüklerin, yani 18 yaşından küçük olup da akla uygun davranma yeteneğine sahip olan küçüklerin yasal temsilcileri velileridir, yani ana-babalarıdır. Velayet hakkı ana-babadan yalnız birinde de bulunabilir. UYARI: Veli kavramı ilk ve orta öğretimde sıklıkla karşılaşılan ve yanlış anlaşılan bir durumdur. Veli kavramı hukuki bir kavram olup, on sekiz yaşından küçük, ayırt etme gücüne sahip olsun ya da olmasın her çocuğun anne babasına hukuken tanınmış, yasal temsilcilik müessesesidir. Veli ancak ebeveynler, yani anne ve baba olabilir. Velisi bulunmayan küçüklerle, kısıtlılar ise vesayet altına alınırlar ve kendilerine bir vasi atanır. Ayrıca vesayette vasinin yanı sıra, vesayet daireleri de devreye girer. Bunlar; vesayet makamı olan sulh hukuk mahkemesi ile denetim makamı olan asliye hukuk mahkemeleridir. UYARI: Vasi olarak atanacak kişinin tam ehliyetli olması gerekmektedir. Akrabalık bağı olması bir ön koşul değil, tercih meselesidir. Buna karar verecek olan ise mahkemelerdir. Sınırlı ehliyetsizler, serbest mallarını, yani kendi tasarruflarına bırakılmış olan mallar ile vasinin izniyle çalışarak kazandıkları malları serbestçe yönetir ve kullanırlar. Sınırlı ehliyetsizler kişiye sıkı sıkıya bağlı hakları kural olarak tek başlarına kullanırlar. Sınırlı ehliyetsiz; yargısal erginliğine karar verilmesini isteme, boşanma davası açma, eşinin zina fiilini affetme, kişilik haklarına aykırılıktan dolayı manevi tazminat davası açma kişiye sıkı sıkıya bağlı haklarını kanuni temsilcinin rızasına ihtiyaç duymaksızın kullanabilecektir. Sınırlı ehliyetsizler bazı işlemleri ise hiç yapamazlar. Bu işlemler, vakıf kurma, bağışlama ve kefalettir. Medeni Kanun un 16. maddesinin 2. fıkrasına göre sınırlı ehliyetsizler haksız fiilleriyle başkalarına verdikleri zararlardan dolayı sorumludurlar. Çünkü bu kişilerin ayırt etme güçleri bulunmaktadır. Ayrıca sınırlı ehliyetsizlerin kendi başlarına yapabilecekleri hukuki işlemlerle ilgili olarak dava ehliyetleri mevcuttur. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

8 TÜZEL KİŞİLER Hukuk sisteminde hak sahibi olan kişiler sadece insanlar değildir. İnsanların yan sıra fiziki bir varlıkları olmamasına rağmen hak sahibi olabilen topluluklar ve kurumlarda mevcuttur. Gerçek kişiler dışında hukuk düzenince kendilerine haklara sahip olma ve borç edinme olanağı sağlanmış kişileri tüzel kişi olarak adlandırır. Hukuk sistemi gerçek kişiler dışında hukuk düzenince kendilerine haklara sahip olma ve borç edinme olanağı sağlanmış kişileri tüzel kişi olarak adlandırır. Gerçek kişilerin yaşam süreleri belli bir süre ile sınırlıdır. Bunun yanı sıra gerçek kişilerin güçlerinin sınırlı olması nedeniyle toplumsal yaşamın getirdiği bazı ihtiyaçlar gerçek kişilerce karşılanamayabilir. İşte mevcut olan toplumsal ihtiyaçların bünyesindeki kişilerin değişmesinden etkilenmeyen, insanların tek başına sahip olduğundan daha fazla gücü olan gerçek kişiler dışında varlıklara ihtiyaç duyulması sonucunda tüzel kişilik denilen kavram ortaya çıkmıştır. Bu kavram çok eski dönemlerden beri toplumlarda her zaman gözlenen bir olgudur. Hukuk düzeni kişilerin bir araya gelerek oluşturdukları kişi ve mal topluluklarını ve mal varlığı değerlerini bir amaca tahsis ederek oluşturdukları mal topluluklarını hukuk kişisi olarak kabul etmiştir. Tüzel kişilerin ortaya çıkması için bazı özellikleri içinde bulundurması gerekmektedir. Bu özellikler şunlardır; Belirli ve sürekli bir amaç: Tüzel kişilik, belirli bir amacı gerçekleştirmek üzere birleşmiş kişi veya mal topluluklarına tanınabilir. Kişi topluluklarında amaç ortak bir menfaatin karşılanmasıdır. Bu menfaat kazanç paylaşmaya yönelik bir parasal menfaat olabileceği gibi manevi bir menfaat de olabilir. Ticaret Kanu na göre kurulan ticari ortaklıklar kazanç paylaşma amacına yöneliktir. Derneklerde ise parasal bir menfaat sağlama amacı bulunmamaktadır. Tüzel kişilik ancak sürekli bir amaca hizmet için örgütlenen kişi veya mal topluluklarına tanınabilir. Geçici bir amaç için kurulan kişi veya mal topluluklarını hak süjesi olarak tanımak mümkün olamaz. Bağımsızlık: Tüzel kişilik tanınmış kişi veya mal toplulukları bağımsız bir kişiliğe sahiptir. Kişi topluluğunda bağımsızlık, bünyesinde birleşen kişilere karşıdır. 3. kişilere karşı da tüzel kişi bağımsız bir hak süjesi olarak hukuki ilişkiler kurar. Kazandığı malvarlığı değerleriyle karışmaz bağımsız olarak tüzel kişiye ait olur. Ancak bağımsızlık kişi veya mal topluluğuna tüzel kişilik tanınmasının sonucudur. Hangi kişi veya mal topluluğunun bağımsızlaştırılabileceğini yani bunlardan hangi tiplerine tüzel kişilik kazandırılabileceği hukuk düzeni tarafından belirlenir. Kanun koyucunun belirlediği türler dışında tarafların iradeleri ile yeni bir tüzel kişilik meydana getirmeleri mümkün değildir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

9 Örgütlenme: Bir kişi veya mal topluluğunun örgütlenmiş olması amacını gerçekleştirecek organlara sahip olmasıdır. Kanun koyucu kişi veya mal topluluklarının hak süjesi olarak hukuk alanında hareket edebilmeleri için yeterli ve gerekli organları her birinin niteliklerini göz önünde tutarak belirlemiştir. Bu organlar sayesinde tüzel kişi hukuk alanında bağımsız olarak varlığını sürdürebilir. Örgütlenmemiş bir topluluk bağımsız bir hak süjesi olamaz. Tüzel Kişiliğin Niteliği Tüzel kişiliğin niteliğini açıklamaya çalışan teoriler mevcuttur. Ancak bu teorilerden genel kabul gören ikisi üzerinde durmak faydalı olacaktır. Bunlardan ilki Farazi Kişilik Teorisi ikincisi ise Gerçek Kişilik Teorisidir. Farazi Kişilik Teorisi: Savigny tarafından ortaya atılan bu teori sadece insanın hak sahibi olabileceği varsayımından hareket etmektedir. Kişi veya mal topluluklarının hak sahibi olabilmesi kanun koyucunun bunları hukuk alanında insan gibi farz etmesiyle mümkün olabilmektedir. Böylece hukuki bir ihtiyaç karşılanmış olmaktadır. Zira hakkın belirli bir insana ait olmadığı hâllerde hak kavramını kullanabilmek için böyle bir faraziyeye ihtiyaç vardır. Bu faraziye ile belirli bir insana ait olmayan hakkın bir kişi topluluğuna veya mal topluluğuna ait olduğu düşünülebilir. Tüzel kişi bir iradeye sahip değildir, bir fiil ehliyetinden söz edilmesine imkân yoktur. İnsanda olduğu gibi kendi davranışıyla bir borç altına girmesi veya hak kazanması düşünülemez. Bu yüzden bu tür hukuki işlemler onun adına temsil yolu ile yapılabilir. Tüzel kişinin kendi davranışı kabul edilmediğine göre hukuka aykırı kusurlu bir fiili ile başkasını zarara uğratması da mümkün olamaz. Bu yüzden tüzel kişilerin haksız fiil sorumluluğu da söz konusu olamaz. Türk Hukuk Sistemi nde tüzel kişiliğin kazanılması bakımından tek bir sistem benimsenmemiştir. Örneğin, derneklerde bildirim sistemi benimsenmişken, vakıflar tescil sistemi ile kurulurlar. Gerçek Kişilik Teorisi: Gierke isimli hukukçu tarafından ileri sürülen bu teori taraftarları tüzel kişiliği gerçek canlı sosyal varlıklar olarak görmektedir. Bu fikre göre kişi veya mal toplulukları toplumda gerçek olarak var olan yaratıklardır. Kanun koyucu bunları yaratmaz sadece varlıklarını tanır. Tüzel kişinin iradesi organları vasıtasıyla etkili kılındığından tüzel kişi fiil ehliyetine sahiptir. Diğer taraftan organların davranışları tüzel kişiye isnat edilebileceğine göre bu davranış bir haksız fiil teşkil ediyorsa tüzel kişi haksız fiilden ötürü sorumlu tutulabilecektir. Tüzel Kişilerin Çeşitleri Tüzel kişiler, kuruluşları, çalışma esasları ve sona ermeleri açısından kamu hukuku veya özel hukuk özelliklerine tabi olmalarına göre kamu hukuku tüzel kişileri ve özel hukuk tüzel kişileri olarak ikiye ayrılırlar. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

10 Kamu hukuku tüzel kişileri Kamu otoritesini temsil eden, kanunla veya kanunun açıkça verdiği yetkiyle kurulan tüzel kişilerdir. Anayasa nın 123. maddesine göre, kamu hukuku tüzel kişilikleri ancak kanun ile veya kanunun verdiği yetkiye dayanarak kurulabilir. Bu tüzel kişilerin işleyişleri de kamu yararı göz önünde tutularak kanunla düzenlenir. Kamu hizmeti yürüten bu tüzel kişilikler kendilerini fesh edemezler, mahkeme kararı ile dağıtılamazlar. Sona ermeleri de kanun ile olur. Kamu hukuku tüzel kişileri, kamu idareleri ve kamu kurum ve kuruluşları olarak ikiye ayrılırlar. Kamu idareleri kamu hizmeti görmek üzere örgütlenmiş tüzel kişilerdir. Anayasa nın 127. maddesinde il, belediye veya köy halkının mahalli müşterek ihtiyaçlarını karşılamak üzere kuruluş esasları kanunla belirtilen ve karar organları, gene kanunda gösterilen, seçmenler tarafından seçilerek oluşturulan kamu tüzelkişileri olarak tanımlanmışlardır. Kamu idarelerine belediyeler ve köy örnek verilebilir. Kamu kurum ve kuruluşları; tüzel kişilik tanınmış kamu hizmeti gören kuruluşlardır. Kamu kurumunda, kamu hizmeti için tahsis olunan örgüt, personel ve mal topluluğu bir bütün olarak tüzel kişi biçiminde bütünleştirilmiştir. Anayasa belirli bazı kurumların tüzel kişiliğe sahip olacağını belirlemiştir. Kamu kurum ve kuruluşlarına ise TRT, Millî Piyango İdaresi, Üniversiteler örnektir. Ayrıca Barolar Birliği, Türk Tabipler Birliği, Ticaret ve Sanayi Odaları gibi meslek kuruluşları, kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarıdır. UYARI: Atatürk Üniversitesi bir kamu hukuku tüzel kişiliği iken, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi nin bir tüzel kişiliği bulunmamaktadır. Yine Yükseköğretim Kurulunun tüzel kişiliği bulunmaktayken, Üniversitelerarası Kurulun bir tüzel kişiliği bulunmamaktadır. Özel hukuk tüzel kişileri Özel hukuk alanında bir hukuki işlem ile kurulurlar. Kamu otoritesini temsil etmeyen bu tüzel kişiliklerin nasıl kurulacağı kanun hükümleri ile belirlenmektedir. Özel hukuk tüzel kişileri takip ettikleri amaca göre kazanç paylaşma amacı güden tüzel kişiler ve kazanç paylaşma amacı gütmeyen tüzel kişiler olarak ikiye ayrılırlar. Kazanç paylaşma amacı güden tüzel kişiler ticaret şirketleridir ve bunlar Türk Ticaret Kanunu ndaki hükümlere tabidirler. Kazanç paylaşma amacı gütmeyen tüzel kişiler ise dernekler ve vakıflar olarak ikiye ayrılırlar. Her iki tüzel kişiliğe ilişkin düzenlemeler Medeni Kanun da mevcut olmakla beraber Dernekler Kanunu ve Vakıflar Kanunları da mevcuttur. UYARI: Vakıfların ve Derneklerin kar amacı gütmeyen kuruluşlar olarak tüzel kişiliği bulunmaktadır. Dernekler kuruluş bildirimi ve eklerini mülki idari amirliğine vermek suretiyle tüzel kişilik kazanırlar. Derneklerin farkı kazanç paylaşımı ve kâr amacı gütmemesidir. Bir kişinin dernek kurabilmesi için kendini aynı hizmete adamış gerçek ya da tüzel 7 kişiyi bulması gerekmektedir. Vakıfların kuruluş aşaması ise noterde düzenlenen senetle ve ya ölüme bağlı tasarrufla açıklanır Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

11 ancak vakfın kurulması için yetkili asli hukuk mahkemesine başvurarak tescilinin sağlanması gerekmektedir. Vakıfta bir kişinin vakfı kurması yeterlidir. Tüzel Kişilerin Hak ve Fiil Ehliyeti Gerçek kişilerde olduğu gibi tüzel kişilerin de en önemli niteliklerinden biri hak ehliyetidir. Ancak hukuk düzeni hak ehliyeti konusunda gerçek kişi ve tüzel kişiler arasında farklılıklar öngörmüştür. Tüzel kişiler ve gerçek kişiler bünyeleri bakımından farklıdırlar. Medeni Kanun un 48. maddesi tüzel kişilerin hak ehliyetinin içeriğini şöyle belirlemektedir; tüzel kişiler, cins, yaş, hısımlık gibi yaradılış gereği insana özgü niteliklere bağlı olanlar dışındaki bütün haklara ve borçlara ehildirler. Kanun koyucu kural olarak tüzel kişilerin tam olarak hak ehliyetine sahip olmalarını kabul etmiştir. Cins, yaş hısımlık gibi sadece insana özgü olan bir kişi veya mal topluluğunun bünyesine tamamen yabancı olan bazı vasıflar dolayısıyla sadece gerçek kişilere tanınan haklardan tüzel kişilerin yararlanması söz konusu olamaz. Buna karşılık tüzel kişiler yine bünyeleri icabı gerçek kişilere nazaran onların yararlanamayacağı bazı haklardan yararlanırlar. Tüzel kişiler hak ehliyetleri çerçevesinde tam bir fiil ehliyetine sahiptirler. Medeni Kanun un sistemi içinde tüzel kişiler kendi fiilleri ile medeni hakları kullanabilmek ve borç altına girebilmek için organlara ihtiyaç gösterirler. Çünkü tüzel kişiler canlı varlıklar gibi doğal bir iradeye sahip değildirler. Tüzel kişinin iradesinin oluşması ve icrası tüzel kişilik içinde organları teşkil eden kişi veya kişilerin bireysel veya ortak iradelerine bağlıdır. Medeni Kanun un 49. maddesi tüzel kişilerin, kanuna ve kuruluş belgelerine göre gerekli organlara sahip olmakla, fiil ehliyetini kazanacağına ilişkin düzenlemeye yer vermektedir. Tüzel Kişiliğin Kazanılması ve Sona Ermesi Tüzel kişiler eğer kamu tüzel kişileri ise kişilik kazanmaları kanun koyucunun irade beyanına bağlıdır. Özel hukukta ise tüzel kişiliğin doğmasına ilişkin dört farklı işlem söz konusu olabilir. Bunlar; izin, serbest kuruluş ve bildirim ve tescil sistemleridir İzin sisteminde bir kişi veya mal topluluğu tüzel kişiliği devletin bu alanda yetkili kıldığı bir makamın izni ile kazanır. Serbest kuruluş sisteminde; kişi toplulukları tüzel kişi olma iradelerini açıkladıkları anda kurulmuş olurlar. Bildirim sisteminde tüzel kişiliğin kazanılması için hazırlanmış olan kuruluş bildiriminin ve gerekli belgelerin mahallin en büyük mülki idare amirine verilmesi gerekir. Tescil sisteminde ise tüzel kişiliğin kazanılabilmesi için uyulması gereken koşullara uyulup uyulmadığı resmî makamlarca kontrol edilir. Koşullar yerine getirilmişse topluluğun tescili ile tüzel kişilik kazanılır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

12 Türk Hukuk Sistemi nde tüzel kişiliğin kazanılması bakımından tek bir sistem benimsenmemiştir. Örneğin, derneklerde bildirim sistemi benimsenmişken, vakıflar tescil sistemi ile kurulurlar. Tüzel kişiliğin sona ermesi ise gerçek kişi gibi hâller söz konusu olmayacağından farklı şekillerde Medeni Kanun ve ilgili kanunlarda düzenlenmiştir. Medeni Kanun bütün tüzel kişilere ilişkin olarak ortak bir sona erme sebepleri öngörmüş değildir. Her bir tüzel kişi çeşidi için ayrı sona erme sebepleri düzenlenmiştir. Tüzel kişi bu hükümlere göre 3 şekilde sona erebilir. Ya kanunda belirtilen belirli sebeplerin gerçekleşmesiyle kendiliğinden sona erer veya kendi kendini feshederek sona erdirir ya da mahkeme kararı ile sona erer. Medeni Kanun tüzel kişilere ilişkin genel hükümler içinde sona erme sebeplerini düzenlememekle birlikte sona eren tüzel kişinin malvarlığının akıbeti hakkında ortak bazı hükümler koymuştur. Ortak hükümler sona eren tüzel kişinin malvarlığı değerlerinin tasfiyesi ve tasfiyeden sonra geriye kalan bir malvarlığı değeri varsa bunun tahsisini düzenlemektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

13 Özet Hukukta Kişiler ve Kişilik Fiil ehliyeti, bir kişinin kendi fiil ve hareketleriyle kendi iradesi ile hak ve borç kurması kaldırması ve değiştirmesi ehliyetidir. Fiil ehliyeti, hak ehliyetinden farklı olarak aktif bir ehliyettir Medeni Kanun'un 8. maddesinde Her insanın hak ehliyeti vardır. Buna göre bütün insanlar, hukuk düzeninin sınırları içinde, haklara ve borçlara ehil olmada eşittirler. şeklinde bir düzenleme mevcuttur. Buna göre her insan haklardan yararlanır ve haklar ile borçlara ehil olmada herkes eşittir. Hukuk düzeninde ehliyet kavramı hak sahibi olabilmek, borç üstlenebilmek ve kişinin bizzat kendi iradesiyle haklarını kullanabilmek için yeterliğe sahip olabilmesini ifade etmektedir Gerçek kişiler insanlardır. Modern toplumlarda bütün insanlar hukuki olarak kişi sıfatını taşımaktadır. Bu duruma gelene kadar geçen süreçte kölelik kurumunun varlığı nedeniyle tüm kişiler eşit ve haklara sahip değillerdi. Kişiler alınıp satılabiliyordu, eşya üzerinde olduğu gibi üzerlerinde hâkimiyet kurulabiliyordu. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

14 DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan Bölüm Sonu Testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1) Bir kimsenin vücut bütünlüğü, sağlığı, ismi, şeref ve haysiyeti, sır çevresi, ekonomik ve fikri faaliyetleri üzerindeki hakları ile ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi doğrudur? a) Kişilik haklarını oluşturur. b) Kişisel durumlarını oluşturur. c) Hak ehliyetini oluşturur. d) Fiil ehliyetini oluşturur. e) Devredilebilir haklardır 2) Aşağıdakilerden hangisi bir kişinin mahkeme kararı ile ergin kılınması için aranan şartlardan değildir? a) Küçüğün on beş yaşını doldurmuş olması b) Velinin rızası c) Küçüğün evli olması d) Vasinin rızası e) Küçüğün menfaati ve rızası 3) Aşağıdakilerden hangisi kişi topluluğu niteliğinde tüzel kişidir? a) Şirketler b) Vakıflar c) Üniversiteler d) Kamu kurumları e) TRT 4) Aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a) Tam ve sağ doğmak şartıyla ana rahmine düşen herkes hak ehliyetine sahiptir. b) Hak ehliyetine sahip olan herkes taraf ehliyetine sahiptir. c) Dava ehliyetine sahip olmak için fiil ehliyetine sahip olmak gerekmez. d) Ayırt etme gücüne sahip, ergin ve kısıtlı olmayan kişiler hak ehliyetine sahiptir. e) Fiil ehliyetine sahip kişilerin hak ehliyetleri de vardır. 5) Aşağıdakilerden hangisi sınırlı ehliyetlilerin yasal danışmanlarının izni olmadan yapabilecekleri işlemlerdendir? a) Bağışlama b) Dava açma c) Kefil olma d) Kambiyo taahhüdünde bulunma e) Miras sözleşmesi yapma Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

15 6) Aşağıdaki ifadelerden hangisi hak ehliyetine ilişkin doğru bir ifadedir? a) Hak ehliyetine sadece gerçek kişiler sahiptir. b) Hak ehliyetine sadece tüzel kişiler sahiptir. c) Hak ehliyetine gerçek kişiler tam ve sağ doğmak koşuluyla ana rahmine düştükleri anda sahip olurlar. d) Hak ehliyetine sahip olabilmek için kişinin yaş, cinsiyet gibi bazı özellikleri taşıması aranır. e) Hak ehliyetine gerçek kişiler ölü doğsalar bile ana rahmine düştükleri anda sahip olurlar 7) Gerçek kişiler için hak ehliyetine ilişkin olarak aşağıda verilen açıklamalardan hangisi doğrudur? a) Hak ehliyeti aktif bir ehliyettir. b) Gerçek kişiler hak ehliyetine tam ve sağ doğumla sahip olurlar. c) Hak ehliyeti tam ve sağ doğumla kazanılan bir ehliyettir. d) Hak ehliyeti hiçbir şekilde sınırlanamaz. e) Hak ehliyeti hukuki işlem yapabilme ehliyetidir. 8) Fiil ehliyetinin özelliklerine ilişkin olarak aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a) Fiil ehliyeti aktif bir ehliyettir. b) Fiil ehliyeti kişilere hak ehliyetini kazandıktan sonra verilir. c) Kanun koyucu fiil ehliyetine sahip olmanın koşullarını kendi belirlemiştir. d) Kişiler farklı fiil ehliyetine sahip olabilirler. e) Hâkim kararı ile kişilerin fiil ehliyeti sınırlanabilir. 9) Fiil ehliyeti sınıflandırmasında aşağıdakilerden hangisi yer almaz? a) Tam ehliyetliler b) Sınırlı ehliyetliler c) Tam ehliyetsizler d) Kısmi ehliyetsizler e) Sınırlı ehliyetsizler 10) Ölüm tehlikesi nedeniyle gaiplik kararının alınabilmesine ilişkin dava açabilmek için ölüm tehlikesinin ortaya çıktığı tarihten itibaren ne kadar süre geçmesi gerekir? a) 1 yıl b) 6 ay c) 5 yıl d) 2 yıl e) 9 ay Cevap Anahtarı 1.A, 2.C, 3.C, 4.C, 5.E, 6.C, 7.C, 8.B, 9.D, 10.A. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

16 YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Kemal Oğuzman, Nami Barlas, Medeni Hukuk, Vedat Kitapçılık, İstanbul, Kemal Gözler, Hukuka Giriş, Ekin Kitabevi, Bursa, Ömer Anayurt, Hukuka Giriş ve Hukukun Temel Kavramları, Seçkin Kitapçılık, Ankara, Erol Cansel, Çağlar Özel, Hukuk Başlangıcı, Seçkin Kitapçılık, Ankara, Necip Bilge, Hukuk Başlangıcı, Turhan Kitabevi, Ankara,2010. Mustafa Dural, Tufan Öğüz, Türk Özel Hukuku C. II Kişiler Hukuku, Vedat Kitapçılık, İstanbul, Kemal Oğuzman, Özer Seliçi, ve Saibe Oktay-Özdemir, Kişiler Hukuku (Gerçek ve Tüzel Kişiler), Filiz Kitapevi, İstanbul, 2009). Bilge Öztan, Medeni Hukuk'un Temel Kavramları, Turhan Kitapevi, Ankara2011. Rona Serozan, Medeni Hukuk Genel Bölüm, Vedat Kitapevi, İstanbul, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16