KUR AN DA TEBL, DAVET VE EMR-NEHY KAVRAMLARININ ETM FELSEFES AÇISINDAN DEERLENDRLMES

Transkript

1 marife, yl. 7, say. 1, bahar 2007, s KUR AN DA TEBL, DAVET VE EMR-NEHY KAVRAMLARININ ETM FELSEFES AÇISINDAN DEERLENDRLMES Muhiddin OKUMULAR ÖZET Her dinin kendine ait eitim anlay vardr ve dinlerin ana kaynaklar bu anlayn belirlenmesinde önemli role sahiptir. Dinlerin kendi mensuplarna ve dier insanlara nasl bir eitim öngördüünü eitim felsefesi balamnda ele alan bu makale, Yahudilik ve Hristiyanln bu konudaki yaklamlarn özetlemekte ve )slam n yaklamn belirlemek için de Kur an daki tebli, davet ve emir-nehiy kavramlarn incelemektedir. Buna göre Yahudilik, din eitimini sadece Yahudi olanlara özgületirirken, Hristiyanlk kendi mensuplarna yaplacak din eitimini ve dier bütün insanlara dinin sunulmasn birbirinden farkl tutar. )slam dini de ayn ekilde bu iki hedef kitleyi birbirinden ayr deerlendirir. Eitime konu olan dini bilgiler ve bunlarn hangi yaklamlarla öretilecei )slam a göre deiiklik gösterir. Kur an daki eitimle ilgili olduu düünülen tebli kavram )slam öretisinin tüm insanlara ulatrlmas anlamna gelir. Davet ise Müslüman olmayanlarn hiçbir zorlama yapmakszn dine çarlmas, davet edilmesi için kullanlan kavramdr. )yilii emretme ve kötülüü yasaklamaya gelince bu, özellikle Müslüman olanlara dinin öretilme biçimini ifade eder. Anahtar Kelimeler: Eitim, din eitimi, eitim felsefesi, tebli, davet, emir, nehiy. Her dinin kendine ait eitim anlay vardr ve dinlerin ana kaynaklar bu anlayn belirlenmesinde önemli role sahiptir. Dinlerin kendi mensuplarna ve dier insanlara nasl bir eitim öngördüünü eitim felsefesi balamnda ele alan bu makale, Yahudilik ve Hristiyanln bu konudaki yaklamlarn özetlemekte ve )slam n yaklamn belirlemek için de Kur an daki tebli, davet ve emir-nehiy kavramlarn incelemektedir. Buna göre Yahudilik, rksal nitelikleri nedeniyle din eitimini sadece Yahudi olanlara özgületirirken, Hristiyanlk evrensel olmas yönüyle kendi mensuplarna yaplacak din eitimini ve dier bütün insanlara dinin sunulmasn birbirinden farkl tutar. )slam dini de ayn ekilde bu iki hedef kitleyi birbirinden ayr deerlendirir. Eitime konu olan dini bilgiler ve bunlarn hangi yaklamlarla öretilecei )slam a göre deiiklik gösterir. Kur an daki eitimle ilgili olduu düünülen tebli kavram )slam öretisinin tüm insanlara ulatrlmas anlamna gelir. Davet ise Müslüman olmayanlarn hiçbir zorlama yapmakszn dine çarlmas, davet edilmesi için kullanlan kavramdr. )yilii emretme ve kötülüü yasaklamaya gelince bu, özellikle Müslüman olanlara dinin öretilme biçimini ifade eder. Dr., Selçuk Üniversitesi lahiyat Fakültesi, okumuslar@hotmail.com

2 96 Muhiddin Okumular GR E&itimin amaçlar'n'n ve bu amaçlara ula)abilmek için kullan'lmas' gereken sürecin ve yöntemlerin belirlenmesi meselesi, e&itim felsefesi alan'nda ara)t'rma yapmay' zorunlu k'lmaktad'r. Din e&itimi, genel e&itim ba&lam'nda dü)ünülerek e&itim felsefesinin çal')ma alanlar' içinde incelense de her dinin kendine ait özgün bir e&itim felsefesinden bahsetmek mümkün görünmektedir. E&itim felsefesi ve din e&itimi, oldukça geni) alanlara sahip olduklar' için, bu alanlar'n tüm konular'n' ku)atmak, kapsaml' çal')malara ihtiyaç duymaktad'r. Bu çal')ma, din e&itimi aç's'ndan önemli olan hedef kitleye uygun e&itim konusunun, e&itim felsefesi aç's'ndan ele al'nmas'n' ve bu alanda dinlerin, özelde Kur an 'n özgün yakla)'mlar'n' belirlemeyi amaçlamaktad'r. Bir dinin veya dinlerin e&itim felsefelerini tespit etmeye çal')mak için dinlerin ana kaynaklar' ya da kutsal kitaplar'na ba)vurmak gerekir. Bu yakla)'mla makalede Kur an daki e&itimle ilgili oldu&u dü)ünülen tebli&, davet ve emir-nehiy kavramlar', e&itim felsefesinin cevap arad'&' sorulardan sadece neyi ne ölçüde ve hangi yöntemle ö&retmek gerekir? sorusuna dinlerin kendi mensuplar'na ve di&er insanlara nas'l bir e&itim öngördü&ü ba&lam'nda incelenecektir. 1. GENEL OLARAK ETM FELSEFES VE DN ETM E&itim felsefesi, felsefenin bir dal' olarak alg'lanabilir. Ancak birçok e&itimci, büyük filozoflar'n e&itimle ilgili dü)üncelerinin bulunmas'n' ba&'ms'z bir felsefe dal' olarak de&il, e&itim bilimleri içinde de&erlendirilmesi gereken görü)ler olarak ele almaktad'rlar. Bu dü)üncenin sonucu olarak e&itim felsefesi, herhangi bir mant'kl' de&erler serisi ve e&itsel prati&e de&er kazand'r'p k'lavuzluk yapan temel varsay'mlar 1 )eklinde anla)'lmaya çal')'lm')t'r. E&itim felsefesi, e&itsel projelerle ilgili olan felsefi anlay') ve metotlar' ortaya ç'karmaya çal')'r. Uzman e&itimciler )imdi de gelecekte de e&itsel metot ve amaçlar' te)kil eden sorular hakk'nda makul biçimde dü)ünebilmelidirler. Dolay'- s'yla e&itimciler, e&itim dan')manlar', idareciler ve müfredat program' uzmanlar', gerçekli&in do&as' ve hayat'n amac' hakk'ndaki sorunlar' iyi bilmelidirler. Bunun yan' s'ra e&itim felsefesinden e&itimci olmayanlar da faydalanabilirler. E&itimciler kendi etkenliklerine k'lavuzluk yapacak kavramsal yap'ya kesinlikle ihtiyaç duyarken, her dü)ünen bireyin de uyumlu bir hayat ve dünya görü)üne ihtiyac' vard'r. Bu nedenle e&itim felsefesi, hayata dair önemli ve büyük sorunlar' dü)ünmeye bir f'rsat sunabilir ya da e&itim ve kariyerle ilgili amaçlar'n formüle edilmesine yard'mc' olabilir. 2 Günümüzde e&itim felsefesinden bahsedildi&inde genel olarak akla ilk gelen felsefe ekollerinin e&itim hakk'ndaki görü)leri olmaktad'r. Hâlbuki hem e&i- 1 Philip H. Phenix, Philosophies of Education, New York, 1961, s Michael L. Peterson, Philosophy of Education: Issues and Options, Downers Grove, 1986, s.17.

3 Tebli, Davet ve Emir-Nehiy Kavramlarnn Eitim Felsefesi Açsndan Deerlendirilmesi 97 timcilerin bireysel e&itim anlay')lar'n' hem de e&itimin bireysel, toplumsal ve siyasal amaçlar'n'; bu amaçlar' gerçekle)tirme yolunda izlenmesi gereken yöntemleri ve nelerin ö&retilece&ini belirlemeye yarayan/yard'mc' olan dü)ünceler, yakla)'mlar ve ilkeler, e&itim felsefesini olu)turur. Bu ba&lamda her bireyin, dü- )ünce sisteminin veya siyasal yap'n'n farkl' ve özgün e&itim felsefelerinin varl'&' söz konusudur ve bu durum insanl'k var oldukça de&i)erek ve geli)erek devam edecektir. Di&er bir ifadeyle e&itim felsefesi statik de&ildir; aksine dinamik bir yap'ya sahiptir. Bu özelli&i sebebiyle de genel e&itim felsefesinin ilgilendi&i alan ile çal')ma biçimini kavrayarak din e&itimi felsefesi konusunda aç'l'mlar sa&lamak mümkün olabilecektir. E&itim felsefesi, e&itimin kendine özgü do&as'n', amaçlar'n' ve yöntemlerini, e&itimin insan için olanaklar'n', e&itim kavramlar'n' felsefi bir bak')la sorgulayarak çözümlemesini yapar. Böylece bir de&er bilgisi ortaya koyar ve özet olarak )u üç soruya cevap aramaya çal')'r: 1. Neyi ne ölçüde, niçin ö&renmeliyiz? 2. Ne zaman ö&renmeliyiz? 3. Hangi yöntemlerle ö&renmeliyiz? 3 Di&er bir yönden e&itim felsefesinin üç alanda ortaya ç'kt'&'n' saptamak mümkündür: 1. E&itimin d')tan görünü)ü, bir bak'ma d') dünyas': Bu, kültürde nesnele- )ir ve somutla)'r. 2. çerik olarak e&itimi yönlendirici ilkeler, temel kalk') noktalar': Dü)ünceler, e&itim idealleri, e&itim modeli ve e&itim tasar'm'nda somutla)'r. 3. Arac' olarak, olana ve olmas' gerekene ili)kin, zaman zaman kurallar' da içine alan dil: Bu da e&itime ili)kin kavramlar'n terimle)mesinde somutla)'r. 4 Ana hatlar' ile e&itim felsefesinin alan' ve yöntemi bu )ekilde özetlendikten sonra din e&itiminin, e&itim felsefesi aç's'ndan incelenmesi ve de&erlendirilmesinde )u sorulara cevap aramak gerekmektedir: Bir dinin veya dinlerin kendilerine özgü yap'lar' içinde kendi mensuplar'na ya da di&er bireylere gösterdikleri hedefleri gerçekle)tirmek üzere hangi bilgiler ö&retilmelidir? Bu bilgiler kimlere ne kadar ö&retilmelidir? Bilgiler dini aç'dan farkl' konumlardaki insanlara nas'l ö&retilmelidir? Bu sorulara cevap aramak, birçok tart')may' da beraberinde getirmektedir. E&itim felsefesi içinde din e&itiminin yerini kimler, hangi esaslar' göz önüne alarak belirleyecektir? Toplumsal yap'lardaki farkl'l'k bu belirlemede nas'l etkin olacakt'r? Siyasal yap'lar din e&itiminin yap'l') biçimini belirlemede nas'l bir konuma sahiptir? Bu ve benzeri birçok soru ayr' ayr' ele al'nan/al'nmas' gereken tart')malard'r. Bu çal')mada dinlerin kendi mensuplar'na ve di&er insan- 3 Saffet Bilhan, Eitim Felsefesi, Ankara, 1991, 1/36 4 Betül Çotuksöken, Eitim Kavram Üzerine, Felsefe Aç's'ndan E&itim ve Türkiye de E&itim, stanbul, 1996, s

4 98 Muhiddin Okumular lara neyi, ne ölçüde ve hangi yöntemlerle/yakla)'mlarla ö&retti&i, üç ilahi dine, özelde slam dini ve Kur an a göre konu, ana kaynaklardan ara)t'r'larak ortaya konmaya çal')'lacakt'r. 2. DNLERN ETM FELSEFELER E&itim felsefesi ile ilgilenen kimi bat'l' ça&da) yazarlar 5 din e&itiminin imkân ve s'n'rlar'n' incelerken, dini gelenek içindeki e&itim ile felsefi de&erler aras'nda ba&lant' kurmaya çal')m')lard'r. Ancak konuyu daha çok rasyonel ve pozitivist bak')la tart')m'), özellikle ça&da) toplumlardaki seküler anlay') içinde dinin dogmatik, doktriner ve irrasyonel yönlerini felsefi yöntemlerle anla)'l'r ve savunulur k'lmaya gayret etmi)lerdir. 6 E&itimcilerin ya da din bilimcilerin bu tür yakla)'mlar'na kar)'n her dinin kutsal kaynaklar' kendi e&itim felsefelerini belirlemede etkili olacak metinler içermektedir. Dinlerin kendi mensuplar'na nas'l bir e&itim öngördü&ünü ve dinin di&er insanlara nas'l anlat'laca&'na dair yöntemler için, örnek olarak incelenecek olan Yahudilik ve H'ristiyanl'&'n konuya ili)kin yakla)'mlar' hakk'nda )unlar söylenebilir: Yahudilik, 'rksal bir din olmas' nedeniyle e&itim anlay')'n' tamamen kendi mensuplar'na yönelik olarak kurgular. Di&er bir ifadeyle Yahudilik, ba)ka insanlar'n bu dine intisap etmelerini öngörmez. Kimi Yahudi mezhepleri ba)kalar'n'n da Yahudi olmalar'na imkân tan'sa da Ortodoks Yahudiler bunu kabul etmezler. Yahudi din bilimcileri ve e&itimciler, din e&itimi felsefesi hakk'nda temel olarak deal Yahudi kimdir? Böyle bir Yahudi bireyin yeti)mesi için ideal e&itim nedir? Bütün ideal Yahudi bireyler, ideal amaçlar'n'n kazan'lmas'nda birbirinin ayn's' m'd'r? Ya da e&itilmi) ve üstün bir Yahudi olman'n farkl' yollar' var m'd'r? sorular'n'n cevaplar'n' ararlar. 7 Dolay's'yla onlara göre din e&itimi Yahudilerin e&itiminden ibarettir. Eski Ahit teki )u ayet, dinin mensuplar' aras'nda e&itimin ana hatlar'n' özetlemektedir: Bu sözlerimi akl'n'zda ve yüre&inizde tutun. Bir belirti olarak ellerinize ba&lay'n, al'n sarg's' olarak tak'n. Onlar' çocuklar'n'za ö&retin. Evinizde otururken, yolda yürürken, yatarken, kalkarken onlardan söz edin. Evlerinizin kap' sövelerine, kentlerinizin kap'lar'na yaz'n. Öyle ki, Rabbin atalar'n'za vermeye söz verdi&i topraklar üzerinde sizin de, çocuklar'n'z'n da ömrü uzun olsun ve yeryüzünün üstünde gökler oldu&u sürece orada ya)ayas'n'z. 8 5 Din e&itimi mümkün müdür? konusunda yaz'lanlar için kr).,w. D. Hudson, Is Religious Education Possible? New Essays in the Philosophy of Education, eds. Glenn Langford and D.J. O Connor, London, 1973; Michael Hand, Is Religious Education Possible? A Philosophical Investigation, London, Bkz. Jon A. Levisohn, How to Do Philosophy of Religious Education?, Religious Education, Vol. 100, Issue 1, Winter, 2005, s Michael Rosenak, Roads to the Palace: Jewish Texts and Teaching, Providence, RI, 1995, s Eski Ahit, Yasan'n Tekrar', 1/18-21.

5 Tebli, Davet ve Emir-Nehiy Kavramlarnn Eitim Felsefesi Açsndan Deerlendirilmesi 99 Öte yandan Yahudilere göre Yahudi okullar' açman'n genel amac', kimli&i saptanabilir grup olarak Yahudi varl'&'n'n devam'na yard'm etmesidir. 9 Bunun yan' s'ra Yahudi dü)üncesi Tanr', Tora ve srail kavramlar'n' merkeze ald'&' için e&itsel sorunlar tam olarak nadiren tart')'lm')t'r. Di&er taraftan ça&da) e&itim felsefeleri, din ve de&erlere dayanan kazan'mlardan daha çok, seküler kazan'mlara odaklan'r. Ça&da) Yahudilere göre bu iki taraf'n eksikliklerinden her birine alternatif, Yahudi dü)üncesi ile seküler e&itimden kaynaklanan anlay')lar'n birle)tirilmesi için dini ve dünyevi ilham kaynaklar'n'n tümünü kullanmas'd'r. 10 H'ristiyan bak') aç's'na göre de e&itim felsefesi son derece önemlidir. E&itim felsefesi ile H'ristiyanl'k aras'ndaki ana temas noktas', ikisinin de ya)am'n anlam', ahlak'n do&as', bilginin de&eri vb. temel sorulara cevap aramas'd'r. Bu sorular'n çok farkl' cevaplar' bulunmaktad'r. Her cevap grubu, s'ras'yla e&itimin içeriklerini olu)turan farkl' ve belirli bak') aç's'n' biçimlendirir. 11 H'ristiyanl'k, Yahudili&in aksine ö&retisini tüm insanl'&a ula)t'rma anlam'nda evrensel özellik ta)'yan bir dindir. Buna göre din e&itimini mensuplar'yla s'n'rl' tutmaz; ça&r's'n' tüm insanl'&a ula)t'rmay' amaçlar: Bu ça&r'n'n tüm dünyada duyulmas' için Mesih sa, seçti&i havarilerine, ncil i bildirme görev ve yetkisini vererek gönderdi: Gidin, bütün uluslar' Baba, O&ul ve Kutsal Ruh ad'na vaftiz ederek müridim yap'n. Size buyurdu&um her )eye uymay' onlara ö&retin. Ben de, dünyan'n sonuna dek, hep sizinle birlikte olaca&'m. Havariler de kendilerine verilen bu görevden güç alarak Tanr' sözünü her yerde yayd'lar. 12 Yeni Ahit, Pavlus un dilinden insanlar' dine ça&'r'rken nas'l bir yöntem izlenece&ini )öyle anlat'r: Ben özgürüm, kimsenin kölesi de&ilim. Ama daha çok ki)i kazanay'm diye herkesin kölesi oldum. Yahudileri kazanmak için Yahudilere Yahudi gibi davrand'm. Kendim Kutsal Yasa'n'n denetimi alt'nda olmad'&'m halde, Yasa alt'nda olanlar' kazanmak için onlara Yasa alt'ndaym')'m gibi davrand'm. Tanr''n'n Yasas'na sahip olmayan biri de&ilim, Mesih'in Yasas' alt'nday'm. Buna kar)'n, Yasa'ya sahip olmayanlar' kazanmak için Yasa'ya sahip de&ilmi)im gibi davrand'm. Güçsüzleri kazanmak için onlarla güçsüz oldum. Ne yap'p edip baz'lar'n' kurtarmak için herkesle her )ey oldum. Bunlar'n hepsini, Müjde'de pay'm olsun diye Müjde'nin u&runa yap'yorum. 13 Kutsal Kitaptaki bu e&itsel yakla)'mlar, ça&da) H'ristiyanlar taraf'ndan geli)tirilerek formüle edilmi)tir. Örne&in Katolik Kilisesine göre din e&itimi, hem tüm insanl'&a H'ristiyanl'k ö&retisinin sunulup onlar'n dine inanmalar' için ça- 9 Walter I. Ackerman Jewish Education-For What?, American Jewish Year Book-1969, Ed. Morris and Milton Himmelfarb, Vol.70, New York, 1969, s Isa Aron, What is the philosophy of Jewish education? A review essay Religious Education, Volume 94, Issue 1, Winter 1999, s Michael L. Peterson, age, s Yeni Ahit, Matta, 28. sa n'n Dirili)i, Yeni Ahit, 1. Korintliler, 9. Elçinin Haklar',

6 100 Muhiddin Okumular l')ma hem de Kiliseye mensup olanlar'n inanç ba&lar'n'n güçlendirilmesi demektir. Farkl' iki gruba yap'lan bu e&itim kendi içinde de&i)ik yöntemler içerir: Kilise içinde mürit yeti)tirmek, inançlar' sayesinde, Mesih sa n'n ad'yla ya)amlar' olsun diye, bu ya)amda onlar' e&itmek ve yeti)tirmek ve Mesih in Bedeni ni olu)- turmak amac'yla, insanlar'n Tanr' n'n O&lu sa ya inanmalar'na yard'mc' olacak çabalar'n tümüne din e&itimi dendi. 14 Bu e&itim anlay')' sebebiyle ortaya ç'kan misyonerlik faaliyetleri, farkl' siyasal amaçlar için kullan'lsa da esas olarak H'ristiyanl'&'n öngörüsü oldu&u kabul edilmelidir. Öte yandan H'ristiyan bireylere verilecek din e&itimi çocuklara, gençlere ve eri)kinlere verilen inanç e&itimidir. Din dersi özellikle, genel olarak H'ristiyanl'k dininin kurallar'n' sistematik ve organik bir biçimde ö&reten H'ristiyan doktrini e&itimidir. Din e&itimi, bir din dersi görünümü alt'ndaki din dersini haz'rlayan ya da bundan ç'kan Kilise nin havarilerden gelen misyonunun belirli say'daki ögelerine, onlarla kar')madan, eklemlenmesidir: ncil in ilk bildirili)i ya da H'ristiyanl'k inanc'n' uyand'rmak için yap'lan konu)ma, inanma nedenlerinin ara)t'r'lmas', H'ristiyan ya)am deneyimi, Kilise s'rlar' törenleri, Kilise cemaatine entegre olma, misyoner ve havarisel tan'kl'kt'r. 15 Din e&itimi Kilise ya)am' ile s'k' s'k'ya ba&l'd'r. Kilise nin yaln'z co&rafi olarak yay'lmas' ve say'ca artmas' de&il, ayn' zamanda, hatta daha çok içten büyümesi, Tanr' tasar's' ile olan uyumu özellikle din dersine ba&l'd'r. 16 Kilise ye emanet edilen Tanr' Yasas' inanl'lara ya)am ve gerçek yolu olarak ö&retilir. u halde inanl'lar'n, dü)ünme yetisini ar'nd'ran ve nurun yard'm'yla yaralanm') insan akl'n' iyile)tiren esenlikli Tanr'sal buyruklar' ö&renme vard'r. nanl'lar'n Kilise nin me)ru otoritesi vas'tas'yla kural ve kurumlara uyma görevi vard'r. Disipline olsalar da, bu kararlar sevgi içinde itaati gerektirmektedir. 17 Son olarak slam da dine inananlara yap'lacak e&itimle di&er insanlara dinin sunulma biçiminin yöntemlerini birbirinden ay'r'r. Bununla ilgili birçok delil bulma imkân' ile birlikte Kur an daki e&itimle ilgili kavramlar'n tahlili ve ayetlerin incelenmesi ile konunun daha sa&lam bir temele dayanaca&' söylenebilir. 3. KUR AN DA ETMLE LGL BAZI KAVRAMLAR Kur an da e&itim söz konusu edildi&inde farkl' kavramlar üzerinde durma imkân' olmas'na ra&men, bu çal')man'n s'n'rlar' gere&i, tebli&, davet ve emirnehiy kavramlar' incelenmeye çal')'lacakt'r. Kavramlar'n incelenmesinde kelime- 14 Heyet, Katolik Kilisesi Din ve Ahlak -lkeleri, çev. Dominik Pamir, stanbul, 2000, s Catholic Church-Pope ( :John Paul II) Catechesis in Our Time: Apostolic Exhortation Catechesi Tradendae of His Holiness Pope John Paul II to The Episcopate, the Clergy and The Faithful of The Entire Catholic Church on Catechesis in Our Time, Slough, 1979, s Ae, s Heyet, Katolik Kilisesi Din ve Ahlak lkeleri, s. 8.

7 Tebli, Davet ve Emir-Nehiy Kavramlarnn Eitim Felsefesi Açsndan Deerlendirilmesi 101 lerin filolojik kökenlerinden hareketle kazand'klar' manalar ve ayetlerde anlat'lan konular ba&lam'ndaki kavramsal anlamlar' inceleme )eklinde bir yöntem izlenecektir. a. Tebli& Tebli& kelimesinin kökü olan bele&a fiili, hedeflenen bir yere veya bir )eye ula)mak, bir amaca eri)mek anlam'na gelmektedir. 18 Yusuf, kuvvetli çana ula- 1nca ona hüküm ve ilim verdik 19 ayetinde bele&a fiili, kelimenin bu ilk ve yal'n anlam'yla kullan'lm')t'r. Kelimenin bir i)i sonuca ve amaca ula)t'rmak anlam' da )u ayette kullan'lmaktad'r:...kim Allah'a dayanrsa O, ona yeter. Allah, buyruunu yerine getirendir (bali) 20 Konu)an )ahs'n içtenlikle ve do&ru bir dil kullanarak maksad'n' muhatab'- n'n gönlüne tam olarak ula)t'rmas'na da belâ&at denir. 21 Onlar Allah'n, kalplerindekini bildii kimselerdir; onlara aldrma, kendilerine öüt ver ve onlara, kendileri hakknda beli söz söyle. 22 ayetinde beli& söz ile kastedilen yukar'daki bela&at tan'm'nda dile getirilen yönleri içeren sözlerdir. Bele&a fiilinden türetilen tebli& kelimesi de, bir kimsenin bir )eyi veya haberi ba)kas'na ula)t'rmas' demektir ve Hz. Peygamber in risalet görevini tüm insanlara ula)t'rmas' anlam'nda kavramla)m')t'r. Kur an da belâ& kelimesi ile de ifade edilen tebli&, Hz. Peygamber in risaletini hem Müslümanlara hem de di&er tüm insanlara iletmesi anlam'nda kullan'lmaktad'r. Tebli& kavram'n'n kullan'ld'&' ayetlerde tüm peygamberlerin 23 ve Hz. Muhammed in görevinin sadece Allah 'n mesaj'n' duyurmak 24 oldu&u, e&er mesaj' duyurmazsa görevini yerine getirmemi) olaca&'n'n 25 anlat'ld'&' görülmektedir. Ayr'ca Kur an da insanlar için bir mesaj olarak 26 adland'r'lmaktad'r. b. Davet Davet kelimesinin kökü olan de a fiili, bir kimsenin, sesini ve sözlerini kullanarak bir )eyi kendine meylettirmesi anlam'ndad'r. 27 Ey iman edenler! Seslerinizi Peygamber'in sesinin üstüne yükseltmeyin. Birbirinize seslendiiniz gibi, Peygamber'e yüksek sesle seslenmeyin 28 ayetindeki dua kelimesi, seslenme anlam'nda kullan'lmaktad'r. 18 bn Faris, Ebu l-huseyn Ahmed, Mu cemu l Mekâyis fi l-lu&a, Beyrut, ts., s Yusuf 12/22 20 Talak 65/3 21 Bkz. Halil b. Ahmed, Kitabu l- Ayn, Beyrut, 88; Zemah)erî, Mahmud b. Amr, Esâsu l-belâa, Beyrut, 1426, s.83; Ra&'b el-isfehânî, Mufredâtü Elfâzi l-kur an, Beyrut, 1412, s Nisa 4/63 23 Ahzab 33/39; Araf 7/79 24 Araf 7/62, 67; Ahkaf 46/23; Hud 11/57; Cin 72/28; Ali mran 3/20; Maide 5/92 25 Maide 5/67 26 brahim 14/52; Ahkaf 46/35; Enbiya 21/ bn Faris, age, s Hucurat 49/2

8 102 Muhiddin Okumular Kelime bu kök anlam'ndan hareketle ça&'rma, ça&r' anlamlar'n' da içermektedir. Kur an da davet kelimesi bu anlam'yla birçok ayette kullan'lmaktad'r: Sonra sizi topraktan bir çard m hemen (kabirlerinizden) çkverirsiniz. 29 Ey inananlar! Hayat verecek 1eylere sizi çard zaman, Allah ve Rasulüne uyun 30 (Hesaplar görülüp) i1 bitirilince, 1eytan diyecek ki: Eüphesiz Allah size gerçek olan vaat etti, ben de size vaat ettim ama size yalanc çktm. Zaten benim size kar1 bir gücüm yoktu. Ben, sadece sizi (inkâra) çardm, siz de benim davetime hemen ko1tunuz 31 Öte yandan davet, isteme, talep etme ve dua etme anlamlar'na da kullan'- lan bir kelimedir: 32 Rabbiniz )öyle buyurdu: Bana dua edin, kabul edeyim. (Benden isteyin, ben de vereyim) Çünkü bana ibadeti b'rak'p büyüklük taslayanlar a)a&'lanarak cehenneme gireceklerdir. 33 Davet kelimesi Hz. Peygamberin insanlar' dine ça&'rmas' anlam'na gelen bir kavram olarak kullan'lmaktad'r. Kimi ara)t'rmac'lar tebli& ve davet kavramlar'n'n ayn' anlama geldi&ini söyleseler de 34 Kur an daki kullan'mlar' göz önüne al'nd'&'nda iki kavram'n birbirinden farkl' anlamlar içerdi&i görülecektir. Tebli&, Hz. Peygamber in risaletini herkese ula)t'rmas' için kullan'l'rken davet, özellikle slam a mensup olmayanlar' dine ça&'rma anlam'na gelmektedir. Bu yönüyle tebli& genel bir kavram iken davet daha özel bir anlam ta)'maktad'r. Kavram'n bu anlamda kullan'ld'&'n', daveti anlatan ayetlerde muhatap al'nan kitleden anlamak mümkündür. Kur an daki kimi ayetlerde davet edilen kimselerin inanmayanlar oldu&u 35 aç'kça dile getirilirken, kimi ayetlerde de genel anlat'mdan hedef kitlenin dini kabul edenler olmad'&' 36 anla)'lmaktad'r. Sen, Rabbinin yoluna hikmet ve güzel öütle çar ve onlarla en güzel 1ekilde mücadele et!.. 37 ayeti de davetin nas'l yap'laca&' hakk'nda temel ilkeleri anlatmaktad'r. Kavram'n yer ald'&' ayetlerden anla)'labilece&i gibi davet hiçbir zorlama olmaks'z'n insanlar' slam a ça&'rma anlam' ta)'maktad'r. Dinde zorlama yoktur 38 ayeti de bu ça&r'n'n nas'l yap'laca&' hususunda önemli bir yol göstermektedir. Buna göre davet, henüz slam ' kabul etmemi) kimselerin, hiçbir zorlama 29 Rum 30/25 30 Enfal 8/24 31 brahim 14/22 32 Fîrûzabâdî, Mecduddin Muhammed b. Yakub, Besâiru Zevi t-temyîz fî Letâifi l-kitabi l-aziz, Beyrut, ts., 2/ Mü min 40/60 34 Bkz. Ahmet Önkal, Rasulullah n -slam a Davet Metodu, stanbul, 2000, s Kehf 18/57; Fuss'let 41/5; ura 42/13; Hadid 57/8; Hac 22/67; Kasas 28/87; Mü min 40/10; Saff 61/7; Nuh 71/5-8; Mü min 40/ Yusuf 12/108; Nahl 16/125; Ra d 13/36 37 Nahl 16/ Bakara 2/256

9 Tebli, Davet ve Emir-Nehiy Kavramlarnn Eitim Felsefesi Açsndan Deerlendirilmesi 103 yapmaks'z'n bilgiye dayanarak ve güzel ö&ütle dinin esaslar'na inanmaya ça&r'lmas'd'r. Davetin kapsad'&' alan, di&er bir deyi)le dine mensup olmayan kimselere sunulacak bilgiler öncelikle inanç esaslar'd'r. Dinin di&er esaslar', örne&in ibadetler ve ahlak konular' hakk'nda bilgi verilebilir ancak slam 'n inanc' öncelemesi nedeniyle insanlar ibadetleri yapmaya, ahlak kurallar'na uymaya de&il, inanmaya ça&r'lmal'd'rlar. Davet kavram'n'n içeri&inde bir zorlama bulunmamas'na kar)'n, iyili&i emretme ve kötülü&ü yasaklaman'n, dine mensup kimselerin kendi özgür iradeleriyle tercih ettikleri dini ö&renmeleri aç's'ndan bir zorunluluk ya da zorlama içerdi&i söylenebilir. c. Emir ve Nehiy Emir ve nehiy birbirinin z'dd' olan iki kelimedir. Buna göre emir kelimesinin anlam'n' tahlil ederek z't anlam' ile nehyin de anlam' ortaya konmu) olacakt'r. Emir kelimesinin fiil kökü olan emera, temel olarak birisinin itaat etmesini istemek anlam'nda kullan'lmaktad'r. 39 Emretme, emredenin kendini üstün kabul edip muhatab'n' verdi&i emre mecbur tutarak bir fiilin yap'lmas'n' istemektir. Üstün tutma ile kastedilen, emreden kimsenin gerçekte ondan konum olarak üstün olsa da olmasa da, kendisini muhatab'ndan ya da emri yöneltti&i kimseden daha üstün görmesidir. 40 Cümle yap's'n' ve sözün amaca uygunlu&unu inceleyen meâni ilminin bu verilerine göre emir fiilinde muhatab'n eksik oldu&u konuda emredenin bilgisi ya da davran') yönünden üstünlü&ü, ayn' zamanda da muhatap olanlar aç's'ndan kabul etme hususunda bir ba&lay'c'l'k bulunmaktad'r. Buna göre emretme dini kabul edenler için geçerli bir eylemdir. yili&i emretme ve kötülü&ü yasaklama ile davetin hedef kitlesi aç's'ndan farkl'l'&' )u ayette aç'k bir biçimde görülebilmektedir: Sizden, hayra çaran (davet eden), iyilii emredip kötülüü meneden bir topluluk bulunsun. -1te onlar kurtulu1a erenlerdir. 41 Ayette hayra davet etme ve iyili&i emredip kötülü&ü yasaklaman'n ayr' ayr' zikredilmesi, iki eylemin ayn' anlamda kullan'lmad'&'n' göstermektedir. Ayn' biçimde Yanlarndaki Tevrat ve -ncil'de yazl bulduklar o elçiye, o ümmî Peygamber e uyanlar (var ya), i1te o Peygamber onlara iyilii emreder, onlar kötülükten meneder ayetinde emretme ve yasaklaman'n Peygambere uyanlara yap'ld'&'n'n anlat'lmas' da, buradaki muhataplar'n dinin mensuplar' oldu&unu göstermektedir. yili&i emretme ve kötülü&ü yasaklama ile ilgili ayetlerde bu görev tüm Müslümanlarla birlikte 43, insanlar' idare edenlere verilmekte 44 ve Müslümanlar'n birbirine kar)' bu görevi yerine getirirken ba&lay'c'l'k derecelerinin farkl' oldu&u 39 bn Faris, age, s Abdülaziz Atîk, -lmu l-meânî, Beyrut, 1405, s Ali mran 3/ Araf 7/ Ali mran 3/110; Hac 22/41; Araf 7/199

10 104 Muhiddin Okumular anlat'lmaktad'r. Örne&in dostlu&a dayanan bir nasihat anlam'yla Mü min erkek ve kad'nlar'n birbirlerine emir ve yasaklamalar' 45 ile peygamberin inananlara 46 ve aile içerisinde büyüklerin di&er bireylere emretmesi 47 farkl' ba&lay'c'l'k dereceleri gösterir. Emir ve nehiy kavramlar'n'n içeri&indeki ba&lay'c'l'k, davet kavram' ile kar)'la)t'r'l'nca daha aç'k olarak anla)'labilir. slam a davet edilen insanlar, bu ça&r'ya uymak zorunda de&ildirler. steyen kendi özgür iradesiyle bunu kabul edebilir, istemeyen ise Allah kat'ndaki sorumlulu&u kendisine ait olmak üzere reddetme hakk'na sahiptir. slam ne ça&r'y' yapana ne de ça&r'lan kimseye bu konuda bir zorlama getirmez. Ancak slam ' kabul edenler için durum böyle de- &ildir. Kendi iste&iyle dine giren kimse için din ba&lay'c' olmaktad'r. Bu da hem dini ö&renmeyi hem de sosyal ve hukuki yapt'r'mlar' beraberinde getirir. Dinin ba&lay'c'l'&'n' bireysel, toplumsal ve siyasal aç'lardan farkl' biçimlerde ele almak mümkündür. slam dini, Müslüman bir bireyden, dinin emir ve yasaklar'n' ö&renip bunlara göre hareket etmesini ister. Bu yönüyle emir-nehiy kavramlar', bireyin kendisinin dini ö&renmesi yönüyle bir ba&lay'c'l'k ifade eder. Di&er bir deyi)le slam 'n özgün ö&retisinin gere&i olarak dinlerini ö&renmek zorunda olduklar' için emir ve nehiy, Müslüman bireylerin dini ö&renme hak ve görevleri anlam'na gelebilir ki bu, onlara verilecek e&itimle Müslüman olmayanlara sunulacak dini bilgilerin farkl' oldu&u sonucunu do&urur. Öte yandan sosyal yap'n'n kurulmas' ve sürdürülmesi aç's'ndan toplumdaki her bireye önemli görevler dü)mektedir. Bu görevlerin ba)'nda, bireylerin kendi davran')lar'n' kontrol etmeleri ve di&erlerini de etkilemeleri gelebilir. 48 Bu etkileme daha do&rusu etkile)im, iyi ve do&ru )eyleri ba)kalar'na emretme ile gerçekle)ir. Buradaki emretmenin ba&lay'c'l'k derecesi bireylerin konumlar'na göre de&i)ebilir. Örne&in anne ve babalar'n, e&itiminden sorumlu olduklar' çocuklar'na iyilikleri do&rudan emredip bunlar' yapmalar'n' istemeleri ve kötülükleri yasaklamalar' zorunlu görevleridir. Ayn' )ekilde e)ler de birbirlerinden sorumlu olduklar' için emir ve nehiy görevlerini yerine getirmede di&erlerine göre daha fazla ba&lay'c'l'&a sahiptirler. Ancak bütün Müslümanlar'n birbirlerine iyili&i emredip kötülü&ü yasaklamalar', tavsiye niteli&indedir. Aile ve çevrenin görevleri aras'nda yer alan emir ve nehiy, farkl' biçimlerde ortaya konan sosyal yapt'r'mlar içerebilir. Emir ve nehiy, siyasal aç'dan ise tamamen ba&lay'c'l'k ve zorunluluk ifade eder. Devlet, bireylere iyilikleri emretme ve kötülükleri yasaklama görev ve yetki- 45 Tevbe 9/71 46 Araf 7/ Taha 20/ Siz Kitab' okudu&unuz halde, insanlara iyili&i emredip kendinizi unutuyor musunuz?.. (Bakara 2/44) ayeti bu görevin nas'l yerine getirilece&ini ortaya koymaktad'r.

11 Tebli, Davet ve Emir-Nehiy Kavramlarnn Eitim Felsefesi Açsndan Deerlendirilmesi 105 sine sahiptir. Bu yetkiyle, insanlar'n uymalar' gereken kurallar ve s'n'rlamalar demek olan hukuk kurallar'n' belirler ve uygular. Dolay's'yla bireylerin bu emir ve yasaklara uymalar' da zorunludur ve uyulmamas' halinde hukuki yapt'r'mlar kullan'labilir. SONUÇ E&itim felsefesinin ilgilendi&i sorunlar aras'nda yer alan neyi, kime, nas'l ö&retmeliyiz? sorular'n'n dinin ö&retilece&i hedef kitle aç's'ndan ele al'nd'&' bu çal')mada, Kur an da yer alan e&itimle ilgili üç kavram'n tahlili sonucunda )unlar' söylemek mümkündür: Her din, kendine ait e&itim anlay')'na sahiptir ve dinlerin ana kaynaklar'/kutsal kitaplar' bu anlay')'n belirlenmesinde önemli role sahiptir. Bu ba&lamda Yahudilik, 'rksal nitelikleri nedeniyle din e&itimini sadece Yahudi olanlara özgüle)tirirken, H'ristiyanl'k evrensel olmas' yönüyle kendi mensuplar'na yap'lacak din e&itimini ve di&er bütün insanlara dinin sunulmas'n' birbirinden farkl' tutar. H'ristiyanl'&a göre e&itime konu olan bilgiler ve bunlar'n hangi yöntemlerle ö&retilece&i hedef kitleye göre de&i)iklik arz eder. slam dini de ayn' )ekilde bu iki hedef kitleyi birbirinden ayr' de&erlendirir. E&itime konu olan dini bilgiler ve bunlar'n hangi yakla)'mlarla ö&retilece&i slam a göre de&i)iklik gösterir. Buradaki bilgilerden kas't, dinin hangi ö&retilerinin kimlere ne kadar ö&retilece&idir. Yakla)'mlardan kastedilen ise, genel ö&retim yöntemleri de&il, dinin ö&retiminde esas olan bilgilerin insanlara sunulma biçimi olan emretme ya da ça&r' yapma gibi yakla)'mlard'r. slam 'n bu alandaki yakla)'mlar'n', Kur an daki e&itimle ilgili oldu&u dü- )ünülen tebli&, davet ve emir-nehiy kavramlar'n'n anlamlar' ve bunlar'n muhatap ald'&' kitlelerin belirlenmesi ile ortaya koymak mümkündür. Buna göre tebli&, slam ö&retisinin tüm insanlara ula)t'r'lmas' anlam'na gelir ki, slam hakk'nda herkese bilgi ö&retmek olarak dü)ünülebilir. Davet ise Müslüman olmayanlar'n hiçbir zorlama yapmaks'z'n dine ça&r'lmas', davet edilmesi için kullan'lan kavramd'r. yili&i emretme ve kötülü&ü yasaklamaya gelince bu, Kur an a göre özellikle Müslüman olanlara dinin ö&retilme biçimini ifade eder ve onlar için ba&lay'- c'l'&' söz konusudur. KAYNAKÇA Ackerman, Walter I,. Jewish Education-For What?, American Jewish Year Book-1969, Ed. Morris and Milton Himmelfarb, Vol.70, New York, Aron, Isa, What is the philosophy of Jewish education? A review essay Religious Education, Volume 94, Issue 1, Winter Atîk, Abdülaziz, -lmu l-meânî, Beyrut, Bilhan, Saffet, Eitim Felsefesi, Ankara, Catholic Church-Pope ( :John Paul II) Catechesis in Our Time: Apostolic Exhortation Catechesi Tradendae of His Holiness Pope John Paul II to The Episcopate, the Clergy and The Faithful of The Entire Catholic Church on Catechesis in Our Time, Slough, 1979.

12 106 Muhiddin Okumular Çotuksöken, Betül, Eitim Kavram Üzerine, Felsefe Aç's'ndan E&itim ve Türkiye de E&itim, stanbul, Fîrûzabâdî, Mecduddin Muhammed b. Yakub, Besâiru Zevi t-temyîz fî Letâifi l-kitabi l-aziz, Beyrut, ts. Halil b. Ahmed, Kitabu l- Ayn, Beyrut,ts. Hand, Michael, Is Religious Education Possible? A Philosophical Investigation, London, Heyet, Katolik Kilisesi Din ve Ahlak lkeleri, ç. Dominik Pamir, stanbul, Hudson, W. D., Is Religious Education Possible? New Essays in the Philosophy of Education, eds. Glenn Langford and D.J. O Connor, London, bn Faris, Ebu l-huseyn Ahmed, Mu cemu l Mekâyis fi l-lua, Beyrut, ts. el-isfehânî, Ra&'b, Mufredâtü Elfâzi l-kur an, Beyrut, Kitab Mukaddes, Kitab' Mukaddes irketi, stanbul, Kur an- Kerim Levisohn, Jon A., How to Do Philosophy of Religious Education?, Religious Education, Vol. 100, Issue 1, Winter, Önkal, Ahmet, Rasulullah n -slam a Davet Metodu, stanbul, Peterson, Michael L., Philosophy of Education: Issues and Options, Downers Grove, Phenix, Philip H., Philosophies of Education, New York, Rosenak, Michael, Roads to the Palace: Jewish Texts and Teaching, Providence, RI, Zemah)erî, Mahmud b. Amr, Esâsu l-belâa, Beyrut, 1426.