Bileşimsellik İlkesi. Dilbilgisel olarak karmaşık olan bir formun anlamı dilbilgisel kurucularının anlamının bileşimsel bir fonksiyonudur.

Ebat: px

Şu sayfadan göstermeyi başlat:

Download "Bileşimsellik İlkesi. Dilbilgisel olarak karmaşık olan bir formun anlamı dilbilgisel kurucularının anlamının bileşimsel bir fonksiyonudur."

Eser Balcan
8 yıl önce
İzleme sayısı:

1 Bileşimsellik

2 Bileşimsellik İlkesi Bileşimsellik İlkesi Dilbilgisel olarak karmaşık olan bir formun anlamı dilbilgisel kurucularının anlamının bileşimsel bir fonksiyonudur. i. Karmaşık bir ifadenin anlamı tamamen kurucularının anlamı tarafından belirlenir. ii. Karmaşık bir ifadenin anlamı genel kurallar uyarınca tamamen kurucularının anlamından öngörülebilir. iii. Her dilbilgisel kurucunun bütünün anlamına katkıda bulunan bir anlamı vardır. Dilde sonsuz sayıda cümle vardır. Dilin ifade gücü sınırsızdır.

ii. Karmaşık bir ifadenin anlamı genel kurallar uyarınca tamamen kurucularının anlamından öngörülebilir. iii.

3 Bileşim modları Eklemeli modlar ör. [Bir çocuk ve bir köpek] [odaya girdi ve oturdu]. Cemile [uzun boylu ve güzel]. Kurucuların anlamları basit bir şekilde bir araya getirilir. Bu birleşimde ikisi de fazla bir değişime uğramaz. Etkileşimli modlar Kuruculardan en azından birinin anlamı büyük ölçüde değişir. i. İçmerkezli çıkan anlam kuruculardan birinin türünden (baş) ii. Dışmerkezli çıkan anlam kurucuların türünden farklı

Bu birleşimde ikisi de fazla bir değişime uğramaz.

4 Bileşim modları İçmerkezli bileşimler Boole bileşimleri En temel bileşim modu ör. kırmızı şapkalar ŞAPKALAR KIRMIZI ŞEYLER «kırmızı» «şapka»nın geçerlilik alanını kısıtlıyor etkileşimli Bir tür şapka içmerkezli Göreceli tanımlayıcılar ör. kocaman bir karafatma KARAFATMALAR KOCAMAN ŞEYLER «kocaman» = ortalama karafatmadan daha büyük göreceli «kocaman»ın yorumu «karafatma»nın geçerlilik alanı çift taraflı etkileşim Bir tür karafatma içmerkezli

şapka içmerkezli Göreceli tanımlayıcılar ör.

5 Bileşim modları Olumsuzlayıcı tanımlayıcılar ör. eski bakan sahte İznik porseleni imitasyon elmas IMITASYON ŞEYLER ELMASLAR Niteleyici başı olumsuzluyor. Kastedilen göndergenin nerede aranacağını ima ediyor. «elmas» ile aynı ontolojik türden (yani ŞEY) içmerkezli Dolaylı bileşimler Karmaşık ör. ilgili bir okuyucu meraklı (ama az okuyan)/ilgiyle okuyan (ama içine kapanık) biri iyi bir yönetici iyi (ama idare edemeyen)/iyi yönetebilen (ama nemrut) biri 1. Boole birleşimi (IYI YÖNETICI) 2. öbeğin yeniden yapılanmış hali

Kastedilen göndergenin nerede aranacağını ima ediyor.

6 Bileşim modları Dışmerkezli bileşimler Ortaya çıkan kurucularınkinden farklı bir ontolojik tür ör. Can güldü. Önerme = katılan 1 + yüklem 1

7 Bileşimselliğin sınırları I: Bileşimsel olmayan ifadeler Bileşimsellik İlkesi iletişimde «varsayılan» seçenek olmalı.! Dilbilgisel kurucularının hepsinin anlama katkıda bulunmadığı ifadeler ör. kafa tutmak, kara listeye almak Bileşimsellik İlkesi (II) i. Karmaşık bir ifadenin anlamı anlamsal kurucularının anlamının bileşimsel bir fonksiyonudur. ii. Bu kurucular yapıyı tam bir şekilde bölüntüleyen ve anlamları uygun şekilde birleştiğinde ifadenin anlamını veren parçalardır. Anlamsal kurucu Yinelenen Karşıtlık Testi i. Anlamsal kurucuların yerine aynı dilbilgisel kategoriye üye başka öğeler geçip farklı bir anlam üretebilir.

Karmaşık bir ifadenin anlamı anlamsal kurucularının anlamının bileşimsel bir fonksiyonudur. ii.

8 Bileşimselliğin sınırları I: Bileşimsel olmayan ifadeler ör. Kedi eti yedi. Köpek eti yedi. Olası alternatiflerden biri Beni gitti sanmış. *Benden gitti sanmış. Dilbilgisel olarak zorunlu Yinelenen Karşıtlık Testi ii. Bir bağlamdaki bir öğenin yerine başkasının geçmesinin ürettiği anlam karşıtlıklarının en azından bazısını aynı öğeleri başka bir bağlamda kullanarak üretmek mümkün olmalı. Anlamlı bir öğenin anlamı bağlamdan bağlama sabit kalmalı. ör. i. Kedi yedi. (fare/balık) ii. uyuyor. (fare/balık) En küçük anlamsal kurucu «Balık» daha fazla bölünebilir mi? ör. i. Kedi b yedi. (-alık/-ezelye) ii.???

Bir bağlamdaki bir öğenin yerine başkasının geçmesinin ürettiği anlam karşıtlıklarının en azından bazısını aynı öğeleri başka bir bağlamda kullanarak

9 Bileşimselliğin sınırları I: Bileşimsel olmayan ifadeler ör. dövdür, güldür vb. dövül, gülün vb. giyin, yıkan vb. Oradan oraya koşturdum. Feci sıkıldım. Pek bir sevindim. Deyimler ör. biriyle kafa bulmak, kolu kanadı kırılmak vb. Tüm bir cümlenin deyimsel ifade olması seyrek görülür. ör. Herif benle kafa buluyor. herif, ben, -uyor, ile kafa bul- Deyimin parçalarını değiştirmek deyim anlamını bozar. (karş. *baş bul-) Deyimin dilbilgisel parçalarının anlamı yok. Deyim anlamı öbeğin tamamına ait.

Tüm bir cümlenin deyimsel ifade olması seyrek görülür. ör. Herif benle kafa buluyor.

10 Bileşimselliğin sınırları I: Bileşimsel olmayan ifadeler Deyimlerin özellikleri i. Öğeleri deyim anlamını bozmadan bağımsız bir şekilde nitelenemez. ör. *Herif benle kalın kafasını buluyor. Ancak deyimin tamamı nitelenebilir. ör. Herif benle fena [kafa bul]uyor. «fena»nın kapsamında «kafa bul-» var. («ile»?) ii. Öğeleri anlamsal kurucularla sıralı yapı oluşturamaz. ör. *Herif benle [kafa ve göz] buluyor. *Herif benle kafa [bulup kaybed]iyor. Herif benle [kafa bulup eğlen]iyor.

Ancak deyimin tamamı nitelenebilir. ör. Herif benle fena [kafa bul]uyor. «fena»nın kapsamında «kafa bul-» var. («ile»?

11 Bileşimselliğin sınırları I: Bileşimsel olmayan ifadeler iii. Öğeleri karşıtsal vurgu alamaz. ör. *Herif benle kafa buluyor, göz değil. iv. Öğelerine artgönderim yoluyla gönderim yapılamaz. ör. *Bu herif benle kafa i buluyor, diğeri de kaybediyor onu i. v. Bazı dilbilgisel öğeler deyimin parçası ol(may)abilir. ör. *Adamcağızla çok kafa bulunuyor/ Adamcağızla çok kafa buluyorlar. vi. Öğeleri yerine eşanlamlıları konamaz. ör. Herif benle kafa/*baş buluyor!

*Bu herif benle kafa i buluyor, diğeri de kaybediyor onu i. v.

12 Bileşimselliğin sınırları I: Bileşimsel olmayan ifadeler Kalıplaşmış mecazlar Kimi açılardan deyim gibiler. ör. *[Baş başa ve kol kola] verdik. *Baş başa verdik, kol kola değil.! Ama öğeleri yerine eşanlamlıları konabilir. ör. kafa/*baş bulmak, kafa/*baş atmak vs. kafasını (291)/başını (260) dinlemek kafa kafaya (169)/baş başa (142) vermek başını (160)/kafasını (105) vurmak Kesinlikle bileşimsel değil demek zor. İlk «mecaz» süreci tekrar canlanmış gibi. Bileşimsel ifadeler tam deyimler

13 Bileşimselliğin sınırları I: Bileşimsel olmayan ifadeler Eşdizimli ifadeler Rastlantısal olamayacak kadar çok bir arada görülen sözcükler ör. Pekiştiriciler büyük güzel yüksek iyi ağır derin yoğun sert yağmur - + -? rüzgar şaşkınlık +? üzüntü sıcak hız - + +? - -? -

Pekiştiriciler büyük güzel yüksek iyi ağır derin yoğun sert yağmur - + -?

14 Bileşimselliğin sınırları I: Bileşimsel olmayan ifadeler Klişeler ör. Allah bilir. Hiç şüpheniz olmasın. Açık ve net ifade ediyorum. Önermesel içerik var. Bileşimsel! Ama yine de bunları bir derece gölgeleyen bir kalıplaşmışlıkları var. Zihinde oldukları gibi depolanıyorlar. Doğruluk değerleri sorgulanmıyor. Alışılageldik şekilde söylenmezlerse edimbilimsel etkileri tetikliyor.

Ama yine de bunları bir derece gölgeleyen bir kalıplaşmışlıkları var.

15 Bileşimselliğin sınırları II: Bileşimsel ifadeler Bileşik adlar ör. ekmek bıçağı, meyve bıçağı vb. mutfak bıçağı, av bıçağı vb. komando bıçağı, şef bıçağı vb. Teşhis edilebilir anlamsal kurucuları var. İlişkiler belli bazı kategorilere giriyor. Hangi ilişki, öngörülebilir değil. ör. bulaşık bezi bebek bezi («X kesmek için kullanılan bıçak») («X te kullanılan bıçak») («X in bıçağı»)

Teşhis edilebilir anlamsal kurucuları var. İlişkiler belli bazı kategorilere giriyor.

16 Bileşimselliğin sınırları II: Bileşimsel ifadeler Etkin alanlar Bir araya gelen anlamların etkileştiği anlam alanları ör. kırmızı şapka (her yeri kırmızı) kırmızı elma (dışı kırmızı) kırmızı portakal (içi kırmızı) kırmızı kalem (içi/dışı kırmızı) Deyim değiller. Bileşik ad örneklerinden farklılar. Öngörülebilir değiller.

kırmızı şapka (her yeri kırmızı) kırmızı elma (dışı kırmızı) kırmızı portakal

17 Bileşimselliğin sınırları II: Bileşimsel ifadeler Karmaşık kategoriler İki kategori birleştiğinde ortaya çıkan karmaşık kategorinin bazı özellikleri öngörülemez. ör. EVCIL (HAYVAN) kedi, köpek BALıK hamsi, alabalık EVCIL BALıK lepistes, Japon balığı En «prototipik» evcil hayvan ya da balık değil! «Lepistes Etkisi» Muhtemelen hayli gelişkin bir kategori kavramına ihtiyaç var.

EVCIL (HAYVAN) kedi, köpek BALıK hamsi, alabalık EVCIL BALıK lepistes, Japon balığı En

18 Bileşimsellik üzerine düşünceler Bileşimsellik İlkesine 3 yaklaşım 1. «Yapı taşı» modeli Belirli anlamları olan kurucu parçalar Standart bileşim süreçleri 2. «Yapı iskelesi» modeli Bileşimsellik İlkesi basit bir anlam iskeleti sunar. Ayrıntıları edimbilimsel süreçler doldurur. 3. Bütüncül model Her bir öğenin anlamı dildeki diğer tüm öğelerle ilişkisinden oluşur. Bileşimlerin etkileri zaten anlamda gizli. Yapılması gereken ilgili kısımların ortaya çıkarılması.

«Yapı iskelesi» modeli Bileşimsellik İlkesi basit bir anlam iskeleti sunar.

19 Alıştırmalar

20 Aşağıdaki ifadelerde görülen bileşim modlarını teşhis edin. oyuncak ayı ölü kedi uzun kirpik akıllı futbolcu yüksek fiyat yapay deri önceki dünya güzeli siyah şapka dahi piyanist kötü şarkıcı cüce gezegen çizgili pijama (X)ş eki içeren sözcüklerin bir dökümünü yapın. Bunların hangisinde bu öğe bir anlamsal kurucudur? Anlamsal kurucu olduğu durumlarda ne tür anlamlar kuruyor? Karşılaştığınız sorunlar neler?

şapka dahi piyanist kötü şarkıcı cüce gezegen çizgili pijama (X)ş eki içeren sözcüklerin bir dökümünü

21 Aşağıdaki ifadeleri deyim, kalıplaşmış mecaz, eşdizimli ifade ya da klişe olarak sınıflandırın. i. Hiç şaka kaldıramıyor. vii. Hakkını teslim etmen lazım. ii. Top sende artık. iii. İşler iyice sarpa sardı. viii. Saksıyı çalıştır! ix. Hapı yuttuk. iv. Bekleyip görelim. x. Durum kötüye gidiyor. v. Çok kafama takılıyor bu. xi. Cem başı çekiyor. vi. Asma şu suratını! xii. Ee, her gün yeni bir şey öğreniyor insan.

22 Aşağıdaki ifadelerdeki etkin alanları teşhis edin. i. Hiddetli baba oğlunu tokatladı. ii. Cenk feribota çıkmadan önce arabaya benzin koydu. iii. Pembe gözlük iv. Koyu gözlük v. Kırmızı bıçak vi. Keskin bıçak vii. Hızlı bilgisayar viii. Hızlı erkek

Benzer belgeler

Cümlelerin mantıksal özellikleri

Cümlelerin mantıksal özellikleri Cümleler (önermeler) arasındaki mantıksal ilişkiler Gerektirme ör. P Q Bu bir köpektir. Bu bir hayvandır. Can arıyı öldürdü. Arı öldü. Tüm köpekler mordur. Köpeğim mor.