HAZIRLAYAN Bahar Özsu Uzman Yardımcısı

Transkript

1 TOPTANCI HALLERİ SEKTÖR PROFİLİ HAZIRLAYAN Bahar Özsu Uzman Yardımcısı İSTANBUL TİCARET ODASI AVRUPA BİRLİĞİ VE ULUSLARARASI İŞBİRLİĞİ ŞUBESİ Ağustos 2005

2 1. GİRİŞ Ülkemizde tarım sektörü gerek istihdam düzeyi gerekse milli ekonomiye katkısı açısından önemini koruyan bir sektördür. Avrupa Birliği ne üyelik sürecinde Ortak Tarım Politikası na uyum amacıyla üretim altyapısının iyileştirilmesi ve geliştirilmesine yönelik çalışmalar, tarım ürünlerinin pazarlanmasında da sürdürülmelidir. Dolayısıyla, sadece üretmek yeterli olmamakta, üretilen ürünlerin tüketiciye kaliteli, yeterli miktarda ve hızlı bir şekilde ulaştırılması da büyük önem taşımaktadır. Tarım ürünlerinin çabuk bozulabilir nitelikte olması ve talep-arz esnekliğinin düşüklüğü, pazarlama hizmetlerinin daha etkin bir yapıda olmasını gerektirmektedir. Devlet İstatistik Enstitüsü verileri göre Türkiye, 2003 yılı itibariyle 43 milyon ton yaş meyve ve sebze üretimi ile dünyanın önemli üretici ülkelerinden biri konumundadır. Rakamsal olarak önemli bir üretici görünümündeki ülkemiz, üretiminin ancak %3,7 sini ihraç edebilmektedir. Bunun en önemli nedenleri; ürünlerin gıda sanayinde hammadde olarak kullanılması ve yurtiçinde tüketilmesi ile ihracata konu olan yaş meyve ve sebzelerin uluslararası piyasalarda talep edilen miktar ve kaliteye uygun çeşitlilikte olmamasıdır. Dünyada üretici ülkeler sınıfında yer alabilmek için üretim miktarı, sanayi kalitesi, altyapı ve kullanılan girdiler, finans ve pazar şartlarını kapsayan rekabet kriterleri doğrultusunda ülkemiz yaş meyve ve sebze sektörünün yapılandırılması gerekmektedir. Ülkelerin rekabet gücünün önemli bir belirleyicisi olan pazarlama, sadece dış pazarlarda değil iç pazarda da son derece önemlidir. Bu çalışmanın konusu da gerek insan sağlığı gerekse ülke ekonomisi açısından büyük önem taşıyan sebze ve meyvelerin en uygun ve sağlıklı şekilde dağıtımını sağlayan toptancı halleridir. 2. TOPTANCI HALLERİ İLE İLGİLİ MEVZUAT Toptancı hallerinin kuruluş, yönetim ve işleyiş şeklini uluslararası bir standarda kavuşturmak ve üretici, tüketici ve ürünlerin üreticiden tüketiciye ulaşmasını sağlayan komisyoncular için yasal düzenlemeler getirmek için 1995 yılında 552 sayılı Kanun Hükmünde Kararname çıkartılmıştır. Toptancı hallerinin kuruluş esasları ile yönetim ve işleyişi ise yönetmeliklerle düzenlenmiştir. 552 Sayılı Yaş Meyve ve Sebze Ticaretinin Düzenlenmesi ve Toptancı Halleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname (KHK) Resmi Gazete Tarih/No: /22326; Karar Sayısı: KHK/552 Toptancı Hallerinin Kuruluş Esasları Hakkında Yönetmelik Resmi Gazete Tarih/No: /22776 Toptancı Hallerinin Yönetim ve İşleyişi Hakkında Yönetmelik Resmi Gazete Tarih/No: /23214 Toptancı Hallerin Yönetim ve İşleyişi Hakkında Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik 1

3 Resmi Gazete Tarih/No: /23445 Yaş Sebze ve Meyve Ticaretinin Düzenlenmesi ve Toptancı Halleri Hakkında KHK nin Bazı Maddelerinin Değiştirilmesi Hakkında Kanun Resmi Gazete Tarih/No: /23372, Kanun No: 4367 Hal Zabıtası Teşkilatı Personeli nin Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik Resmi Gazete Tarih/No: /23460 Toptancı Hal Hakem Kurulları Yönetmeliği Resmi Gazete Tarih/No: /23445 (Mükerrer) Toptancı Hallerde Uygulanacak Komisyon Tavan Oranının Belirlenmesi Hakkında Tebliğ (1999/2) Resmi Gazete Tarih/No: / TOPTANCI HALLERİNİN KURULUŞU 3.1. Kuruluş Amacı 552 sayılı Kanun Hükmünde Kararname de toptancı hallerinin kuruluş amacı; yaş meyve ve sebze ticaretinin kalite, standart ve sağlık kurallarına uygun olarak serbest rekabet sistemi içerisinde yapılmasını sağlamak, üretici ve tüketiciler ile yaş sebze ve meyve ticaretini meslek edinenlerin çıkarlarını dengeli ve eşit bir şekilde korumak ve toptancı hallerini modern ve çağdaş bir altyapı sistemine kavuşturmak olarak belirtilmektedir. Toptancı Halleri; a) Büyükşehir belediyesi, b) Büyükşehir belediye teşkilatı bulunmayan şehirlerde belediyeler ve/veya c) gerçek ve tüzel kişiler tarafından birlikte veya ayrı kurulabilmektedir. Gerçek kişi kurucularda aranılan koşullar: 1) TC vatandaşı olması, 2) Medeni hakları kullanma ehliyetine sahip bulunması, 3) Taksirli suçlar hariç ağır hapis veya zimmet, ihtilas, irtikap, rüşvet, hırsızlık, dolandırıcılık, sahtecilik, emniyeti suistimal, dolanlı iflas fiilerinden herhangi birinden hükümlü bulunmaması. Tüzel kişi kurucularda aranılan koşullar: 1) Anonim veya limited şirket türünde kurulmuş olması, 2) Ana sözleşmelerinde yer alan faaliyet konularının yaş sebze ve meyve ticaretini kapsaması 3) Ödenmiş sermayelerinin en az 5 milyar TL olması, 4) Kurucularının ve şirketi bağlayıcı işlemler yapma konusunda yetki verilen yöneticilerinin taksirli suçlar hariç ağır hapis veya zimmet, ihtilas, irtikap, rüşvet, hırsızlık, dolandırıcılık, sahtecilik, emniyeti suistimal, dolanlı iflas fiilerinden herhangi birinden hükümlü bulunmaması. 2

4 3.2. Kuruluş Prosedürü Başvuru Belgeleri Toptancı hallerinin kuruluş başvurusu için aşağıdaki belgelerin sunulması gerekmektedir: 1) Gerçek kişi tacirler için ticaret sicil kaydı, tüzel kişi tacirler için şirket ana sözleşmesi ve toptancı hal kurulmasına ilişkin yönetim veya müdürler kurulu karar örnekleri, şirketi temsile yetkisi olanların bu yetkilerini gösteren imza sirküleri, 2) Üyesi bulundukları ticaret ve sanayi veya ticaret odasından alınacak üye sicil kayıt belgesi, 3) Toptancı Hallerinin Kuruluş Esasları Hakkında Yönetmelik ekinde yer alan Tip Proje Esasları na uygun olarak düzenlenen toptancı hal tesis projesi ile buna ilişkin uygulama planı ve inşaat süresi, 4) Toptancı hali kurulmasına ilişkin olarak düzenlenecek gerekçeli rapor, 5) Yerleşim alanı arazisinin belediye imar planında başka hizmetler için ayrılmadığını belirten ilgili yer belediyesinden alınmış yazı, 6) Tip proje esaslarına ve sürelerine uyulacağını belirtir noterden onaylı taahhütname, 7) Gerçek kişi tacirler ile şirket yönetim kurulu üyelerinin ve şirketi bağlayıcı işlemler yapma konusunda yetki verilen yöneticilerin nüfus kaydı örnekleri ve adli sicil belgeleri, 8) Toptancı hali kuracak Belediyeler için, 3, 4 ve 54.maddelerdeki belgelere ek olarak, toptancı hal açılması konusunda belediye meclisince alınmış bulunan kararın onaylı bir örneği Teknik İncelemeler Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, Sanayi ve Ticaret Müdürlükleri; hal tesis projelerinin Tip Proje Esasları na uygun olup olmadığını tespit ettirmek amacıyla Valiliklere iletir. Proje, uygun görülecek bir memurun başkanlığında Bayındırlık ve İskan Müdürlüğü ile İl veya Büyükşehir Belediye Başkanlığı teknik elemanlarından Valilikçe oluşturulan bir kurulca incelenir ve bir raporla durum tespiti yapılır. Hal tesis projesinin Tip Proje Esaslarına uygun olduğunun belirlenmesi halinde, Sanayi ve Ticaret İl Müdürlüğü kendi görüşlerini de belirterek rapor ve başvuru belgelerinin ikişer örneğini Sanayi ve Ticaret Müdürlüğü İç Ticaret Genel Müdürlüğü ne iletir. Rapor sonucunun olumsuz olması halinde, bu durum Sanayi ve Ticaret İl Müdürlüğü tarafından başvuru sahibine yazılı olarak bildirilir Ön İzin ve Değerlendirme Esasları Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, toptancı hal kurma ön iznini vermeden önce, toptancı hal kurulacak yerdeki mesleki kuruluşlar ile varsa üretici birliği ve tüketici derneğinin de görüşüne başvurabilmektedir. Başvurunun gerçek ve tüzel kişi tacirlerce yapılması haline ise, ilgili belediyenin görüşü alınmaktadır. 3

5 Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, toptancı halinin kurulması iznini verirken aşağıdaki esaslara göre halin amacına uygun çalışıp çalışmayacağı değerlendirmesini yapmaktadır: - Malların üretim miktarı ve potansiyeli - Tüketici piyasasının büyüklüğü - Ulaşım imkanları, Halin coğrafi konumu - Üretici ve tüketici menfaatlerinin korunması - Serbest rekabet esaslarına uygun fiyat oluşumu - Yörenin nüfus yoğunluğu ile ekonomik ve sosyal gelişmişlik düzeyi, vb Bakanlık, yerinde yaptıracağı inceleme sonuçlarına veya dosya üzerinde yapılacak incelemeye göre toptancı hal kurma başvurusu için ön izin verebilmektedir. Başvuruları Bakanlıkça ön izne bağlanmış bulunan kurucular (gerçek ve tüzel kişiler veya belediyeler), ön izin belgesinin veriliş tarihinden itibaren geçerli olmak üzere 1 yıl içerisinde tesisin inşaatına başlamak zorundadır. Bakanlık, belgelenebilen zorunluluk hallerinin ortaya çıkması ve bu durumun yazılı olarak bildirilmesi halinde inşaata başlanması için ek süre verebilmektedir. İnşaatı tamamlanan bir toptancı hale faaliyet izni verilebilmesi için kurucuların aşağıdaki belgeleri Bakanlığa vermesi gerekmektedir: - Toptancı hal tesisinin projesine uygun olarak gerçekleştirildiğini belgeleyen uygunluk raporu, - İş kapasitesine uygun güç ve donanımda bilgisayar sisteminin kurulduğuna ilişkin teknik rapor, - Halin sevk ve idaresini yürütecek personelin atandığını gösteren belgelerin aslı veya tasdikli birer örneği. Bakanlıkça yapılan incelemeler sonucunda uygun görülen tesisler için Faaliyet İzin Belgesi düzenlenerek başvuru sahibine verilir. Bu belgenin birer örneği ilgili Belediye ve Valiliğe de gönderilir. Verimli çalışmadığı tespit edilen ya da kurucuların gerekçeli başvurusu üzerine, toptancı hal faaliyet izinleri Bakanlıkça kaldırılabilir. 4. TOPTANCI HALLERİN YÖNETİM VE İŞLEYİŞİ Belediyeler ve/veya gerçek ve tüzel kişiler tarafından kurulan toptancı hallerinin yönetim ve işleyişi, Sanayi ve Ticaret Bakanlığının Toptancı Hallerinin Yönetim ve İşleyişi Hakkında Yönetmelik ile düzenlenmiştir. Yönetmeliğin amacı; yaş sebze ve meyve ticaretinin kalite, standart ve sağlık kurallarına uygun olarak ve serbest rekabet sistemi içinde yapılmasını sağlamak üzere, toptancı hallerinin yönetim ve işleyişinin belirlenmesidir Toptancı Hal Birimleri Toptancı halleri, hal müdürünün yönetim ve denetimi altında; tahsis, tahakkuk ve tahsilat, mal tespit, kontrol ve istatistik, denetim, hakem kurulu bürosu, ve yardımcı hizmet birimlerinden oluşmaktadır. Belediyelerce işletilen toptancı hallerde; denetim hizmetlerinin yerine getirilmesinde toptancı hal müdürüne bağlı olarak görevlendirilen toptancı hal zabıtası dışındaki diğer hizmet birimleri, hal müdürünün önerisi üzerine belediye 4

6 meclisi kararı ile oluşturulur. Aynı şekilde, denetim birimi hariç diğer hizmet birimlerinde çalıştırılacak personel sayısı, niteliği, çalıştırılma şekli ve buna ilişkin diğer hususlar da belediyelerce düzenlenir. Toptancı hallerde kalite ve standart denetimi ve laboratuar hizmetleri yapan veya bu hizmetlerin yürütülmesine aracılık eden personel çalıştırılması zorunludur. Toptancı halleri, hal müdürü ve yeterli sayıda personelden oluşan hal müdürlüğü tarafından yönetilir. Hal müdürü ve gerekli diğer personelin hal işletmecisi tarafından istihdam edildiği özel toptancı haller de, ilgili belediyece bir denetim birimi oluşturulması zorunludur. Hal müdürleri; - Ziraat, ekonomi, tarım ekonomisi, işletme ve pazarlama konularında dört yıllık yüksek öğrenim görmüş kişiler arasından atanır. Hal müdürlerinde konusu ile ilgili en az 5 yıllık tecrübeye sahip olmaları şartı da aranmaktadır. - Toptancı halinin yönetim ve işleyişinden sorumludur. - Malların toptancı hale giriş-çıkışı, muhafaza, depolama ve satışının ilgili mevzuat hükümlerine uygun olarak yapılmasını sağlamak amacıyla her türlü önlemi almaya ve uygulamaya görevli ve yetkilidir Toptancı Hal Birimlerinin Görevleri a) Tahsis, Tahakkuk ve Tahsilat Birimi 1) Tahsis sahiplerinin işyeri tahsis işlemlerini yürütmek, tahsis ücret ve teminatlarını alıp vezneye yatırmak, 2) Tahsis sahiplerinin satış işlemlerinden alınan belediye veya işletme payı gelirlerini hesap ederek tahakkuk belgesi düzenlemek, pay gelirlerini tahsil etmek. b) Mal Tespit, Kontrol ve İstatistik Birimi 1) Hale giren malların tartı ve sayım işlerini yapmak, 2) Giren malların cins, miktar ve çeşidi ile göndericisi, nakliyecisi ve alıcısına ilişkin bilgileri kayda geçirmek, 3) Halden çıkan malların bordro ve faturalarda yazılı fiyatları, cins, miktar ve çeşitleri ile satıcısı ve alıcısına ilişkin bilgileri kaydetmek ve bu bilgilerin gerçeğe uygunluğunu kontrol etmek, gerçeğe uygun bilgi verilen ve fatura düzenlenen mallara çıkış izni vermek, 4) Mal giriş çıkış miktar ve çeşitlerine ve çıkış fiyatlarına ilişkin bilgileri her gün hal müdürüne iletmek, 5) Tespit, kontrol ve istatistik ile ilgili diğer görevleri yapmak. c) Hakem Kurulu Bürosu 1) Hakem kurullarının yazı, karar, tutanak ve tebligat işlemlerini yapmak, 2) Hakem kurulu görev ve yetkileri, toptancı halde çıkan anlaşmazlıklara ilişkin konularla, görüş istemine ilişkin olarak intikal eden konuları hakem kurulu başkanına sunarak toplantı gündemini hazırlamak ve kurul üyelerini toplantıya çağırma işlemlerini yürütmek, 3) Hakem kurulunun vereceği diğer işleri yapmak. 5

7 d) Yardımcı Hizmetler Birimi 1) Hal personelinin özlük işleri ile genel yazışmaları yürütmek, 2) Halin gece ve gündüz güvenliğini sağlamak ve olayları zamanında kolluk kuvvetlerine bildirmek, hal müdürlüğünün direktifleri doğrultusunda çalışma saatleri dışındaki hale mal giriş-çıkışlarını düzenlemek, 3) Yangın ve sabotaj ihtimaline karşı tedbir almak, gerektiğinde itfaiye ve kolluk kuvvetlerinden yardım istemek, 4) Güvenliğe ilişkin olayları hal müdürü ve denetim birimine bildirmek, 5) Hal tesisinin genel temizlik, bakım ve yıkama işlerini yürütmek, 6) Hal içinde faaliyet gösterenlerin çöplerinin toplanması, uygun şekilde depolanması ve tahliye edilmesi işlerini yapmak, temizlik kurallarına uymayanları denetim birimine bildirmek. 5. TOPTANCI HALE MAL GİRİŞİ VE SATIŞ İŞLEMLERİNE İLİŞKİN KURALLAR Toptancı hallerine mal girişi ve satışı ile ilgili işlemlerin ilgili mevzuat hükümlerine uygun olarak yapılması gerekmektedir. Bunlar; - Belediye meclisince belirlenen miktarı aşmamak kaydıyla üreticilerin kendi ürettikleri ve satışını üretici pazarlarında yaptıkları mallar hariç olmak üzere, belediye sınırları ve mücavir alanlar içerisinde yaş sebze ve meyvenin toptan alım-satımı toptancı halinde yapılır. Malların toptancı hal dışında toplam alım ve satımının yapılması yasaktır. - Belediyeler, malların belediye sınırları ve mücavir alanları içerisinde toptan alım ve satımlarının toptancı hallerde yapılmasını sağlamak amacıyla gerekli her türlü önlemi almakla görevli ve yükümlüdürler. - Toptancı hallerde satışlar; üreticiler, üretici birlikleri, komisyoncular ve kendi nam ve hesabına yaş sebze ve meyve toptan ticaretini yapan gerçek ve tüzel kişiler tarafından toptan satış birimi esas alınarak hal dışından gelen alıcılara yapılır. Belirtilen kişi veya kuruluşların, toptancı hal içerisinde kendi aralarında mal almaları, satmaları ve devretmeleri yasaktır. - Malların belediye sınırları ve mücavir alanlar içerisinde perakende olarak satışını yapanlar, bunların toptancı halden satın alındığını belgelemek zorundadır. - Malları taşıyan nakliyeciler ya da ambar sahipleri de malların toptancı halde satış zorunluluğundan mal sahibi ile birlikte müteselsilen sorumludur. - Toptan satış; yaş sebze ve meyvenin tartılarak veya sayılarak toptancı hale fiili girişinin yapılması, malı gönderen ve nakleden kişiler ile malın cins, miktar ve ambalaj şekli ile ilgili bilgilerin toptancı hal kayıtlarına geçirilmesi ve malların boşaltılarak ya da Hakem Kurulunca belirlenecek zorunlu durumlarda araç üzerinde mala ilişkin tüm bilgilerin satıcı kayıtlarına geçirilmesinden sonra yapılabilir. 6

8 - Hal dahilinde perakende satış yapılması ayrıca, satıcıların hal içerisinde kendi aralarında mal almaları, satmaları ve devretmeleri yasaktır. - Kendi nam ve hesaplarına olmak üzere yaş sebze ve meyve toptan ticaretini yapan gerçek ve tüzel kişiler hariç olmak üzere, üreticiler ile üretici birlikleri ve komisyoncular arasında mal mülkiyetinin aktarılması amacıyla açık veya gizli ticari muamele veya iş ortaklığı yapılamaz. - Satışın yapıldığı anda malın cinsi, miktarı, kalitesi ve fiyatına ilişkin bilgilerin ve satıcı unvanına ait bilgilerin hal müdürlüğü bilgisayarına bildirilmesinden satıcılar sorumludur. Toptan Satış Birimleri; Kilo ile yapılan satışlarda : 100 kg Tane ile yapılan satışlarda : 150 adet Bağ ile yapılan satışlarda : 50 bağ yaş sebze veya meyve veya bu miktarları içine alabilen dolu çuval, sandık, kasa, vb kap veya kaplar olarak belirlenmiştir. Toptancı hallerde toptan satış usulü ve serbest fiyat oluşumu ile ilgili koşullar aşağıda belirtilmektedir: - Toptancı hallerde fiyatların malların arz ve talebine göre serbest rekabet şartlarına göre oluşması esastır. - Yaş sebze ve meyvenin pazarlık usulü ile satışı esastır. Alıcı sayısının fazla olması halinde, açık arttırma yöntemiyle de satış yapılabilir. - Üretici ve tüketicilerin haklarının korunması ve yaş sebze ve meyve piyasasında açıklığın sağlanması amacıyla, toptancı hallerde alım satıma konu olan malların cins, miktar ve fiyatları hal müdürlüğünce kayda alınarak uygun araçlarla ilan edilir. - Toptancı hallerde yaş sebze ve meyve piyasasında darlık yaratmak, fiyatların yükselmesine sebebiyet vermek veya fiyatların düşmesine engel olmak için malların belli ellerde toplanması, satışından kaçınılması, stok edilmesi, yok edilmesi, bu amaçla propaganda yapılması vb davranışlarda bulunmak suretiyle serbest rekabetin engellenmesi yasaktır. - Satıcılar, serbest rekabeti engellemek amacıyla kendi aralarında veya üreticilerle ticari anlaşmalar yapamaz, ortak harekette bulunamaz ve hakim durumlarını kötüye kullanamazlar. - Hal müdürlükleri, serbest rekabetin kaldırılmasına, engellenmesine ve bozulmasına yönelik eylemleri önlemek için gerekli tedbirleri almak, ve düzenlemeleri yapmakla görevlidir. Toptancı hallerde malların ambalaj ve teşhir düzeni, standart dışı malların iadesi, kapların muhafazası, malın teslim alınması ve korunması, satışlarda üretici çıkarlarının korunması, satış sırası ve sonrasındaki işlemler, vb hususlar, Toptancı Hallerin Yönetim ve İşleyişi Hakkındaki Yönetmelikte detaylı olarak düzenlenmiştir. 7

9 6. TOPTANCI HALLERDE TAHSİS KOŞULLARI Açık işyerlerinin ilan edilmesi, tahsis, teminat ve toptancı hal işyerlerinde bir yıl içinde satılması gereken asgari yaş sebze ve meyve miktarının tespiti, üretici birliklerine öncelik verme koşuluyla üretici, komisyoncu ve kendi nam ve hesaplarına olmak üzere yaş sebze ve meyve toptan ticaretini yapan gerçek ve tüzel kişilere hangi oranlarda tahsis yapılacağı, tahsis sahiplerinden ve çalışanlarından istenecek belgeler, tahsisin devri, intikali ve benzeri konulara ilişkin usul ve esaslar belediye meclisleri tarafından hazırlanan yönetmeliklerle belirlenmektedir. Toptancı Hallerin Yönetim ve İşleyişi Hakkında Yönetmeliğe göre, işyeri tahsis ve teminat ücret tarifeleri aşağıdaki şekilde belirlenmektedir; - Belediyelerce tahsisi yapılan işyeri tahsis ücretleri her yıl belediye meclisince tespit edilir. Daha sonra yapılacak artışlar ise, en fazla toptan eşya fiyat endeks artışı oranında yapılır. - Tahsis teminat miktarları, 12 aylık tahsis ücretinden yukarı olmamak üzere, her yıl belediye meclisi kararıyla belirlenir. - Yer tahsis ücretlerindeki artışlar ikinci bir meclis kararına gerek duyulmaksızın teminat miktarlarına yansıtılır, mevcut teminat miktarı yeni miktara tamamlanır. - Gerçek ve tüzel kişilerce işletilen hallerde, işyeri kira bedeli ve dört aylık işyeri kira bedelinden aşağı olmamak kaydıyla, teminat miktarı hal işletmesince belirlenir. - Açık işyerleri, tahsis tarihinden en az 15 gün önce belediyece ilan edilerek ilgililere duyurulur. Tahsisin başkasına devredilmesi halinde teminat miktarı belediyeye irat kaydedilir. - Tahsisle ilgili başvuruların işyeri sayısından fazla olması halinde, belediyece kura çekimi yapılır. Tahsise hak kazananların tahsise ilişkin teminatı nakit, banka teminat mektubu veya devlet tahvili olarak belediyeye teslim etmeleri gerekir. 7. KOMİSYON ORANI, İŞLETME VE BELEDİYE PAYI Toptancı hallerde faaliyet gösteren komisyoncuların satış bedeli üzerinden alacakları komisyon oranı, en fazla %8 olmak üzere, taraflarca serbestçe tespit edilir. Toptancı hallerde satılan malların toplam satış bedelinin %2 sini geçmemek şartıyla, belediye meclislerince düzenlenecek tarifeye göre belediye payı tahsil edilir. Tahsil edilen belediye paylarının en az %10 u bir sonraki yılın belediye bütçesine toptancı hal ihtiyaçları için harcanmak üzere ödenek olarak konur ve yalnız bu amaçla harcanır. Gerçek ve tüzel kişilerce kurulan toptancı hallerde malların satış bedelinin %2 sini geçmemek üzere belirlenen belediye payı, işletme payı olarak hal işletmecisi tarafından tahsil olunur. Bunun yarısı ise belediye payı olarak ilgili belediyeye ödenir. Belediye sınırları ve mücavir alanlar içinde toptancı hal dışında malların toptan veya her ne şekilde olursa olsun toptancı halden satın alınmadan perakende satışa sunulduğunun tespit edilmesi halinde, malların toptancı hale girişi sağlanarak hal 8

10 müdürlüğünce açık arttırma ile satışı yapılır veya yaptırılır. Bu durumda, belediye payı veya işletme payı %25 olarak uygulanır. Belediye sınırları ve mücavir alanlar içerisinde toptan veya perakende mal satmak üzere münhasıran fatura veya müstahsil makbuzu ile üreticilerden mal satın alanlar satış işlemine başlamadan önce bunları fatura veya müstahsil makbuzu örnekleriyle toptancı hal müdürlüklerine bildirmek zorundadırlar. Bu durumda malların toptancı hale girişi yapılmaz ve fatura veya müstahsil makbuzunda gösterilen bedel üzerinden %15 oranında belediye payı tahsil olunur. Bildirim yükümlülüğünün ilgililerce yerine getirilmemesi veya miktar ve değer yönünden gerçeğe aykırı bildirimde bulunulması hallerinde, belediye payı malların hakem kurullarınca tespit edilecek gerçek değer ve miktarları üzerinden %30 oranında uygulanır. 8. AVRUPA BİRLİĞİ NİN YAŞ SEBZE VE MEYVE TOPTAN TİCARETİNE İLİŞKİN UYGULAMALARI Avrupa Birliği nde (AB) yaş sebze ve meyve ticaretini düzenleyen ortak bir toptancı halleri mevzuatı bulunmadığı gibi, üye ülkelerde de hallerde toptan sebze ve meyve satışını düzenleyen ülkemizdekine benzer bir yasa mevcut değildir. Ayrıca, prensip olarak AB ülkelerinde sebze ve meyvelerin toptan satışında toptancı hale kaydolma zorunluluğu da bulunmamaktadır. Bununla birlikte, tüketiciye taze, güvenli ve sağlıklı ürünler ulaştırılmasına büyük bir önemin verildiği Avrupa Birliği nde sebze ve meyve üretimi ve ticaretinin kendine özgü yapısına uygun önlemler alınmaktadır. AB bünyesinde kurulan EUCOFEL (European Union of the Fruit and Vegetable, Wholesale, Import and Export Trade-AB Sebze ve Meyve Toptancı, İhracatçı ve İthalatçılar Birliği); AB fiyat mekanizması, ihracat teşvikleri, kalite standartları, hijyen kuralları, gümrük vergileri, ambalaj ve ambalaj atıkları, destekleme fonları, bilgi alışverişi konularında faaliyet göstermektedir. EUCOFEL, AB piyasasında taze ürünlerin tüketimini artırılması suretiyle, taze ürün tüketiminin sağlıklı yaşama olan katkısını geliştirmeyi amaçlamaktadır AB de Yaş Sebze ve Meyve Ticareti İle İlgili Mevzuat Avrupa Birliği nde yaş sebze ve meyve ticaretinde; a) Meyve Sebze Ortak Piyasa Düzenine İlişkin 2200/96 sayılı tüzük ile b) Taze Meyve Sebzede Pazarlama Standartlarına Uygunluk Denetimine İlişkin 1148/2001 sayılı tüzük ana çerçeveyi oluşturmaktadır. Bu iki tüzük dışında, yaş sebze ve meyve ticaretine ilişkin çok sayıda direktif ve düzenleme de vardır. Meyve Sebze Ortak Piyasa Düzenine İlişkin 2200/96 sayılı tüzük 4 temel konuyu içermektedir. Bunlar; 1) Yaş sebze ve meyvenin sınıflandırılması ve standartların oluşturulması, 2) Üretici örgütlerinin oluşturulması, 3) Müdahale düzenlemeleri, 4) Üçüncü ülkelerle ticaret tir. 9

11 Taze Meyve Sebzede Pazarlama Standartlarına Uygunluk Denetimine İlişkin 1148/2001 sayılı tüzük ise; 1) Kalite standart denetimleri yapacak yetkili kuruluşun belirlenmesi, 2) Tacir veri tabanının oluşturulması, 3) Yurt içinde uygunluk denetimlerinin yapılması, 4) İhracat ve ithalatta kalite uygunluk denetimlerinin yapılmasını öngörmektedir AB de Yaş Sebze ve Meyve Ticareti İle İlgili Uygulamalar Avrupa Birliği nde iç piyasada kalite, kamu sağlığı, fiyat dengesi gibi unsurların belirli bir sistem içerisinde olmasını sağlamak amacıyla, yaş sebze ve meyve ticaretini etkileyen bazı düzenlemeler getirilmiştir: Tüm ihtiyaç maddeleri ve özellikle gıda maddelerine ilişkin oldukça detaylı standartlar ve hijyen koşullarını içeren çok sayıda direktif mevcuttur. Bu koşullar, hem ithal hem de AB iç piyasasında üretilen ürünler için geçerlidir. AB dışındaki ülkelerden ithal edilen ürünlerin tüm kalite, standart, hijyen ve kalibrasyon kontrolleri gümrüklerde gerçekleştirilmektedir. Böylece, iç piyasaya standart dışı ürünlerin girmesi engellenmiş olunmaktadır. AB dışındaki ülkelerden gelen her mal için uyum kontrolü yapılmaktadır. Üçüncü ülkelerden ithal edilen ürünlerin çoğu standartlara uymuyorsa, ilgili ülkelerin koordinasyon otoriteleri bilgilendirilmektedir. AB üyesi bir ülkenin denetim organları, bir başka AB üyesi ülkeden gelen malların büyük bir kısmının standartlara uymadığını saptaması halinde, durumu toptan satış merkezlerine, dağıtım kanallarına ve diğer AB üyesi ülkelerin ilgili otoritelerine bildirmektedir. AB bünyesinde tarımsal ürünlerde haksız rekabetin önlenmesi ve piyasa fiyatının oluşumunun sağlanması amacıyla, tüm üreticilerin ürünlerini üye oldukları üretici birlikleri kanalıyla pazarlamasını öngören düzenlemeler getirilmiştir. Gerek ithal edilen gerekse üretici birlikleri kanalıyla pazarlanan ürünlerin birinci el toptan satışı prensip olarak mezat (açık arttırma ile satış) yoluyla gerçekleştirilmektedir. Süpermarket ve hipermarketler ise üretici birliklerinden doğrudan alım yapmayı tercih etmektedir. Üretici Birlikler, genel olarak, kurdukları kooperatifler kanalıyla mezatları yürütmektedir. Tüm üretici birliklerinin üst birlikleri ve branş birlikleri bulunmaktadır. AB piyasasında başta gıda maddeleri olmak üzere hemen hemen tüm temel ihtiyaç maddelerinin pazarlanmasında süpermarket ve hipermarketler büyük bir ağırlık kazanmıştır. Bu şirketlerin pazarlayacakları ürünleri doğrudan üretici birliklerinden satın almaları ve/veya ithal etmeleri nedeniyle, mezatlar daha küçük ölçekli toptancıların tercih ettikleri ürün tedarik yöntemi olmaktadır. Yaş meyve ve sebzelerin de satışa sunulduğu toptan gıda pazarlarına getirilen ürünler ise çoğunlukla küçük marketler ve restoranlar gibi işletmeler tarafından 10

12 satın alınmaktadır. Toptan olmak koşuluyla, nihai tüketicilerin de bu yerlerden ürün satın almaları mümkündür. AB ülkelerinde yaş sebze ve meyvelerin toptancı hallerine girme zorunluluğu bulunmamaktadır. Yaş sebze ve meyve, genel olarak üç kanaldan perakendeciye ulaştırılmaktadır: (1) toptancı halleri, (2) büyük dağıtıcı marketler, (3) üretici birlikleri. Bunlardan büyük dağıtıcı marketler, toptan ve perakende dağıtım yapabilmektedirler AB de Sebze ve Meyve Pazarlama Koşulları Globalleşme sürecinde ürünlerin dağıtım ve pazarlama yöntemleri de değişime uğramıştır. Bu değişim, özellikle geleneksel yöntemlerle çalışan toptancıları işletme anlayışlarını gözden geçirmeye zorlamıştır. Avrupa Birliği üyesi ülkelerin büyük çoğunluğunda büyük gıda zincirleri toplam meyve ve sebze satışlarının %70 ini gerçekleştirmektedir. Büyük gıda zincirleri, ihtiyaçları olan sebze ve meyveyi doğrudan üreticiden almayı tercih etmektedir. Avrupa Birliği nde sebze ve meyve toptancı, perakendeci, dağıtımcı ve paketleyicileri; sattıkları veya satılmasına aracılık ettikleri ürünlerin gerekli tüm bilgileri içeren etiketi taşımasından sorumludur. Ürün etiketsizse ve ürünü alan satıcı da ürünü bu şekilde kabul etmişse, ürünün etiketlenmesinden sorumlu durumdadır. Avrupa Birliği nde sebze ve meyve için ekstra sınıf, birinci sınıf ve ikinci sınıf şeklinde üç ayrı minimum pazarlama kriteri belirlenmiştir. Ekstra sınıf, mükemmel kalitede ve çok özel seçilmiş ürünler olarak; birinci sınıf, iyi kalitede ve önemli bir hasarı olmayan ürünler olarak, ikinci sınıf, iyi sayılabilecek kalitede ve şekil, renk, ufak kusurlar gibi bir veya iki kabul edilebilir eksikliği olanlar şeklinde tanımlanmıştır. Depolama ve taşınma sırasında ürünlerde hasar meydana gelebilmektedir. Bu durumda, malı elinde bulunduran kişinin üründe meydana gelen değişiklikler doğrultusunda ürün sınıfını değiştirme yetkisi vardır. Ürün sınıfını değiştirmek yerine, kusurlu ürünü ayırmak da mümkündür. Her bir ürün paketinin açık, okunaklı ve dışarıdan görülebilir şekilde etiketlenmesi gerekmektedir. Etikette paketleyene ait bilgiler, ürün cinsi, ülkesi, miktarı, sınıfı gibi bilgilerin bulunması zorunludur AB Ülkelerindeki Yaş Sebze ve Meyve Ticareti İle İlgili Uygulamalar Avrupa Birliği üyesi ülkelerdeki sebze ve meyve toptan ticareti ile ilgili uygulamalara bakıldığında, üye ülkeler arasında farklılıklar olduğu görülmektedir. AB deki yaş sebze ve meyve ticareti ile ilgili olarak Hollanda daki Amsterdam Toptancı Hali ile Almanya daki Münih Toptancı Hali ndeki uygulamalar aşağıda özet olarak yer almaktadır Amsterdam Toptancı Hali Avrupa Birliği içinde tarımın ve tarımsal örgütlenmenin en gelişmiş olduğu Hollanda da sebze ve meyvelerin toptan gıda pazarlarında (toptancı halleri) satışı zorunlu değildir. Toptancı halinde sadece sebze ve meyve ticareti değil, hemen hemen tüm gıda maddelerinin toptan ticareti yapılmaktadır. Hollanda nın en büyük 11

13 toptan gıda pazarı olan Amsterdam Hali 1934 yılında kurulmuştur. Amsterdam halindeki bazı uygulamalar aşağıdaki gibidir: - Toptancı halin işletilmesinden belediye sorumludur. Hal, belediyece atanan bir müdür tarafından yönetilmektedir. - Toptancı halde bulunan işletmeler, hal idaresine hizmet bedeli adı altında yıllık bir vergi ödemektedir. Hizmet bedeli, işletmenin sahip olduğu m 2 ölçüsü ile orantılıdır. - Toptancı halin denetiminden belediye meclisi sorumludur. Belediye meclisince görevlendirilen bir üye, halin faaliyetinden sorumludur. Her yıl sonunda halin gelir ve giderleri incelemeye tabi tutulmaktadır Münih Toptancı Hali Almanya meyve ve sebze piyasası büyük ölçüde ithalata dayanmaktadır. Ülkede tüketilen meyvenin %70'i, sebzenin de %60'ı ithalat yoluyla karşılanmaktadır. İthalat yoluyla gelen bütün ürünler kayıtlı olarak piyasaya sunulduğu gibi, ülke içerisindeki üreticiler de firma boyutunda işletmeler olduğundan bunlara ait ürünlerin de kayıtdışı satılması söz konusu olmamaktadır. Almanya nın ikinci büyük hali olan Münih toptancı hali 1912 yılında kurulmuştur. Toplam 27 hektar alan üzerine kurulu bulunan hal de 180 firma faaliyet göstermekte olup, bunların 60 tanesinin sahibi Türk vatandaşıdır. Yılda 520 ile 540 bin ton civarında meyve ve sebzenin geçtiği halde 2000 kişi çalışmaktadır. Şehirde hal aracılığı ile yapılan satışlar toplam satışların %14'ünü oluşturmaktadır. - Münih halinin mülkiyeti belediyeye ait olduğundan, işyeri sahipleri m² için ortalama aylık 30,10 Euro kira ödemekte bunun dışında belediyeye rüsum, harç vb. hiçbir ödeme yapmamaktadırlar. - Meyve ve sebzelerin bulunduğu kısım tümüyle kapalı alanlardan oluşan ve içerisinde soğuk hava depolarının da bulunduğu hal binasının yanında büyük bir idare binası da yer almaktadır. - Münih halinde meyve ve sebzenin yanı sıra çiçek satışları da yapılmakta, 2007 yılı başından itibaren balık satışlarının da yapılması ve hemen yanında bulunan şehir mezbahası ile halin birleştirilmesi planlanmaktadır. - Hal alanına büyük ve küçük araçlar ayrı kapılardan giriş çıkış yapmakta, yük getiren kamyonlar özel park alanında durmakta, yükleri buradan forklift vb. araçlarla hal binası içerisine taşınmaktadır. - Kamyonlardan hal dışındaki müşteriye satış yapılmasına kesinlikle izin verilmemekte, ancak mallar haldeki firma hesabına geçtikten sonra satış yapılması mümkün olmaktadır. - Halin temizliğini firmalar üstlenmiş olup, özel olarak oluşturulan bir alanda çöplerin ayrıştırılması işlemi yapılmakta ve meyve ve sebze atıkları biyogaz tesislerine, kağıtlar geri döşüm tesislerine gönderilmektedir. - Hal içerisinde ayrıca 48 firmanın bir araya gelerek kurduğu laboratuarda gerekli kontrol ve analizler yapılmaktadır. Hal içerisinde meyve ve sebzenin AB normlarına uygunluğu Eyalet Tarım Bakanlığı görevlilerince denetlenmekte, uygun bulunmayanlar gönderen ülke firması bazında çeşitli yaptırımlara tabi tutulmaktadır. 12

14 9. AB VE TÜRKİYE DEKİ YAŞ SEBZE VE MEYVE TİCARETİ ARASINDAKİ FARKLILIKLAR 9.1. Toptancı Halleri AB ülkelerindeki toptancı hallerinin ülkemizdeki toptancı hallerinden ayrılması iki nedenden kaynaklanmaktadır: 1) Toptancı hallerinin sistemlerindeki ve yapılarındaki farklılıklar, 2) Ülkemizdeki mevzuatta yer almasına rağmen uygulamada oluşturulamamış fiziki koşulların (örneğin hal kompleksi içinde bulunması öngörülen soğuk hava depoları, restoran, park, depo, paketleme evi, vb) eksikliği. Avrupa Birliği nde sebze ve meyvelerin toptan satışında hale kaydedilme zorunluluğu bulunmamakta olup, böyle bir düzenleme hem AB nin rekabet kurallarına hem de üye ülkelerdeki rekabet mevzuatına aykırı kabul edilmektedir. AB deki hallerde faaliyet gösteren işletmeler, mallarını ihtiyacı olan ürünü doğrudan temin etme imkanından yoksun küçük esnaf niteliğindeki işletmelere dağıtmaktadır. AB deki toptancı hallerinde, sadece taze sebze ve meyve toptan satışı yapılmamakta, et ürünleri, kuru gıda, unlu mamuller, temel ihtiyaç maddeleri hatta taze çiçek vb ürünlerin toptan satışı için de ayrı ayrı mekanlar tahsis edilmektedir. Bu nedenle AB ülkelerinde toptancı halleri Toptan Gıda Pazarları olarak adlandırılmaktadır. AB deki toptancı hallerinde ürünlerin en sağlıklı şekilde saklanmasını sağlayacak depo ve soğuk hava depoları bulunmaktadır. Haldeki işyerlerinin kiralanması/satışı, devri ya da ayrılma işlemleri her halin kendi tüzüğü ile oldukça basit ve açık şekilde düzenlenmektedir. Toptan gıda pazarlarında toptancılar dışında, ithalatçılar, komisyoncular, yiyecek içecek tedarikçileri de faaliyet göstermektedir. AB deki toptancı hallerinde temizlik ve güvenlik gibi hizmetlerin özel firmalarca gerçekleştirilmesine olanak sağlanmaktadır. Halde satışa sunulan ürünler oldukça düzenli ve temiz bir şekilde sergilenmekte, hal idaresi faaliyet saatleri süresince temizlik ve düzene uygunluğu kontrol etmekte ve iş sahiplerini uyarmaktadır. Toptancı halleri, her türlü aracın rahatça giriş çıkışına imkan verecek şekilde yerleştirilmiş ve organize edilmiştir Üretici Örgütleri Avrupa Birliği 1996 yılında çıkarttığı 2200/96 sayılı tüzükle, üretici örgütlerini sebze ve meyve piyasasının temel taşı kabul ederek, özellikle sebze ve meyve pazarlaması konusundaki faaliyet alanlarını genişletmiştir. Üretici örgütleri; üretim, hasat, depolama, paketleme ve pazarlama konularında birlikte hareket eden üreticilerden oluşan, gönüllülük esasına dayalı olarak kurulmuş ve ilgili üye ülke tarafından tanınmış tüzel kişilerdir. Avrupa Birliği nde sebze ve meyve üreticilerinin bir kuruluşa üye olma yasal zorunluluğu yoktur. Üretici birliğine üye olan üreticilerin ise, ürünlerini üretici birlikleri kanalıyla pazarlaması zorunludur. Üretici birliklerinin şu kategorilerde kurulması 13

15 öngörülmüştür: sebze ve meyve, meyve, sebze, işlenebilir ürünler, narenciye, kabuklu ürünler (fındık, ceviz, vb), mantar. Üretici örgütlerinin faaliyet amaçları; - Değişen talep doğrultusunda özellikle kalite ve miktar açısından planlı ve düzenli üretim gerçekleştirilmesini sağlamak, - Üyeleri tarafından üretilen ürünlerin pazar payını arttırmak ve arzı planlamak, - Üretim maliyetlerini azaltmak ve üretici fiyatlarında istikrar sağlamak, - Özellikle su, toprak ve peyzaj kalitesini koruyacak ve biyo-çeşitliliği muhafaza edecek üretim uygulamalarının, üretim tekniklerinin ve çevreyle dost atık yönetimi uygulamalarının yaygınlaştırılmasını sağlamak, diğer bir deyişle çevre duyarlı faaliyetleri teşvik etmek tir. Üretici Birliği üyelerinin uyması gereken kurallar şunlardır; 1) Üretim, pazarlama ve çevrenin korunması alanlarında Birliğin belirlediği kuralları uygulamak, 2) Sadece bir tek kategorideki Birliğe üye olmak ve bulunduğu kategoride üretim yapmak, 3) Ürünlerini üye olduğu Birlik kanalıyla pazara sunmak, 4) Üyesi oldukları birlik tarafından istatistik oluşturmak amacıyla talep edilen üretim alanı, üretim miktarı, hasat ve doğrudan satış bilgilerini vermek, 5) Birlik tarafından belirlenen üyelik aidatını ödemek. Ürünlerin pazarlanması konusunda bazı istisnalar mevcuttur. Bunlar; 1) Üretici birliği üyeleri, sebze ve meyve üretici birliği üyesi iseler üretimlerinin %25 inden fazlasını, diğer kategorilerdeki üretici birliği üyesi iseler üretimlerinin %20 sinden fazlasını doğrudan özel müşterilere satamazlar, 2) Üyesi olduğu birliğin pazarlayabileceği ürün miktarını aşan miktardaki ürünlerini kendileri ya da kendi birliklerinin kurduğu başka bir birlik kanalıyla pazarlayabilirler, 3) Üyesi oldukları birliğin ticari faaliyet alanına girmeyen ürünleri, kendi birlikleri tarafından oluşturulan bir başka birlik kanalıyla pazarlayabilirler. Üreticiler, toptancı grupları ve süpermarketler karşısında rekabet edebilmek ve talep edilen miktarda ve kalitede ürün arz edebilmek için üretici birlikleri altında birleşmek durumunda kalmaktadır. Ayrıca, 1998 yılından itibaren üreticiye doğrudan sübvansiyonları azaltan Avrupa Birliği nin, üreticilere Meyve-Sebze Ortak Pazar Organizasyonu çerçevesinde, üretici birlikleri vasıtasıyla yardım etmesi de üretici birlikleri altında örgütlenilmesinde etkili olmuştur. Avrupa Birliği nde yaklaşık 1400 üretici birliği bulunmaktadır. Bunların %40 ını sebze ve meyve üreticileri oluşturmaktadır. Üretici birliklerinin pazarlanan toplam meyve ve sebze değerine göre payı ülkeden ülkeye değişmektedir. Örneğin, üretici birliklerinin toplam sebze ve meyve pazarlamasındaki payı Fransa da %50 iken Almanya da %28 dir. Hollanda ve Belçika da sebze ve meyve üretiminin %70 inden fazlası üretici birlikleri kanalıyla pazarlanmaktadır. Avrupa Birliği nde üretici birliklerinin sayıları ve büyüklükleri üye ülkeler arasında oldukça farklılık göstermektedir. Örneğin; Hollanda da toplam 12 yaş sebze ve meyve üretici birliği bulunmaktayken, Türkiye nin tarımsal yapısına oldukça benzeyen İspanya da 536 üretici birliği yaş sebze ve meyve ticaretinde faaliyet 14

16 göstermektedir. Avrupa Birliği nde yaş sebze ve meyve pazarlamasında üretici birliklerinin başarısı, her üye ülkenin kendi iç düzenlemelerine bağlı olarak değişmektedir. Türkiye de üretici birlikleri 5200 sayılı Kanun ve buna dayanılarak çıkartılan Yönetmelik ile düzenlenmiştir. Tarımsal Üretici Birlikleri Kanunu Resmi Gazete Tarih/No: /25514; Kanun No: 5200 Tarımsal Üretici Birliklerinin Kuruluş Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik Resmi Gazete Tarih/No: /25702 Üreticilerin AB standartlarında örgütlenmelerini sağlayan üretici birliklerinin kurulmasındaki temel amaç; üretimi talebe göre planlamak, ürün kalitesini iyileştirmek, pazara standartlara uygun ürünleri arz etmek ve ürünlerin ulusal ve uluslararası ölçekte pazarlama gücünü arttırıcı tedbirler alınmasını sağlamaktır. Tarımsal Üretici Birlikleri Kanunu nun uygulanmasına ilişkin yönetmeliğin yayınlandığı Ocak 2005 ten bu yana 43 üretici birliği kurulmuştur. Üreticinin talebe göre üretimini planlamasını sağlayarak pazarlama güçlerinin arttırılması amacını taşıyan üretici birlikleri, ancak ürün bazında örgütlenmelerini tamamlayıp üst birlikler kurmaya başladıklarında ürünün piyasaya arzında önemli rol oynamaya başlayabilecek ve Avrupa Birliği ndeki gibi etkin bir konuma sahip olabilecektir. 10. SORUNLAR Yaş sebze ve meyvelerin toptan satışında denetleme, kontrol, fiyat oluşumu gibi görevleri üstlenen toptancı hallerindeki alt yapı eksiklikleri, mevzuattan kaynaklanan eksiklikler, uygulamadan ve mevzuatın yeterince bilinmemesinden kaynaklanan aksaklıklar toptancı hallerine yüklenen görevlerin sağlıklı bir şekilde oluşumuna engel olmaktadır. Yaş sebze ve meyve ticaretini düzenlemek amacıyla yürürlüğe konulan 552 sayılı Kanun Hükmünde Kararname (KHK), sektördeki sorunların çözümlenmesini sağlayamamıştır. Sektörde yaşanan sorunlar 552 sayılı KHK den kaynaklanabildiği gibi, mevzuatın eksik ve yetersiz uygulanması veya hiç uygulanmaması nedeniyle de ortaya çıkabilmektedir. AB ülkelerinde ise yaş sebze ve meyve ticaretini düzenlemek amacıyla tek ve ayrıntılı bir yasa oluşturmak yerine, sektörün faaliyetlerinin sağlıklı şekilde yürütülmesi için gerekli olan standart, hijyen, kalite, fiyat, ambalaj vb. çok sayıda kurala ilişkin ayrı ayrı düzenlemeler getirilmiştir. Kontroller, üretim aşamasında, üretici birliklerine etkin bir rol verilerek sağlanmaktadır. AB Komisyonu tarafından oluşturulmuş olan oldukça ayrıntılı ve çok sayıdaki, kalite, hijyen, ambalajlama, taşıma, depolama vb. konularını içeren mevzuat tüketime sunulan ürünün sınırlarını belirlemektedir. Toptancı halleri, sadece küçük ölçekli toptan mal alanlara hizmet eden merkezler konumundadır. 15

17 Ülkemiz yaş sebze ve meyve ticaretindeki temel sorunlar aşağıda sıralanmaktadır: 1. Haksız Rekabet Yaratan Uygulamalar a) Kaçak Haller Mevzuata aykırı olmasının yanı sıra hem ülke ekonomisine zarar veren hem de sınırları içinde faaliyet gösterdikleri belediyelerin ciddi gelir kaybına sebep olan, ayrıca sektörde haksız rekabet yaratan kaçak haller faaliyetlerini sürdürmeye devam etmektedir. b) Kayıt Dışı Satışlar Şehre giren tüm meyve ve sebzelerin 552 sayılı KHK uyarınca toptancı halinden geçirilmesi gerektiği halde, yarısından fazlası hale girmeden marketlerde, manavlarda ve semt pazarlarında satışa sunulabilmektedir. Üretim bölgelerinden, başta İstanbul olmak üzere özellikle büyük kentlere getirilen sebze ve meyveler market, manav, pazar vb. gibi satış noktalarına kayıtsız şekilde pazarlanabilmektedir. Bunun yanı sıra, kamyon üzeri satış olarak bilinen yöntemle de hiçbir kayda tabi olmadan satışlar gerçekleştirilebilmektedir. 552 sayılı KHK ilk çıktığında hale mal girişinde % dolaylarında artış olduğu kaydedilmiş olmakla birlikte, denetimsizlik, kaçak haller olgusu ve sistemin altyapısının yeterli düzeyde oluşturulamaması nedeniyle mal girişi yeniden eski seviyelerine gerilemiştir. c) Katma Değer Vergisi (KDV) Maliye Bakanlığı nın 91 Seri No.lu KDV Tebliği ne göre; toptancı hallerinde faaliyette bulunanlara ve bunlar tarafından gerçek usule tabi katma değer vergisi mükelleflerine yapılan taze sebze ve meyve (mamulleri hariç) teslimlerinde uygulanan %1 KDV oranı, toptancı hallerinde faaliyet gösterenlerin hallerden temin ettikleri taze sebze ve meyveleri hal dışındaki ünitelerinde satmaları halinde de uygulanmaktadır. Bunların gerçek usulde KDV mükellefi olmayanlara satışında ise KDV oranı %8 olarak uygulanmaktadır. Toptancı marketlerin %1 KDV ile hallere yakın bölgelerde dahi nihai tüketici ve perakendecilere sebze ve meyve satışı yapabilmesini olanaklı kılan bu düzenleme, sektörde haksız rekabete yol açan uygulamalar arasında gösterilmektedir. 2. Mevzuattan Kaynaklanan Sorunlar Modern toptancı hallerinin tesis edilmesi ve işletilmesine yönelik yasal zemin oluşturulmuş olmakla birlikte, kanun ve yönetmeliklerle getirilen düzenlemelerin maddi yetersizlikler ve/veya eksik uygulamalar nedeniyle hayata geçirilememesi nedeniyle, ülkemizde toptancı halleri bir sorun olmaya devam etmektedir. Örneğin; 552 sayılı KHK nin 12.maddesinde hal müdürlerinin ziraat, tarım ekonomisi, gıda mühendisi veya pazarlama bölümü mezunu olmasının, 20.maddesinde ise toptancı hallerinde oluşturulan hakem heyetlerinde bağ bahçe konusunda uzman elemanların yer alması öngörülmüş olmakla birlikte, uygulamada bazı belediyelerin bu yükümlülükleri yerine getirmedikleri görülebilmektedir. 16

18 Toptancı hallerinde üreticiler, komisyoncular, alıcılar ve hal müdürlükleri arasında meydana gelebilecek uyuşmazlıkların çözümü amacıyla oluşturulması kanunla öngörülen ve uygulama yönetmeliği bulunan Hal Hakem Kurullarının, anlaşmazlıkların çözümlenmesi işlevlerini etkin olarak yerine getirememesi de önemli bir sorun teşkil etmektedir. 3. Altyapı Eksiklikleri a) Tip Proje Esasları 552 sayılı KHK nin 4.maddesi toptancı hallerinin depolama, tasnif, ambalajlama, standart ve kalite denetim laboratuarlarını içeren tip projeler çerçevesinde kurulabileceğini öngörmektedir. Toptancı hallerinin kuruluş esaslarını belirleyen yönetmelikte de hallerin taşıması gereken altyapı donanımına ilişkin özellikler ayrıntılı olarak yer almakla birlikte, ülkemizdeki toptancı halleri belirtilen özellikleri tam olarak taşımamaktadır. Dolayısıyla, özellikle sağlık ve hijyen standartları açısından gerekli koşulları sağlamaktan uzak konumdaki toptancı hallerinin işlevlerini sağlıklı olarak yerine getirdiklerini söylemek mümkün değildir. b) Güvenlik Hallere giriş ve çıkışların daha rahat yapılabilmesi ve pazar yerlerinin denetimi için hal zabıtası görevlendirilmiştir. Hal zabıtalarının bu görevlerini etkin bir şekilde yerine getirememesi, hallerin güvenliği açısından önemli bir eksikliktir. c) Diğer Hizmetler Ülkemizdeki toptancı hallerinde, faaliyetlerin sağlıklı yürümesi için bulunması gereken depo, soğuk hava depoları, restoran, kafeterya, otopark vb. temel hizmetleri sağlayacak altyapı olanakları tam olarak mevcut değildir. Soğuk hava depoları ürünlerin çürümesini önlemesi, analiz laboratuarları kalıntı ve hormonlu ürünlerin hallere sokulmasına engel olması ve standart laboratuarları kasada bulunan tüm ürünlerin aynı kalitede olmasını sağlaması bakımından son derece önemli altyapı unsurlarıdır. Ürünlerin daha uzun süre muhafaza edilerek israfı önemli ölçüde azaltan soğuk hava depoları birçok toptancı halinde mevcut değildir. Örneğin, İstanbul daki hallerde mevcut depolama ve soğutma sistemleri yeterli olmadığı için haller dışında bulunan özel soğuk hava depolarından faydalanılmaktadır. Bununla birlikte, toptancı hallerinde soğuk hava deposu, standart ve analiz laboratuarları gibi birimleri kurmakla yükümlü olan belediyelere hiçbir yaptırım uygulanmamaktadır. Hallerdeki altyapı eksiklikleri diğer sorunlarla birleştiğinde daha olumsuz bir tablo ortaya çıkmaktadır. d) Denetim Eksikliği Yaş sebze ve meyve ticareti alanında mevzuatla getirilen düzenlemelerin sağlıklı olarak işlemesini sağlayacak ve mevcut sorunların giderilmesinde etkin bir çözüm olabilecek denetimlerin artırılması gerekmektedir. Yaş sebze ve meyve toptan satışında yasadışı pazarlama faaliyetlerinin son yıllarda büyük artış göstermesi denetimlerin yetersiz kaldığının göstergesidir. 17

19 11. DEĞERLENDİRME VE ÖNERİLER Tarımsal üretimin milli ekonomiye katkısının arttırılmasında pazarlama çok önemli bir araçtır. Ürünün hasadından başlayarak tüketiciye kadar uzanan aşamalarında kayıpların en aza indirgenmesi, kalitenin korunması ve yaratılmış değerin eksiye dönüştürülmemesi son derece önemlidir. Üretim ve üreticilerimizin gelişmiş ülke standartlarına entegrasyonu, ürünlerin hem iç hem dış piyasaların talep ettiği çeşit, kalite ve miktarlarda üretilmesi ve pazarlanması yoluyla sağlanabilecektir. Dolayısıyla, yaş sebze ve meyvelerin iç piyasaya dağıtımının yapıldığı toptancı hallerinin altyapı yönetim ve işleyişinin iyileştirilmesi ve fiziki altyapılarının modernize edilmesi bugün daha da önemli hale gelmiştir. Türkiye deki yaş sebze ve meyve sektörünün üretim yapısından, fiziki altyapısından ve pazarlama altyapısından kaynaklanan kendine özgü sorunları bulunmaktadır. Ürünlerin muhafazası, ambalajlanması ve etiketlenmesi, girdi kullanımı, organik tarım, yetiştiricilik sistemleri, pazarlama altyapısının uygunsuzluğu ve eksikliği, üretici örgütlenmesindeki eksiklikler ise öne çıkan sorunlardır. Toptancı Halleri nin; sağlık ve hijyenik koşulların tam olarak sağlandığı, haksız rekabetin ortadan kaldırıldığı, alım, satım ve nakliye işlemlerinin sebze ve meyvelerin doğal yapılarını bozmadan hızlı ve modern bir şekilde gerçekleştirilebildiği, toptancı halinde faaliyet gösteren üretici, komisyoncu, alıcı ve diğer personelin işlerini en etkin şekilde yürütebildiği bir yapıda olması gerekmektedir. Yaş sebze ve meyvelerin genel olarak pazarlandığı yerler olan toptancı hallerinden, rüsum ve komisyonların yüksek olması, vb nedenlerle büyük kaçışlar olduğu ve çoğu ürünün hallere girmeden pazarlandığı görülmektedir. Bugün toptancı halleri tarım ürünlerinin pazarlanması işlevlerini etkin olarak yerine getirememektedir. Toptancı hallerden kaçışın önlenmesi için etkin bir denetim mekanizması kurulmalıdır. Kayıt dışı faaliyetlerin engellenmesi amacıyla 552 sayılı KHK de yar alan sebze ve meyvelerin toptancı halden geçirilmesi zorunluluğunun, denetimlerin de yetersizliği nedeniyle, bugüne kadar sektördeki kayıt dışılığı caydırıcı yönde çok fazla etkili olmadığı görülmektedir. Sektörde kayıt dışı faaliyetlerin önlenebilmesi için üreticiden başlayarak aracı, toptancı ve tüketiciye kadar uzanan zincir üzerindeki tüm aşamalarda kontrolü sağlayacak yönde düzenlemelere ağırlık verilmelidir. Toptancı hallerinde güvenlik, trafik düzeni, çevre temizliği, vb hizmetlerin yerine getirilmesinden belediyeler sorumludur. Belediyeler bu hizmetleri yerine getirmek amacıyla kantarlardan giriş ücreti, ürünlerden rüsum, dükkanlardan tahsis ücreti, vb ücretler almaktadır. 552 sayılı KHK nin 17.maddesinde de; belediyece tahsil edilen belediye payları nın en az %10 unun toptancı hal ihtiyaçları için harcanmak üzere takip eden yılın bütçesine ödenek olarak konulacağı ve yalnız bu amaçla harcanacağı belirtilmiştir. Buna rağmen, toptancı hallerindeki fiziki yetersizlikler nedeniyle ürünlerin çürümesi, yeterli denetimin yapılmaması nedeniyle kayıt dışı yaş sebze ve meyve ticaretinin artması, özel güvenlik sorunlarının devam etmesi, sağlık koşullarına uygun olmayan ürünlerin varlığı, bir çok hal de genel temizlik gerekliliklerinin yerine getirilmiyor olması, vs son derece düşündürücüdür. Toptancı 18

20 hallerinin işletilmesinden sorumlu mercilerin bu görevlerini yerine getirmede gerekli hassasiyeti göstermeleri sağlanmalı, gerekirse cezai müeyyideler uygulanmalıdır. Ülkemiz ekolojik yapısının getirdiği beslenme kültürünün bir sonucu olarak sebze ve meyveler toplam gıda tüketimimiz içinde büyük bir yer tutmaktadır. Semt pazarlarının yaygınlığı, fazlalığı ve alışveriş hacminin büyüklüğü halkın taze sebze ve meyve tüketim eğiliminin göstergesidir. Diğer yandan, tüketime sunulan ürünlerin kalite ve standart açısından kontrole tabi tutulmaması ise önemli bir eksikliktir. Bu nedenle, toptancı hallerinde analiz laboratuarları kurulmalı ve sağlık denetimleri yapılmalıdır. Üretimden kaynaklanan ve sağlığa zarar veren ilaç kullanımının önüne geçilmeli, zararlı kalıntılar sebze ve meyvelerin tüketime sunulmasından önceki safhalarda tespit edilmeli ve insan sağlığına uygun ürünlerin piyasaya arz edilmesi sağlanmalıdır. Ülkemizdeki taze sebze ve meyve pazarlaması ve tüketiminde; iç piyasaya tüketim amaçlı sunulan ürünlerin kalite ve standart açısından yeterli kontrole tabi tutulmaması, ihracata konu olan sebze ve meyvelerin ise iç piyasadakinin aksine hem ülkemiz hem de ihraç edilen ülkenin talep ettiği standartlar dikkate alınarak kontrol edilmesi, ülkemizde tüketime sunulan ürünlerin üzerinde tüketiciyi bilgilendirmeye yönelik olarak cins, miktar, ülke orijini, tür, kalite vb. ayrıntılara genellikle yer verilmemesi, ihraç edildiği ülke gümrüğünde gerçekleştirilen kontroller sonucu sakıncalı bulunması veya gerekli standartları taşımadığı gerekçesiyle iade edilen ürünlerin iç piyasaya sunulabilmesi, dikkat çekici noktalar olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu nedenlerle, iç piyasaya yönelik kalite ve standarda ilişkin düzenlemeler ve denetimlere mutlaka önem verilmeli ve Gıda Kodeksinde yaş sebze ve meyveye ilişkin standartlar tamamlanmalıdır. Yaş sebze ve meyve ticaretinde gelişmiş ülke düzeyine ulaşılmasına yönelik çalışmaların yapılabilmesi için öncelikle sektördeki sorunların üretici, satıcı, toptancı hal, yerel yönetim, bakanlık, meslek kuruluşları gibi tüm tarafların katılımıyla ele alınıp tartışılması, ortak çözüm önerilerinin getirilmesi ve bunların hayata geçirilmesi gerekmektedir. Sektörün öncelik arz eden sorunlarının en azından bir kısmının çözümü için de yürürlükteki mevzuatta öngörülen kuralların ilgili taraflarca tam olarak uygulanmasının sağlanması son derece önemlidir. Yaş sebze ve meyve ticaretindeki bir diğer tartışma konusu da 552 sayılı Toptancı Halleri İle İlgili Kanun Hükmünde Kararname ile 5200 sayılı Tarımsal Üretici Birlikleri Kanunu arasında uyumsuzlukların giderilmesi ile ilgilidir. 552 sayılı KHK de üreticilerce kurulan en az 50 ortaklı kooperatifler ve üst kuruluşları şeklinde tanımlanan üretici birlikleri, 5200 sayılı Kanun da ise en az 16 tarım üreticisinin bir araya gelmesiyle kurulan kuruluşlar olarak ifade edilmektedir. 552 sayılı KHK ye dayalı olarak faaliyet gösteren üretici birliklerine gerçek usulde vergiye tabi perakendecilere ürün satabilme imkanı tanınırken, 5200 sayılı Kanun a dayalı olarak kurulan üretici birliklerine bu hakkın tanınmaması önemli bir çelişki olup, iki kanun arasındaki uyumsuzlukların giderilmesine yönelik değişikliğin yapılması gerekmektedir. Tarımsal ürünlerin istenilen kalitede üretilebilmesi ve pazar gerekliliklerinin en sağlıklı şekilde sağlanabilmesi için sektörün kaynağını oluşturan üreticiler göz ardı edilmemeli, üreticiyi güçlendirmeye ve organize etmeye yönelik çalışmalar 19