1. HAFTA TD122 YENİ TÜRK EDEBİYATI II. Yrd. Doç. Dr. Türkan GÖZÜTOK.

Transkript

1 1. HAFTA TD122 YENİ TÜRK EDEBİYATI II Yrd. Doç. Dr. Türkan GÖZÜTOK Karabük Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi

2 2 Konu Başlıkları 1. Uzun Anlatıma Dayalı Edebi Eserler 2. Uzun Anlatıma Dayalı Edebi Eserlerin Özellikleri

3 3 Temel Kavramlar Bu bölümde Uzun Anlatıma Dayalı Edebi Eserler, Uzun Anlatıma Dayalı (Tahkiye) Eserlerin Özellikleri, hakkında bilgi verilecektir.

4 4 Uzun Anlatıma Dayalı Edebi Eserler Uzun anlatıma dayalı eserlerin genel adı tahkiyedir. Tahkiyenin sözlükteki karşılığı öykülemedir. Tahkiye roman, hikâye, destan, masal gibi öyküleme tekniğiyle oluşturulmuş türleri içerisine almaktadır. Uzun anlatıma dayalı eserlerin geçmişi çok eski zamanlara dayanmaktadır. Tarihsel olarak tahkiyeli anlatımın geçirmiş olduğu süreçlere bakacak olursak; bu anlatımın en önemli örneklerinden olan romanın ilk kez Ortaçağ ın sonlarında görülmeye başladığını görürüz. Ancak roman türünden önce hem Doğu da hem de Batı da anlatı karşılayan, ancak gerçekçi özellikler taşımayan, hayal ve abartı ürünü olan masal, fabliyo, destan, halk hikâyesi gibi anlatı türleri vardı. Yani roman birden bire ortaya çıkmamış onu besleyen birtakım anlatı türleri ile beslenmiş ve zamanla roman sanatı vücuda gelmiştir. Nurullah Çetin Roman Çözümleme Yöntemi adlı kitabında anlatı geleneğinin tarihi gelişimini ana hatlarıyla, belirgin özellikleriyle ve genel kurgusal yapısıyla iki döneme ayırarak incelemiştir. Bu dönemler 1. Gerçek dışılığa dayalı tahkiye dönemi 2. Fiziksel gerçekliğe dayalı tahkiye dönemi. Gerçek Dışılığa Dayalı Tahkiye Dönemi Bu dönem Batıda 17. yüzyıla kadar devam ederken Türk edebiyatında 19. yüzyıla kadar devam etmiştir. Destanlar Dönemi: hem doğuda hem batıda en eski anlatı türü destanlardır. Destanlar bir milletin veya bir kişinin başından geçen olayların kahramanca bir dille anlatıldığı aynı zamanda içerinde gerçeküstü olayların ve şahısların yer aldığı bir türdür. Destanlar kendi arasında mitolojik ve menkıbevi olmak üzere iki gruba ayrılır. Dünya edebiyatında destan: Batıda destanların temel kaynağı mitoslardır. İlk insan anlamakta ve kavramakta zorlandığı bir takım olayları kendince simgeleştirdiği veya kişileştirdiği varlıklarla hikâye etmeye çalışmış ve böylece mitosları oluşturmuştur. Yunan ve Latin mitolojisi batı medeniyetinin temel kaynaklarından biridir. İlias (iliada,ilyada) ve odysseia (odisa) adlı iki destan Batı edebiyatının en önemli iki destanıdır. Türk Edebiyatında destan: Edebiyatımızdaki destan türü daha çok İslamiyet in kabulünden önceki dönemi kapsar. Atlı-göçebe, akıncı-avcı yaşam şekline sahip Türk toplumu yaşamış olduğu savaşları, göçleri ve tecrübeleri anlatmak için destan türünü kullanmışlardır. Başlıca destanlarımız şunlardır: Yaratılış Destanı, Saka Destanı, Kun- Oğuz Destanı, Köktürk Destanları, Siyenpi Destanı, Türeyiş ve Göç Destanlarıdır.

5 5 Nurullah Çetin e göre destan romanın atasıdır. Yine yazarımıza göre Her şeyden önce destanın hacim bakımından uzun ve geniş olması, kişi ve olay fazlalığı, konuşmaların uzun uzun devam etmesi, zaman zaman tasvirlere yer verilmesi gibi özellikleriyle romana yakın bir yapısı vardır. (Çetin Nurullah, s.17) Destanla Roman Arası Süreç Destanlardan sonraki döneme hâkim olan olgu dindir. Bu dönemde Batı Hristiyanlık ve Yahudilik, Doğu ise İslamiyet in etkisiyle metinler kaleme almıştır. *Batı Edebiyatında -Romanslar: Romans, Romantik aşk maceraları, Ortaçağ a dair şövalyelik gibi manalar taşır. Batıda bu tür 2.yüzyıldan 18.yüzyıla kadar devam etmiştir. Üstün nitelikli insanların anlatıldığı romanslar, romandan daha eski bir hikâye şeklidir. Romanslar aristokrasiye hitap etmektedir. Romanslarda gerçek dünya, gerçek olaylar, gerçek kişiler yerine yapay ve sanal dünyalar kurulup insanlar efsaneleştirilmiştir. Bazı romans örnekleri şunlardır: Sir Philip Sidney: Arcadia, William Congreve: İncognito, -Şövalye Anlatıları: Romansların Ortaçağ daki bir ileri aşaması şövalye anlatılarıdır. Kahraman savaşçı, Zırhlı asker anlamındaki anlatılarda kahramanlık ön plandadır. İspanya da doğan bu tür, 14. ve 15. yüzyıllarda hüküm sürmüştür. Şövalye edebiyatı içerisinde Amadis serisi önemli bir yere sahiptir. Garci Ordones de Montalvo nun Galyalı Amadis de bu tür için önemli bir eserdir. -Boccacio Tarzı Hikâye: Klasik tahkiyeden modern anlatıma geçişte en önemli yere sahip olan eserlerden biride Giovanni Boccacio ( ) yazmış olduğu Il Decamerone(Dekameron: On Gece) adlı eserdir. Yazar bu eseri kaleme alırken Doğu edebiyatının en temel eserlerinden biri olan Binbir Gece Masalları ndan oldukça fazla etkilenmiştir. Eserde üç asilzade erkek ve yedi asil kadın veba salgınından kaçar ve uzak bir köşke sığınırlar. Burada vakit geçirmek için her biri günde bir hikaye anlatır. Bu on gün sürer. Böylece yüz hikâye anlatılmış olur. Modern anlatıma dair ipuçlarının verildiği dekameronlarda gerçeğe dayalı kişi tasvirlerine ve yer yer ruh çözümlemelerine yer verilmiştir. Ayrıca bu eserler Klasik İtalyan nesrinin ilk modeli ve yeni zaman nesrinin ilk üstatlarından kabul edilir. -Çoban Hikâyesi: Hayali ve abartı unsurlarının çokça yer aldığı diğer bir tür de çoban hikâyeleridir. İtalya da orta çıkmış ve diğer Avrupa devletlerine yayılmıştır. Çoban hikâyeleri ilk zamanlarda gerçek dışı olaylar ve hayal üstü kahramanları konu

6 6 edinmiştir. François Rabelais in yazmış olduğu Pantagruel(1533) ve Gargantua(1535)adlı eserler yazarın kendi hayatından yola çıkarak yazmış olduğu hikâyeler olduğu için biraz daha gözleme dayalı ve gerçekçi olan eserlerdir. -Pikaresk roman: 16. yy başlayan bu tür şövalye edebiyatını eleştirmektedir. Toplumun alt tabakasındaki insanların hayatından gerçekçi kesitler sunan tür aynı zamanda sosyal eleştiriye de yer verir. Bu türden sonra Cervantes in Don Kişot u hem şövalye edebiyatına en büyük eleştiriyi getirecek hem de bugünkü manada modern romanın temellerini atacaktır. **Türk Edebiyatında Türk edebiyatında 10.y.y ile 19.y.y İslam medeniyeti etkisinde gelişmiştir. Türklere ait ilk telif ve tercüme hikâye Uygur Türklerine aittir. Budist kaynaklı bu metinlerde dini ve ahlaki konulu hikâyeler kaleme alınmıştır. Çaştani Bey, Şehzade ile Aç Pars, Dantipali bazılarıdır. Hikâyeye şiir kadar önem verilmediği bu dönemlerde hikâye, ders ve öğüt vermek maksatlı yazılmıştır. Yine bu dönemdeki hikâyelerde aşk, tasavvuf, din, ahlak gibi konular ön plandadır. -Masal: Türk toplumunun anlatı ihtiyacını roman ve hikâyeden önce karşılayan tür masaldır. Masalda hayal gücü ön plandadır. Masallarda da gerçekdışı olaylar, kahramanlar ve mekânlar kullanılmaktadır. -Halk Hikâyeleri: Türk edebiyatında 15.yüzyıldan sonra destanların yerini halk hikâyeleri almıştır. Âşıklar tarafından anlatılan, halk arasında yaygınlaşan bu sözlü geleneğin Batıdaki örneği romanslardır. İçerisinde manzum parçaların bulunduğu halk hikâyeleri gerek masala gerekse destana göre daha gerçekçi bir anlatıma sahiptir. -Meddah Hikâyeleri: Türk edebiyatındaki hikâye anlatımı geleneğini İslamiyet in kabulünden önceki döneme kadar götürmek mümkündür. Şamanlar, ozanlar çeşitli jest ve mimiklerle bir takım halk topluluklarına hikâyeler anlatmıştır. İslamiyet in kabulüyle birlikte şaman ve ozanların yerini methedici manasına gelen meddahlar almıştır. Meddahlar 10. yy dan 20.y.y kadar geçen sürede halk topluluklarının karşısında çeşitli hikâyeler anlatmıştır. Masal ve halk hikâyelerine göre özellikle son dönem İstanbul meddahlarında romana özgü gerçekçilik ön plandadır. Meddahlar genellikle dini, milli ve güncel konuları

7 7 anlatmak için hikâyeler seçmiş, hikâyelerini anlatırken de muhakkak kendi üsluplarını katmışlardır. Meddah hikâyelerinin en önemli özelliği güldürü unsurlarına çokça yer veriyor olmasıdır. -Mesneviler: Hikâyeli anlatımın yer aldığı diğer bir anlatı türü ise mesnevilerdir. İlk önce Arap edebiyatında yer alan mesnevi daha sonra İran edebiyatına oradan da Türk edebiyatına geçmiştir. Türk edebiyatındaki ilk mesnevi Yusuf Has Hacib in yazmiş olduğu Kutadgu Bilig adlı eserdir. Temel konusu aşk olan mesneviler Divan edebiyatı nazım kurallarına göre yazılır. -Çeviri Hikâyeler: Klasik Türk edebiyatında Arapçadan ve Farsçadan çevirisi yapılmış pek çok hikaye vardır. Bunlardan bazıları Kelile ve Dimme,Tutiname ve Sindbadname. -Telif Hikâyeler: Çeşitli dönemlerde Türk yazarlar Arapça ve Farsça eserlerin yanında bu ikisinden de yararlanarak pek çok özgün hikâye kaleme almışlardır. Elimize geçen ilk özgün telif hikâyemiz Edirneli Vahdi Cafer Çelebi nin 16.yy.da yazmış olduğu Hikayet-i Anabacı adlı eseridir. Aynı dönem içerisinde Cinani nin yazmış olduğu Bedayiü l-asar adlı eserde dönem açısından önemlidir. Daha sonraki dönemlerde de pek çok telif hikâye dönemin yazarları tarafından kaleme alınmıştır. -Uyarlama Hikâyeler: Klasik Türk edebiyatında pek çok hikâye Arap ve Fars motifleri örnek alınarak uyarlanmıştır. Örneğin Şeyh San an Kıssası: İranlı şair Feridüddin-i Attar ın Mantıku t-tayr adlı eserinden uyarlanarak Gülşehri ve Ali Şir Nevai tarafından yazılmıştır. Klasik Türk edebiyatında bu tarz hikâye uyarlamalarına rastlamak mümkündür. 2-Fiziksel Gerçekliğe Bağlı Tahkiye Dönemi: (Roman-17. y.y. başı ve sonrası) 12.y.y kadar roman kelimesi Eski Roma da konuşulan Latince manasına gelmekteydi. 12.yüzyıldan itibaren ise bir dil adı olmaktan çok yavaş yavaş bir edebi tür manasına gelmeye başladı. 14. ve 15.y.y da ise roman okuyucunun ilgisini çekmek için kaleme alınmış uydurma hikâye manasına gelmekteydi. 17. yüzyıl itibariyle roman bugünkü manasına kavuşmuş bir türe ad olmuştur. Romanı Romancının beş duyusu yoluyla doğrudan doğruya veya dolaylı olarak hayatında yankı bulmuş yaşantı, bilinç, zekâ, hayal, düşünce, duygu gibi öğeleri

8 8 sanatsal bir bağlam içinde yeniden kurduğu yapay bir âlem ( Çetin Nurullah, s.65) olarak tanımlamamız mümkündür. Batı Edebiyatında: Rönesans, Reform, Aydınlanma gibi hareketlerle Batının dünya görüşü değişime uğramıştır. Ortaçağ döneminin her şeyi ilahileştiren yapısına karşı çıkan bu hareketler her şey akla ve mantığa uygun olmalıdır görüşünü savunurlar. Aklın ve bilimin hâkim olduğu Batıda romana konu olacak her şey mekân, zaman, olay gerçek hayattan alınmıştır. Romanın diğer geleneksel anlatı türlerinden farkına bakacak olursak: Roman destan ve mesnevinin yaratmış olduğu ideal tipler yerine gerçek hayatta karşılaşabileceğimiz reel tipler yaratmıştır. Diğer anlatı türlerine göre daha gerçekçi mekânlar romanın konusu olmuş ve gerçeğe uygun tasvirlere yer verilmiştir. Bildiğimiz manada roman 17.y.y. ortaya çıkmıştır. Çoğu araştırmacıya göre önceleri basit ve adi konuları konu alan romanların yerine gerçek hayatı konu alan romanların geçmesinde Fransız İhtilali nin büyük rolü vardır. 17.y.y. fazla gelişme göstermeyen roman asıl gelişimini 19. ve 20. yüzyılda göstermiştir. Türünün özelliğini taşıyan ilk roman, Miguel de Cervantes Saavedra nın Don Kişot adlı eseridir. Türk Edebiyatında: Roman Tanzimatla edebiyatımıza girmiş bir türdür. Osmanlı aydınları bu dönemde yapılan batılılaşma hareketine uygun olarak batıda oldukça popüler olan roman türünü edebiyatımıza almıştır. Türk edebiyatında tarihi anlamda ilk Tük romanı Şemsettin Sami nin Taaşşuk-u Tal at ve Fitnat (1872) dır. Roman türünün gerektirdiği sanatsal, teknik ve estetiğe sahip ilk ciddi romanı ise Halit Ziya nın Aşk-ı Memnu (1900) adlı eseridir. Tanzimat döneminde batılı manadaki romana hemen geçiş yapılmaz. Bu dönemde kaleme alınan romanlarda geleneksel anlatı türlerinin izlerini görmek mümkündür. Ancak zamanla Türk romanı istenilen yetkinliğe erişmiştir.

9 9 Kaynakça Freiddman Norman, Romanda Yapı Şekilleri, Ç: Sevim Kantarcıoğlu, Gazi Üniversitesi Yayınları, Forster E.M. Roman Sanatı, Ç: Ünal Aytür, Adam Yayınları, İstanbul, Mehmet Tekin, Roman Sanatı 1, Ötüken Yayınları, İstanbul, Nurullah Çetin, Roman Çözümleme Yöntemi, Öncü Kitap, Ankara,2011.