KAYSERİ ECZACILIK TARİHİ VE ECZACILIK İŞLETMELERİNİN KAYSERİ SOSYAL YAŞAMI VE EKONOMİSİNE KATKILARI ÜZERİNDE BİR ÇALIŞMA.

Transkript

1 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ KAYSERİ ECZACILIK TARİHİ VE ECZACILIK İŞLETMELERİNİN KAYSERİ SOSYAL YAŞAMI VE EKONOMİSİNE KATKILARI ÜZERİNDE BİR ÇALIŞMA Halil TEKİNER ECZACILIK İŞLETMECİLİĞİ ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ DANIŞMAN Prof. Dr. Eriş ASİL ANKARA

2

3 İÇİNDEKİLER Kabul ve Onay...ii İçindekiler...iii Önsöz....viii Kısaltmalar...ix 1. GİRİŞ Eczacılık Tarihine Genel Bakış Eczacılığın Kökenleri Eskiçağda Eczacılık Mezopotamya Medeniyeti Eski Mısır Medeniyeti Eski Hint Medeniyeti Eski Yunan Medeniyeti Eski Roma Medeniyeti Ortaçağ da Eczacılık Ortaçağ Avrupa sı Bizans Medeniyeti İslam Medeniyeti XVI.-XIX. Yüzyıllarda Avrupa da Eczacılık Türklerde Eczacılık...15 iii

4 Orta Asya Türkleri Dönemi Selçuklular Büyük Selçuklular Anadolu Selçukluları Kayseri Gevher Nesibe Hatun Darüşşifası Darüşşifa nın Tarihçesi Osmanlı İmparatorluğu Dönemi İlaçlar Aktârlar (Attârlar) Eczacılık ve Eczaneler Türk Eczacılar Eczacılık Öğretimi Meslek Kuruluşları Kodeks Cumhuriyet Dönemi Eczacılık ve Eczaneler Eczacılık Öğretimi Türk Eczacılık Günü Kayseri Tarihine Genel Bakış Bağımsız Kapadokya Krallığı İçinde Mazaka Roma Kolonial Dönemi İlk İslam Akımları Kayseri nin Türkleşmesi Danişmentliler Dönemi...50 iv

5 Selçuklular Dönemi Eretna Beyliği Devri Kadı Burhaneddin Ahmed Devri Osmanlılar Dönemi Cumhuriyet Dönemi GEREÇ ve YÖNTEM Gereç Yöntem BULGULAR XIX. ve XX. Yüzyılda Kayseri de Aktarlar XIX. Yüzyılda Kayseri Merkezindeki Bazı Aktarlar Devlet Salnamesi nde Kayıtlı Olan Attâriye Tüccarları Türkiye Büyük Ticaret Salnamesi nde (1928) Kayıtlı Olanlar XIX. Yüzyıl Sonu - XX. Yüzyıl Başlarında Kayseri deki Gayrimüslim Eczacılar Kayseri deki Gayrimüslim Eczacıların İsimleri Cumhuriyet in İlânından Günümüze Kayseri Eczacılık Tarihi Kayseri Belediye Eczanesi (1890?-1937) Belediye Eczanesi nden Sonra Kayseri de Açılan İlk Eczaneler Kayseri deki İlk Eczacıların Özgeçmişleri Eczacı Mustafa Mahir Kafesçioğlu ( ) Eczacı Mustafa İbrahim (Bayır) Efendi ( )...74 v

6 Eczacı İbrahim Hakkı Göver ( ) Eczacı Nuh Naci Sarıabdullahoğlu ( ) Eczacı Ahmet Hayrettin Bilgen ( ) Eczacı Hazım Gönen ( ) Eczacı Mehmet Cemalettin Emden ( ) Eczacı Mustafa Güntan ( ) Eczacı Mehmet Oğuz ( ) Eczacı Mustafa Kılıçer ( ) Eczacı Mehmet Kösehaliloğlu ( ) Eczacı Naime Demirkan (1919) Eczacı Sevim Bamaç (1922) Eczacı Turgut Tıraşoğlu (1922) Eczacı Fatma Nezihe Çayırlıoğlu (1925) TEB 12. Bölge Kayseri Eczacı Odası Erciyes Üniversitesi Mustafa Kılıçer Eczacılık Fakültesi Yılında Kayseri de Eczacılık Eczane Eczacıları (Merkez) Eczane Eczacıları (İlçeler) Kamu Eczacıları Eczacı Odası na Kaydı Olup Mesleklerini İcra Etmeyen Eczacılar Kayseri deki Ecza Depoları Kayseri İlinin Sosyo-Ekonomik Yapısına Genel Bir Bakış Eczacılık İşletmelerinin Kayseri Sosyal Yaşamı ve Ekonomisine Katkıları vi

7 4. TARTIŞMA SONUÇ ÖZET SUMMARY KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ vii

8 ÖNSÖZ Bu çalışmayla bugüne kadar özellikle İstanbul hakkında yapılan kapsamlı eczacılık tarihi araştırmaları dışında ilk kez, tarih boyunca hem ticari hem de kültürel yönden büyük önem taşımış bir Anadolu şehri olan Kayseri deki eczacılık kurumunun gelişimi ve bu kurumun, ilin sosyal ve ekonomik yaşamına sağladığı katkıların tespit edilmesi amaçlanmış; araştırma sonunda ise ilde, yüzyıllardır ciddi bir eczacılık kurumunun mevcut olduğu ve bu kurumun tarihsel gelişim süreci içerisinde ilin hem sosyal hem de ekonomik yaşamına çok büyük katkılar sağladığı sonucuna varılmıştır. Uzun bir arşiv çalışmasının ardından hazırlanan bu tezin hazırlanışı sürecinde büyük bir sabır ve özveriyle verdiği sınırsız destek dolayısıyla danışman hocam Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Eczacılık İşletmeciliği Anabilim Dalı Başkanı Sayın Prof. Dr. Eriş ASİL başta olmak üzere; ilgi ve teşviklerini benden esirgemeyen diğer hocalarım Prof. Dr. Sevgi ŞAR ve Prof. Dr. Gülbin ÖZÇELİKAY a sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Arşiv araştırmalarım için gerekli her türlü kolaylığı sağlayan ve çalışmamın manevi destekçileri olan TEB Başkanı Sayın Ecz. Mehmet DOMAÇ, TEB 2. Bölge Ankara Eczacı Odası Başkanı Sayın Ecz. Hilmi ŞENER ve TEB 12. Bölge Kayseri Eczacı Odası Başkanı Sayın Ecz. Bülent ÜNSAL a, ayrıca T.C. Başbakanlık Osmanlı Arşivleri Daire Başkanlığı, Kayseri Ticaret Odası, Erciyes Üniversitesi Kayseri Tarihi Araştırma Merkezi (KAYTAM) yetkililerine ve tezimde adı geçen Kayserili eczacı büyüklerimin biyografik bilgilerini temin etmem konusunda verdikleri destek nedeniyle bu eczacılarımızın ailelerine minnettarım. Son olarak; bana eczacılık mesleğini sevdiren ve her konuda olduğu gibi yüksek lisans çalışmalarım konusunda da beni sürekli destekleyen sevgili annem ve babam Ecz. Emel TEKİNER ve Ecz. İrfan TEKİNER e içten teşekkür ederim. viii

9 KISALTMALAR DİE : Devlet İstatistik Enstitüsü GSYİH : Gayri Safi Yurt İçi Hâsıla KAYTAM : Kayseri ve Tarihi Araştırma Merkezi TEB : Türk Eczacıları Birliği ix

10 1. GİRİŞ 1.1. Eczacılık Tarihine Genel Bakış Eczacılığın Kökenleri Tıp ve eczacılığın kökenleri hakkında kesin bilgilere ulaşmak güçtür. Tarih öncesi devirlerde yaşamış olan topluluklardan kalan bazı kalıntılar ve özellikle zamanımızda yaşayan bazı ilkel toplulukların yaşayış ve davranışlarından yola çıkarak bazı sonuçlara varmak mümkünse de bunların doğruluğunu araştırmak olanağından yoksunuz. Bununla beraber hastalığın en az insanlık tarihi kadar eski olduğu şüphe götürmez bir gerçektir. Günümüze kadar ulaşmış bazı hayvan kemik fosillerinden görülen belirtilere göre, hastalıklar insandan önce dünyada bulunuyordu. Bu nedenle çok eski çağlarda da, insanların hastalıklar ile savaşta bazı yöntemlerinin bulunduğunu kabul etmek gerekir (Sonnedecker, 1963; Bayat, 2003). Bu dönemde hastalıklara doğaüstü ya da gizemli güçlerin neden olduğuna inanılmakta ve bu nedenle de hastalar büyü ile tedavi edilmeye çalışılmaktaydı (Sonnedecker, 1963; Asil, 2001). Sonraları insanlar doğal ortamda hür yaşayan hayvanların bazı bitkileri çok iyi tanıyıp, faydalı ve zararlıyı ayırdıklarını, hastalandıklarında hangi bitkiyi yediklerini gözlemlemişler, zehirli ve zehirsiz bitkileri birbirinden ayırarak bu bitkileri hem gündelik yaşamlarında hem de kendi hastalıklarında da kullanmaya başlamışlardır (Şehsuvaroğlu, 1970; Baytop, 2001). Böylece ilk insanlar kendilerinin hem hekimi hem de eczacısı olmuş; sözgelimi ağrılı yerlerine güneşte ısıtılmış taş koymuş, ağaç yapraklarını yaralarına bitki lifleriyle sarmış, kendine zahmet veren iltihapları yontulmuş çakmak taşı ile açmış, kırıklarını ağaç dalları ve çamuru kullanarak sabitleştirmeye çalışmış ayrıca ilk eczacılık bilgi birikimi de bu dönemde oluşmaya başlamıştır (Atabek ve ark., 1998; Asil, 2001). Bin yıllar içinde tedavi metotları kabile şefleri, rahipler, büyücüler gibi bu işe yatkın meraklı kimselerin elinde toplanmıştır (Tekiner, 2005). 1

11 Eskiçağda Eczacılık Diğer alanlarda olduğu gibi eczacılık sanatının da uygar insanlığın beşiği olan Yakın Doğu da (Mezopotamya, Anadolu ve Mısır) doğduğu kabul edilmektedir. Eski çağda ilaçların genellikle bitkisel kökenli droglardan hazırlanması nedeniyle, bu dönemde eczacılık drogları tanıma ve bunlardan basit yöntemlerle ilaç hazırlama düzeyinde bulunuyordu (Baytop, 2001). Bu konuda günümüze ulaşabilen en ciddi kaynaklar Sümer, Babil, Asur, Mısır, Yunan ve Roma medeniyetlerine ait kayıtlardır (Sonnedecker, 1963) Mezopotamya Medeniyeti Kökleri M.Ö yılına uzanan Mezopotamya medeniyetine ait olan ve bugün dünyanın önemli kütüphanelerinde bulunan çivi yazılı tabletler, bu medeniyetin tıp ve eczacılık alanındaki bilgisini göstermesi açısından da oldukça değerlidir (Şehsuvaroğlu, 1970; Asil, 2001; Ünver, 2005). Yüzyıllar boyunca denenen ve gözlenen maddeler M.Ö başlarından itibaren dikkatle kaydedilmiş, bu malzeme kuşaktan kuşağa zenginleştirilerek geliştirilmiş ve tıbbi tabletlere kaydedilmiştir. Nitekim R. Thomson, Mezopotamya kodeksinde adamotu, çöpleme, haşhaş, kekik, kitre, nane, rezene, safran, hardal, hurma, kenevir, siyah banotu, zeytin gibi 250 bitkisel; bal, balmumu, domuz ve fil yağı, kaplumbağa, yılan gibi 180 hayvansal; alçı, bakır, kaya tuzu gibi mineral kaynaklı 120 drog tespit etmiştir (Baytop, 2001; Bayat, 2003). İlaç şekli olarak dekoksiyon, maserasyon, lapa, merhem, liniment, suppozituvar, şurup gibi şekillere rastlanmakla beraber sıvağ olarak da bira, şarap, zeytinyağı, süt ve tereyağı gibi maddeler kullanılmıştır (Şehsuvaroğlu, 1970; Baytop, 2001). Tedavide bu drogların kullanımı ile beraber büyü, rüya ve astroloji gibi mistik unsurlardan yararlanma anlayışı da terk edilmemiştir (Atabek ve ark., 1998). Bu dönemde halkın sağlık problemlerine değişik yönlerden yardımcı olmaya çalışan üç rahip sınıfının olduğu görülmektedir (Bayat, 2003; Tekiner, 2005): 2

12 Barular: Gelecekten haber vericiler olarak hastalığın sonucunu karaciğer falı, zeytinyağı falı gibi yöntemlerle bildirenler. Hastalığın sonucunu; yaşayacak, iyileşecek, kurtulacak veya ölecek, kurtulamayacak, biraz çekecek sonra iyileşecek gibi kısa sözlerle bildirenler. Asular: Bitkisel, madensel ve hayvansal kaynaklı ilaçlarla hastalıkları tedaviye çalışanlar. Dini bir statüye sahip veya rahiplerle aynı seviyede, aynı sınıftan sayılırlardı. Asipular: Üfürükçülük ve büyücülük yoluyla hastalığa sebep olan cinleri vücuttan kovarak kişiyi iyileştirmeye çalışanlar (Tekiner, 2005). Mezopotamya Farmakopesi diyebileceğimiz kil tabletlerde 250 ye yakın bitkisel, 100 kadar hayvansal ve mineral drog kayıtlıdır. Bu uygarlıkta kullanılan ilaç şekilleri ise pomat, lapa, şurup, maserasyon ve dekoksiyondur (Asil, 2001). Bu medeniyete ait en eski farmakope bugün Berlin Önasya Müzesi nde sergilenmektedir. Asurlular zamanında yaşamış Nabu-Leu adında bir doktorun eseri olan tabletin iki yüzünde üç sütunda ilaç yapımında kullanılan çeşitli maddeler 13 grupta sınıflandırılarak yazılmıştır. Birinci kolonda bitkinin adı, ikinci kolonda kullanıldığı hastalık, üçüncü kolonda ise ilacın hazırlanma ve kullanılış şekli bulunmaktadır. Bu tek tablet bile Sümerlerde eczacılığın bir hayli geliştiğine örnek teşkil etmektedir (Bayat, 2003) Eski Mısır Medeniyeti Bu medeniyete ait tıp ve eczacılık bilgilerine, arkeolojik kalıntılardan çıkan buluntular, anıtlar ve mezarlarda bulunmuş mumyalar, eşya, duvar resimleri, reçeteler, büyük bir kısmı reçete koleksiyonunu içeren tıbbi papirüsler, Heredotus ve Diyotorus gibi yazarların eserlerinden ulaşılmaktadır (Asil, 2001; Bayat, 2003). Eski Mısır da en önemli tıbbi kaynaklar olan papirüslerdeki bilgiler M.Ö yıllarına kadar uzanmaktadır. Bu papirüslerin en önemlileri Ebers Papirüsü (M.Ö. 3

13 1550), Edwin Smith Papirüsü (M.Ö. 1600), Hearts Papirüsü (M.Ö. 1500), Kahun Papirüsü (M.Ö. 2000) olup eczacılık açısından bugün Hollanda Leipzig Üniversitesi nde bulunan Ebers Papirüsü büyük önem taşımaktadır (Demirhan, 1982; Atabek ve ark., 1998; Baytop, 2001). M.Ö lü yıllarda yazıldığı tahmin edilen bu papirüste iç hastalıkları, göz hastalıkları, deri hastalıkları, ekstremite hastalıkları, jinekolojik hastalıklar ve diğer bazı hastalıklarla ilgili bölümler yer almaktadır. Ayrıca 876 reçeteye, 250 civarında hastalıklarla ilgili bilgiye rastlanmış olup bu bakımdan bir tür kodeks işlevi gördüğü söylenebilir (Demirhan, 1982). Papirüste yer yer ilaçların hazırlanışı ve kullanış şekli de açıklanmıştır. Bu reçetelerde firavun inciri, hurma, akasya, çiğdem, sakız, pelin otu, ardıç, safran, reçine, soğan, sarımsak, anason gibi bitkisel; kurutulmuş kan veya taze kan, hayvan organları, deniz tuzu, şap, güherçile gibi maddeler tespit edilmiştir. Kullanılan ilaçlar çoğunlukla basit olup zaman zaman kombine ilaçlara da rastlanmıştır. (Baytop, 2001; Bayat, 2003). Bu dönemde ait reçetelerden de Mısırlıların infüzyon, dekoksiyon, tablet, losyon, merhem, inhaler, gargara, enema ve suppozituvar gibi farmasötik formları kullandıkları anlaşılmaktadır. Ayrıca parfüm yapımı da ileri düzeydedir (Sonnedecker, 1963; Asil, 2001). Rasyonel bir tarzda başlayan Mısır tıbbı, Mısır Medeniyeti nin zayıflamasıyla beraber gittikçe daha sihri bir özelliğe bürünmüştür (Demirhan, 1982) Eski Hint Medeniyeti Tarihi M.Ö li yıllara uzanan Eski Hint kültüründen kalan tıbbi metotlar yüzyıllar boyunca Batı da da kendini hissettirmiştir. M.Ö. V. yüzyıldan itibaren Hindistan dan Mezopotamya ve Yunan medeniyetine ilaç ve tıbbi bilgilerin gönderildiğine dair bilgiler vardır (Tekiner, 2005). Ayrıca Dioscorides in meşhur Materia Medica sındaki terminolojinin bir kısmının Hint dilinden alındığı da ispatlanmıştır. Eski Hint tıbbını iki devrede incelemek mümkündür (Demirhan, 1982; Bayat, 2003): 4

14 Vedik Dönem: M.Ö. 800 yılına kadar sürdüğü varsayılan bu döneme ilişkin tıbbi bilgiler, Hintlilerin dört kutsal kitabı olan ve sıtma, dizenteri, tifo, kolera, veba, cüzzam, çiçek, nıkris, tüberküloz, sara, sarılık gibi pek çok büyük hastalığın tanımlandığı veda lardan elde edilir (Demirhan, 1982; Asil, 2001). M.Ö. 700 lerde yazıldığı bilinen Ayur-veda adlı kitapta daha çok bitkisel, hayvansal ve mineral ilaçlar yer almaktadır (Asil, 2001). Bu dönemde hastalıkların nedeni olarak günahlar, bulutlar, nem, rüzgâr vb. görülmekte; hastalıkları ise rahip-hekimler tedavi etmektedir. Hastalıklar hiçbir şekilde sınıflandırılmamış olmakla beraber hastalığa göre ilaç tavsiyesi oldukça yaygındır (Kâhya, 1999). Brahmanik dönem: M.Ö. 800 M.S yılları arasında kalan devredir. Bu döneme Brahmanik dönem denmesinin nedeni Hint rahiplerinin kast ı olan Brahmanik kastın ideolojik olarak üstün bir değer taşımasıdır. Bu dönemde tıbbi metotların rasyonel olduğu ve yüksek kalitede bir tıbbi öğrenimin olduğu tahmin edilmektedir. Bu döneme Şaraka, Susruta, Mankah ve Vagbhata gibi büyük hekimler ve eserleri hâkimdir (Demirhan, 1982; Atabek ve ark., 1998; Bayat, 2003). Eski Hint te eczacılık da çok gelişmiş olup Susruta da 760 dan fazla bitkisel ve hayvansal drog kayıtlı idi. Ayurvedik metinler Eski Hint te ilaç hazırlamada maserasyon, dekoksiyon, emülsiyon, filtrasyon, sedimantasyon, dehidratasyon gibi farklı yöntemlerin kullanıldığını göstermektedir (Kâhya, 1999). Eski Hint farmakopesinde kozmetikler, yaşamı uzatan eliksirler, afrodizyaklar, zehirler ve antioksidanlar bulunmaktaydı (Demirhan, 1982). Tedavide adamotu, alıç, aksırıkotu, arpa, banotu, dişotu, haşhaş, köknar, mersin, meyankökü, safran, sarımsak, sedir, susam, üzerlik ve zeytin gibi 760 bitkinin yanında antimon, boraks, civa gibi madensel kaynaklı maddelerden oluşan bileşik ilaç reçeteleri kullanılmaktaydı (Baytop, 2001). 5

15 Eski Yunan Medeniyeti Yaklaşık 1000 yıllık bir devreyi kapsayan ve başlangıçta Mezopotamya, özellikle de Mısır Medeniyeti nin etkilediği Yunan tıbbı sürekli bir değişim içinde olmuştur. Bu dönemde hastalıklar, doğaüstü bir olay olarak tanımlanmaktan çıkmış; bilimsel açıdan ele alınmıştır (Sonnedecker, 1963). Eski Yunan tıbbını üç döneme ayırmak mümkündür (Bayat, 2003): A. Mitolojik Dönem: Bu dönemde tedavi, mitolojik karakterler adına yapılmaktadır. Batı Anadolu da sağlık tanrısı Asklepios adına 300 den fazla Asklepeion adı verilen tapınaklar kurulmuştur (Baytop, 2001). Rodos, İstanköy, Trika, Atina, İskenderiye, Bergama gibi merkezlerde kurulan ilk asklepionların kuruluş tarihleriyle ilgili olarak çeşitli kaynaklar M.Ö. 14. yüzyıla kadar uzanan farklı tarihleri kaydetmektedir (Asil, 2001). Hastalar bu mabetlerde uykuya yatar; daha sonra gördüğü rüyaya göre hastalığın tedavi metodu belirlenirdi. Sıcak su banyosu, beden-ruh eğitimi, müzik gibi meşguliyet tedavilerinin yanında bazen basit ilaç terkiplerinden de yararlanılırdı (Serdaroğlu, 1996). Asklepionlara ölümcül hastalar ve doğum sırasındaki kadınlar kabul edilmezdi (Şehsuvaroğlu, 1970). B. Filozof Hekimler Dönemi: Bu dönemde tıbbi olaylar tabiat felsefesiyle açıklanmaya çalışılmış, olaylar arasında sebep-sonuç ilişkileri kurulmuştur. Bu dönemin hekimleri arasında Epikharmos, Demokedes, Alkmaion, Empedokles sayılabilir. Bu hekimler arasından Empedokles; hava, su, ateş ve topraktan gelen ve Dört Unsur Teorisi olarak da bilinen Humoral Patoloji Teorisi ni kurmuştur (Demirhan, 1982; Bayat, 2003). C. Bilimsel Dönem: Bilimsel dönemin en önemli temsilcisi hiç şüphesiz Hippokrates tir (M.Ö ). Modern tıbbın babası olarak kabul edilen Hippokrates, geleneksel dini-sihri tedavi yöntemlerine karşı akla-deneye yer veren, tıbbı felsefe ve dinden ayıran bilimsel bir tıp anlayışı ortaya koymuştur (Lambert, 1929; Şehsuvaroğlu, 1970). Hippokrates in yazdığına inanılan yaklaşık 60 eserden Tanı, Özlü Sözler (Aphorismai), Bulaşıcı Hastalıklar, Kalbe Dair, İnsanın Yapısı en 6

16 önemlilerdendir. Bu eserlerde kullanılan pek çok tıbbi terim günümüze kadar ulaşmıştır (Bayat, 2003). Eserlerinde bulunan drogların miktarı 400 kadar olup bunların çoğunu aralarında mahmude, ebucehil karpuzu, çöpleme, defne, sarımsak, rezene, haşhaş, afyon, kekik, nane gibi bitkisel kökenli droglar oluşturmaktadır (Baytop, 2001). Hippokrates in tıp ve eczacılığa yaptığı en büyük katkı, hastalıkların tanrılar tarafından verilen cezalar olduğu ve tedavi için önce vücuda giren kötü ruhların kovulması gerektiği inancını yıkmasıdır (Asil, 2001) Eski Roma Medeniyeti Eski Roma eczacılığı, Eski Yunan eczacılığının devamı niteliğindedir. Bu nedenle Roma döneminde önemli gelişmeler kaydedilmemiştir. Dönemin özelliği; drog ve ilaç satıcılarının ortaya çıkmasıdır (Asil, 2001). Bu tür satıcılar sattıkları ürüne göre çeşitli isimlerle anılmaktadır. Bunlar arasında Aromatarii, Herbarii, Pharmakopoloi, Pigmantarii, Speciarii, Unguentarii gibi esnaf sayılabilir (Şehsuvaroğlu, 1970; Asil, 2001; Tekiner, 2005). Bu dönemin önemli hekimlerinden birisi de Dioskorides tir (M.S ). Grekçe yazdığı ve Arapçaya Kitab-al Haşayiş ismiyle çevrilen bu eser 5 kitaptan ibaret olup droglar kokulu bitkiler, yağlar, merhemler, kökler, otlar, usareler, şaraplar, anorganik maddeler vb. şekilde sınıflandırılmış, eserde 500 kadar tıbbi bitkinin özellikleri anlatılmıştır. Ayrıca afyonu bugünkü anlamda ilk kez ilaç olarak hazırlayan da yine Dioscorides tir (Şehsuvaroğlu, 1970). De Materia Medica adlı kitabı 17. yüzyıla kadar temel başvuru kaynağı olarak kullanılmış olup Anadolu tıbbi bitkileri üzerine yazılmış bilinen en eski kaynaktır (Asil, 2001). Kitapta 600 kadar drog ele alınmış ve ayrıntılı olarak incelenmiştir (Baytop, 2001). Bu dönemin diğer önemli hekim-eczacısı ise Bergamalı Galenos tur (M.S ). Yaklaşık 1400 yıl boyunca etkisi hissedilecek olan Galenos insan anatomisini detaylı olarak incelemiş, atardamarların hava değil kan taşıdığını göstererek 7

17 dönemindeki önemli bir yanlış inancı da yıkmıştır (Lambert, 1929). İskenderiye ekolünün polifarmasisini benimsemiş ve bu amaçla pek çok ilaç hazırlamıştır. Bu tür preparatlara bu nedenle Galenik Preparatlar da denilmektedir (Asil, 2001). Yazdığı kitaplar Ortaçağda Süryanice, Arapça ve Latinceye çevrilmiştir (Baytop, 2001) Ortaçağ da Eczacılık Avrupa nın tam bir cehalet dönemi yaşadığı bu çağda, İslam ülkeleri Eskiçağ uygarlığı dönemi bilginlerinin eserlerini koruma, kendi dillerine çevirme ve bunları anlama işlemlerini büyük bir başarı ile yapmışlar ve bilhassa anatomi, botanik, kimya ve eczacılık alanlarında önemli ilerlemeleri gerçekleştirmişlerdir (Tekeli ve ark., 1997; Baytop, 2001). Bu devirde Eski Yunan a ait çok sayıdaki eser Arapçaya çevrilmiş olup bu eserler arasında Dioscorides in Materia Medica sı büyük bir öneme sahiptir (Şehsuvaroğlu, 1970) Ortaçağ Avrupa sı Bu dönemde diğer mesleklerde olduğu gibi hekimlik ve eczacılık da bir kargaşa ve gerileme içinde idi. Latince Ubi sunt tres medici, ibi sunt duo athei 1 cümlesi ortaçağda hekimliğe bakış açısını özetleyen bir anlatımdır (Arda ve ark., 2004). Bununla birlikte ortaçağda kiliseler eczacılığın yapıldığı ve ilerletildiği yegâne kurum olmuştur. Manastırların bahçelerinde tıbbi bitkiler yetiştirilmiş, droglar elde edilmiş, manastırdaki hekim-rahipler ise Hipokrat ve Galen in eserlerinin Latince çevirilerini, Dioscorides ve Aurelianus un eserlerini iyi bilmekle yükümlü tutulmuşlardır (Sonnedecker, 1963; Asil, 2001). Manastır tababeti uygulamalarına Monte Cassino ve St. Gall gibi manastırların hemen yakınında açılmış olan hastaneler örnek olarak verilebilir (Dölen, 1995). Bu dönemlerde hekimler, hastanın kullanacağı ilaçları da hazırlamakla beraber, ilaçların hazırlandığı drogları toplama işini çok önceleri terk etmişlerdir. Bu gibi 1 Üç hekimin bulunduğu yerde en az iki dinsiz vardır. 8

18 bitkisel drogları toplayıp, kurutup, tam veya toz edilmiş halde satan bir esnaf gurubunun daha Romalılar döneminde ortaya çıktığı bilinmektedir (Baytop, 2001). Rhizotome veya herbarii denilen bu esnaf bitkileri toplar, kurutur, drogları hazırlar ve satışa sunardı. Bu esnaf Osmanlı döneminde kökçü olarak tanınan esnafın karşılığıdır. Bunların yanında pigmentarii veya seplasiarii denilen diğer bir esnaf gurubu daha bulunuyordu. Bunlar kendi ülkelerinde elde edilen drogların yanında, dış ülkelerden gelen drog ve baharatları da dükkânlarında satıyorlardı. Bu gurup Osmanlı İmparatorluğu nda aktarlara karşılık olan esnaftır (Baytop, 2001). Roma İmparatorluğu döneminde yukarıda sayılan drog satıcısı esnaf yanında bir de pharmacopoles denilen esnaf grubu meydana gelmiştir. Bunlar ilkel maddelerden ilaç hazırlayıp hastalara verirlerdi. Bu esnaf, dükkân sahipleri (sellularii) veya geziciler (circulatores) olmak üzere ikiye ayrılıyordu. İkinci gurubun dükkânı yoktu, bugünkü seyyar satıcılar gibi, hazırladıkları ilaçları gezerek satarlardı (Şehsuvaroğlu, 1970). Altıncı yüzyıldan itibaren hekimler ilaç hazırlama görevlerini yavaş yavaş terk etmişlerdir. Bu dönemde hekimler reçete yazmaya ve pigmentariuslar da reçeteye göre ilaç hazırlamaya başlamışlardır. Yani artık hekimler ilaç hazırlama sorumluluğunu bırakmışlar ve o zamana kadar yalnız ilaç ilkel maddesi drogları satan kişiler reçete doğrultusunda ilaç hazırlama işini de almışlardır. Bununla beraber bu ayrılık çok yavaş gerçekleşmiş, hekimlik ve eczacılığın birbirinden tam olarak ayrılması için yüzyıllar geçmesi gerekmiştir (Baytop, 2001). İlk hastalık iyileştiricilerinin ilaç kullanmaya başlamaları ile eczacılık mesleği doğmuş olmakla beraber, aynı şahsın hem hekimlik hem de ilaç hazırlama işlemlerini yapması nedeniyle bu iki mesleğin ayrılması çok uzun zaman almıştır. Hekimlerin ilaç yapımını terk etmelerinden bir süre sonra, birçok esnaf gurubu ilaç hazırlama işini üstlenmiş ise de bu işi de zamanla bilhassa apothicaire denilen esnaf gurubu üzerine almıştır (Dölen, 1995). Bunlar ilaçları hekimin reçetesine uygun olarak hazırlar ve hastalara verirlerdi. Bu nedenle bu zümre basit bir tacir değil bir sanat erbabı olarak kabul edilirdi (Baytop, 2001). 9

19 11. yüzyılda Afrikalı Konstantin le (Constantin the African) birlikte Arapça eserlerin Latinceye çevrilmesi, Arap tıbbının ve polifarmasinin Avrupa ya taşınmasına olanak sağlamış; kısa bir süre sonra da başta Güney İtalya ve Güney Fransa olmak üzere Avrupa nın pek çok kentinde bağımsız eczaneler açılmaya başlamıştır (Sonnedecker, 1963; Loudon, 1997). Alman İmparatoru II. Friedrich in ( ) yıllarında yayınladığı emirnamelerin eczacılık mesleği yönünden büyük bir önemi vardır. Bu emirnameler ile eczacılık mesleği, tıp mesleğinden belirgin bir şekilde ayrılmıştır (Şehsuvaroğlu, 1970; Asil, 2001). Ayrıca Paris Belediye Başkanlarından Etienne Boileau'nun 1268 yılında yayınladığı Livre des Métiers de (Meslekler Kitabı) apothicaireler bağımsız bir meslek olarak gösterilmektedir (Baytop, 2001) Bizans Medeniyeti Hıristiyan inanışına dayanan Bizans tababeti dünyadan ümidini kesmiş, hasta, günahkâr ve talihsizlere hitap eden dogmatik bir tababet idi. Hastalık ve ölüm genellikle Tanrı işi kabul edilirdi. Tanrı yapacağını bilirdi. Ölüm saçmışsa demek ki istediği öyle idi. Kul buna karşı gelme cesaretini gösteremezdi. Bu nedenle bu dönemde hastalığın seyrini incelemeye ve ilaçlara önem verilmiyordu. Bizans döneminde gerçek anlamda hastaneler çok azdır. Bunlar genellikle düşkünler evi biçiminde olup kilisenin kontrolünde ve yataklı olup kilisenin denetimindedir. Bizans döneminin en büyük ve en ünlü hastanesi sayılan İstanbul daki Pantokrator Manastırı na bağlı hastanenin 1135 yılında 11 hekiminin ve 100 dolayında yatağının bulunması sağlık işlerine verilen önemin ne kadar az olduğunu göstermektedir (Dölen, 1995). Bu dönemde tedaviye sihirbazlar, muskacılar, büyücüler ve efsuncular egemen olmuştur (Atabek ve ark., 1998; Baytop, 2001). Bizanslı hekimler arasında Oribasius, Aetius, Tralles, Folus ve Paul d Egine sayılabilir. Hekim Oribasus tıp ilmini İskenderiye de okumuş ve İmparator Julien in 10

20 sarayında saray hekimi olarak çalışmış ve tıp konusunda 70 kadar eser vermiştir (Atabek ve ark., 1998) İslam Medeniyeti Bu devirde dönemin devlet adamları ve bizzat halifelerin de himayesi altında, Hippocrates, Galen, Dioscorides ve diğer önemli hekimlerin eserleri, Grekçe asıllarından veya Süryaniceden Arapçaya tercüme edilmiş; bu çeviriler aracılığıyla da bilimsel eserler çok uzak bölgelerde dahi okunabilme imkânına kavuşmuştur (Tekeli ve ark., 1997; Asil, 2001; Bayat, 2003). Müslümanlar tarafından ilk hastane El-velid bin Abdülmelik tarafından 706 yılında Dimaşk ta (Şam) kurulmuştur. Sonradan Mısır, Suriye, Irak ve Anadolu da da birçok hastane inşa edilmiştir. Bütün bu hastanelerin kurulma ve işletilmelerinin başlıca nedeni, fakir ve kimsesizleri tıbbi imkânlara kavuşturmaktır. Bunlar aynı zamanda iç hastalıkları ve göz hastalıkları hekimleri, cerrah ve eczacıların çalıştığı birer tıp merkezleridir. Zamanla bu konuda öğretim de yapan müesseseler haline gelmişlerdir (Baytop, 2001). İlaç ve bitkilerle ilgili eserlerden en çok okunan ve kullanılanlar arasında Dioskorides in Arapçaya Kitabu l-hasayiş adıyla çevrilen Materia Medica sı, Dineveri nin Kitabu n-bah ve Kitabu n-nebat ı, Gafiki nin Kitabu l-edviyeti l- Müfrede isimli eserleri sayılabilir (Asil, 2001). Bu konuda devrinin en önemli kitabı ise İbn ül Baytar ın kaleme aldığı 300 den fazlasını ilk defa kendisinin tıbba kattığı 1400 tıbbi bitkisel, hayvansal ve madensel drogdan bahseden Cami u Müfredatu l- Edviye ve l-agdiye isimli eseridir (Bayat, 2003). Bu devirde Lokman Hekim, İslam âleminde eczacıların piri sayılmaktadır. İslam tababetinin ilerlemesinde Türk kökenli hekimlerin (İbn-i Sina, Razi gibi) de büyük katkıları olmuştur. Zamanın önde gelen âlimleri şunlardır (Şehsuvaroğlu, 1970): Ebu Bekir Muhammed b. Zekeriya Razi ( ): Türkistan da doğmuş, hekim olarak bir süre Bağdat ve Endülüs te çalışmıştır. İslam tıbbının en büyük hekim- 11

21 eczacı ve filozoflarındandır. Hasta başında ilk klinik dersi veren İslam hekimidir. Kitab-al Mansuri, El-Havi en önemli kitaplarındandır (Tekeli ve ark., 1997; Asil, 2001). Çiçek hastalığını tanımlamış, sülfürik asit ve formik asidi keşfetmiş, sinameki, demirhindi gibi madensel ve bitkisel maddeleri incelemiştir (Lambert, 1929). Dinaveri (Dinavari) ( ): Ebu Hanife Ahmed bin Davud Dinaveri İran da doğmuş, Basra, Küfe ve İsfahan şehirlerinde yaşamış bir âlimdir. Din, dil, astronomi, matematik ve botanik ile ilgili 20 den fazla eseri vardır. Eserleri arasında Kitab al-bah ve Kitab al-nebat eczacılık açısından da önemli olup ikinci eserde bitkilerin tanımlamalarını yapmış ve bunların alfabetik listelerini düzenlemiştir (Şehsuvaroğlu, 1970; Asil, 2001). Ebu Reyhan Biruni ( ): Türkmenistan da doğup Gazne de ölmüş olan bir doğa ilimleri bilginidir. 100 den fazla eseri bulunmakta olup en önemli eseri son yıllarında yazdığı Kitab-al Saydala fi al-tıp (eczacılık kitabı) adlı yapıtıdır (Asil, 2001). Bu kitapta eczacının tanımı yapılmış; eczacı ve hekimin görevleri belirtilmeye çalışılmıştır. Kitapta 200 kadar bitkisel drog kayıtlı olup bunlar arasında karabiber, keçiboynuzu, mahlep, oğulotu, sinameki vb. bitkileri saymak mümkündür (Baytop, 2001). Ebu Cafer Ahmed bin Muhammed (Ö. 1165): Devrinin en büyük eczacı ve botanikçilerinden biridir. İbn-i Sina ( ): Buhara yakınlarındaki Afşene de doğmuştur. Batı da Avicenna ismiyle tanınan İbn-i Sina hekimliğin dışında felsefe, hukuk, matematik ve geometri de bilmekteydi. En çok bilinen eseri, eski Yunan tıbbı ile İslam tıbbının sentezi niteliğindeki Kanun (Canon) adlı didaktik kitabıdır. Avrupa da adına kürsü kurulmasına yol açacak kadar uzun süre ve yaygın olarak etkili olmuş olan İbn-i Sina nın bu eseri beş bölümden oluşmaktadır (Asil, 2001; Arda ve ark., 2004): a) Anatomi, fizyoloji, etiyoloji vb. konuları, b) Basit ilaçlar, 12

22 c) Organik hastalıklar, d) Ateşli hastalıklar, kırık-çıkıklar, deri hastalıkları, e) Tedavi yöntemleri. Bu eser dikkatle incelendiğinde konuları ne kadar sistematik olarak ele aldığı görülür. İlaçların yapılışı, muhafazaları ve etkileri hakkında da etraflı bilgilerin verildiği eserde adı geçen bitkilerden bazıları şunlardır (Baytop, 2001): Afyon, banotu, demirhindi, kâfur, karabiber, kargabüken, kebabiye, kenevir, kurtboğan, mahmude, ravent, sakız, sarısabır, tarçın vb. İlk kez tıp ve cerrahiyi iki ayrı disiplin olarak değerlendiren İbn-i Sina, özellikle cerrahi için anatominin önemini vurgulamıştır (Tekeli ve ark., 1997). İbn-i Sina nın ayrıca şiir biçiminde yazılmış bir tıp kitabı da bulunmaktadır. Onun Şifa adlı eseri de tıp, matematik, astronomi, jeoloji, fizik, kimya, zooloji gibi o dönemin var olan hemen bütün disiplinlerine ayrılmış bir kitaptır (Tekiner, 2005). İbn-i Sina, Hipokrates in akılcı hekimliğini izlemiş ve geliştirmiştir. O da humoral patoloji kavramını benimsemiş; tıbbı tedavi edici ve koruyucu hekimlik olarak ikiye ayırmıştır. Avrupa da 16. yüzyıl sonlarına kadar iyi bir hekimin iyi bir Avicennist (İbn-i Sina uzmanı) olması gerektiği fikri hâkim olmuştur (Riesman, 1936) XVI. XIX. Yüzyıllarda Avrupa da Eczacılık Roma İmparatorluğu nun yıkılışı ve Hıristiyanlığın yayılmaya başlamasıyla yüzyılları kapsayan ortaçağın başlangıcında Avrupa da bilim ve kültürde önemli gelişmeler görülmüştür (Asil, 2001). Bu dönemlerde manastırlarda yaşayan rahip ve rahibelerin, dinsel görevlerinin haricinde hastalarla da ilgilenmeye başladıkları görülür. O dönemde manastır bahçelerinde tıbbi bitkilerin yetiştirilmeye başlanmış olmasıyla birlikte manastır tababeti doğmuştur (Dölen, 1995; Asil, 2001). 13

23 XV. yüzyılda başlayan Rönesans hareketi, XVI. yüzyılda bütün Avrupa yı sarmış ve her alanda olduğu gibi tıp ve eczacılık alanlarında da büyük değişiklikler meydana gelmiştir. Eczacılık tıptan tamamen ayrılmış, tıbbın metotlarını terk ederek kimya alanındaki çalışmalara yönelmiştir. Bu dönemde yalnız eczacılık sertifikasına sahip olanların eczane açabileceği, ilacın yalnız eczacı tarafından yapılabileceği, eczane işletmesinin yalnız eczacıya ait olduğu, hastanelerin yalnız hastanede yatan hastalara ilaç verecek eczaneler açabileceği gibi bugün de geçerliliğini koruyan prensipler kabul edilmiştir (Baytop, 2001). Fransa da XV. yüzyılın sonlarına doğru kralın emriyle aktarlar bir lonca içinde toplanmıştır. Bu loncaya baharatçılar, kökçüler ve şeker satıcıları da alınmakla birlikte ilaç hazırlama hakkı yalnız aktarlara aitti. Bu lonca Fransız Devrimi öncesinde Collége de Pharmacie ve aktarlar da pharmacien (eczacı) ismini almışlardır (Dölen, 1995; Asil, 2001) yılında Floransa da İtalyanca olarak yayınlanan ve Nuovo Receptario ismini taşıyan farmakopenin yayınlanması, 1682 de Fransa da Kral XIV. Louis nin zehirli maddelerin sadece eczanelerde (apotheke) satılabileceğine ilişkin kararnamesi ve 1803 yılında Fransa da Paris Üniversitesi ne bağlı bir eczacılık okulunun açılması Avrupa eczacılığının gelişimi açısından oldukça önemlidir (Şehsuvaroğlu, 1970; Dölen, 1995). Avrupa ülkelerinde XVI. - XVIII. yüzyıllarda çıraklık yaşlarında başlar ve 4 10 yıl sürerdi. Eczacı sayısının artmasını ve buna bağlı olarak rekabeti önlemek için, ustaların genellikle bir tek çırak almasına izin verilirdi. Bu nedenle mesleği öğrenmek için yanına çırak girilecek bir eczacı ustası bulmak pek kolay değildi. Çırak olarak genellikle zengin ailelerin (çıraklık ücretini ustaya kolaylıkla ödeyebilmesi için) hekim veya eczacıların çocukları veya bunların akrabalarının çocukları kabul edilirdi. Çırağın ayrıca, reçeteleri okuyup anlayabilecek kadar Latince bilmesi ve de dindar olması istenirdi (Baytop, 2001). Genellikle üç-dört yıl içinde çırak kalfa unvanını alırdı. Bu dönemde kalfa, ustasının gözetiminde çalışsa da, ustaya yardımcı olur ve bu nedenle ustadan küçük bir ücret alırdı. Kalfalık dönemi genellikle 6 yıldı. Çıraklık döneminin sonunda, ustasından başarı sertifikasını almış olanlar, şehrin tanınmış eczacıları ve tıp 14

24 fakültesinin bazı öğretim üyelerinden oluşan bir jüri karşısında bir sınava alınırdı. Sınav teorik (reçete okuma, Latince, ilaç hazırlama tekniği) ve pratik (tıbbi bitkileri ve drogları tanıma) olarak yapılırdı. Bu sınavları kazananlar jüri önünde, yapılması ustalık isteyen bir ilacı hazırlayarak bu alandaki bilgi ve becerilerini gösterirlerdi (Baytop, 2001). Rönesans sonrasında XVI. yüzyıldan itibaren eczacılık giderek tıbbi ve biyolojik metotları bırakarak kimyevi ve özellikle de kalitatif metotlara dönmeye başlamış ve böylece doğduğu tıp alanında daha bağımsız bir kimlik kazanmıştır. Bu dönemin eczacılık açısından önemli gelişmeleri arasında 1773 te üre, 1776 da hippurik asit, 1789 da uranyum, 1803 te baryum, 1811 de nikotin, 1817 de emetin, 1818 te siyanik asit, 1819 da lösin, 1821 de kafein, 1836 da toluen ve 1853 te de asetilsalisilik asit eldesi sayılabilir (Şehsuvaroğlu, 1970; Asil, 2001) Türklerde Eczacılık Tıp ve eczacılık tarihi kitaplarında Arap, Çin, Hint ve İran tababet ve eczacılığı hakkında etraflı bilgiler bulunurken, Türk eczacılığı veya Türk tababeti hakkında uzun bir süre hemen hemen hiçbir eser yazılmamıştır. Bunun başlıca nedeninin bu konuya ait yayın ve materyal noksanlığı ve bu konuya ilgi duyan araştırmacıların azlığı olduğu düşünülmektedir (Baytop, 2001). Bununla birlikte Türk tıp ve eczacılığının İslam tıbbının bir devamı olduğunu düşünmek yerinde olacaktır (Şehsuvaroğlu, 1970) Orta Asya Türkleri Dönemi Orta Asya Türklerindeki hekimlik ve eczacılık hakkındaki bilgilerimiz çok azdır. Bu konu ile ilgili en önemli kaynak, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi hocalarından Ord. Prof. Dr. Reşit Rahmeti Arat'ın yıllarında Berlin de yaptığı yayınlara dayanmaktadır. R. R. Arat ın yaptığı çevirilere göre Türk-Uygur 15

25 döneminde Orta Asya daki eczacılık hakkındaki bilgilerimizi aşağıdaki şekilde sıralayabiliriz (Baytop, 2001): İlaç Şekilleri: Merhem, infüzyon, dekoksiyon, toz, karışım, usare, macun, hamur, hap, pastil, suppozituar. İlaç Hazırlama Teknikleri: Ateşe gömerek pişirme, kaynatma, kaynatarak köpük elde etme, gölgede kurutma, belirli bir miktara kadar uçurma, sıcak külde pişirme, hafif ateşte ısıtma, yanmayı önlemek için sürekli karıştırma, maddeyi yakarak kül elde etme. Aletler: Elek, havan, ateş kabı, ağırlık ölçüleri, bakır kap, kaynatma kabı, süzme kabı, kıyma tahtası, değirmen, kaşık, kevgir, süzgeç, çanak, tava, keten torba. Ölçüler: Uygurlar kendilerine has ağırlık ve hacim ölçülerini kullanıyorlardı. İlaçların alınacak miktarları için de, kaşık, bıçak ucu, mercimek kadar, büyük bir kap kadar, gibi terimler kullanmışlardır. Droglar: Bunlar bitkisel (60 kadar), hayvansal (70 kadar) ve anorganik (10 kadar) kökenli olmak üzere üç grup altında toplanmaktadır. Burada dikkati çeken husus hayvansal kökenli drogların bitkisel kökenli olanlarından sayıca fazla olmasıdır. Hâlbuki aynı dönemde Avrupa ve Doğu ülkelerinde, bitkisel drogların miktarı hayvansal drogların miktarından çok daha fazladır. Bu nokta Türk-Uygurların hayvancılıkla olan yakın ilgisi ile açıklanabilir (Baytop, 2001). 16

26 Selçuklular Büyük Selçuklular Büyük Selçuklu Devleti nde tıp ve eczacılığa ait kaynakların pek çoğu kaybolmuş ise de bu dönemlerde tıbbın klasik karakterini koruduğu söylenebilir. Bu devirde kalp ve ateş kontrolü, idrar muayenesi gibi teşhis ve tedavi usulleri oldukça ilerlemiştir. Şüpheli hastalıklarda konsültasyon yapmak da pek yaygındır (Tekiner, 2005). Büyük Selçuklu Devleti döneminde, hâkimiyetleri altındaki topraklarda mahalli hükümdarlar darüşşifalar, bakımevleri ve hamamlar yaptırmışlardır. Bunlar arasında Alparslan ın Nişabur da, Melikşah ın Bağdat ta, Nureddin Mahmut Zengi nin Şam da Selahaddin Eyyubi nin Kahire de kurdukları darüşşifalar anılabilir (Asil, 2001; Bayat, 2003) Anadolu Selçukluları Anadolu Selçukluları döneminde inşa edilen çok sayıdaki bayındırlık eserleri arasında hastaneler, çeşitli tıp okulları, çeşitli sosyal yardım kuruluşları ve kaplıcalar gibi sağlık tesisleri bulunmaktadır. Bu dönemde kurulan Kayseri ve Sivas Darüşşifaları bünyelerinde birer tıp medresesi bulunduruyor olmasına rağmen tababet ve eczacılığın bütün İslam dünyasında olduğu gibi usta çırak şeklinde öğretildiği bilinmektedir (Asil, 2001). Bu dönemdeki eczacılık ve kullanılan ilaçlar hakkında bize bilgi veren en önemli eserler El Biruni ile İbn El-Baytar ın kitaplarıdır. Biruni nin kitabının önemi devrinde kullanılan ilaçlar hakkında verdiği bilgiler yanında eczacılık mesleğinin, etraflı ve gerçek bir tarifini vermesidir. İslam dünyasında, haklı olarak eczacılığın babası unvanını almış olan Ebu Reyhan Biruni ( ) eczacıyı şu şekilde tarif etmiştir (Baytop, 2001): 17

27 Saydelani ve saydenani (eczacı) diye; basit ilaçların hangi nevinin iyi olduğunu ve bunlardan hangisinin üstün tutulması ve seçilmesinin gerektiğini öğrenmeyi ve tıp ilminin tanınmış kişileri tarafından ortaya konulup herkesçe kabul edilmiş bulunan terkipleri, en geçerli metod ve teknikleri kullanarak, en iyi şekilde hazırlamayı kendine sanat edinmiş olan kişiye derler. Bununla beraber XIII. yüzyılda yazılmış Dioscorides çevirilerindeki bazı minyatürler bu konuda bize bazı bilgiler vermektedir. Süleymaniye Kütüphanesi nde bulunan, Ayasofya 3703 numaralı, 24,50 x 33,00 cm ebadında 203 yapraklı bir Dioscorides çevirisinin ön kapağında bulunan renkli minyatür bize Selçuklular dönemindeki bir eczane hakkında bilgi verecek niteliktedir (Baytop, 2001). Ünlü Selçuklu tarihçisi Prof. Dr. Osman Turan, Selçuklu dönemi vakfiye ve belgelerine dayanarak yaptığı araştırmada şu sonuca varmıştır (Tekiner, 2005): Selçuklu Türkiye si şehirlerinde tıbbi ecza satmaya mahsus dükkânlara Hindistan dan bile tıbbi nebatlar getirilip satılıyordu. Hatta kervansaray hastanelerinde dahi kendi ölçülerinde eczahâneler mevcut idi. Demek ki Anadolu Selçuklu hastanelerinde bir taraftan hasta bakılırken bir taraftan da hekim ve eczacı yetiştiriliyordu (Şehsuvaroğlu, 1970). Bazı kaynaklar, Anadolu Selçuklu kervansaraylarında da çeşitli sağlık hizmetleri verildiğinden bahsetmektedir. Karatay Kervansarayı na ait 1247 tarihli vakfiyesinden elde edilen bilgiler de bu fikri desteklemekte olup kervansaray kadrosunda devamlı bir veteriner olduğunu belirtmektedir (Asil, 1979). Ayrıca Baybars ın Kayseri seferinde yanında bulunan Muhiddin bin Abdüzzahir in bir kervansaray hakkında aşağıda yer alan tasviri de bu görüşü desteklemektedir (Atçeken ve ark., 2004): Hanın kapıları en iyi demirden yapılmıştır. İçerisinde yazlık köşkler, kışlık mekânlar vardır. Yaz ve kış, içinde her şeyi bulmak mümkündür. Kervansarayda hamam, hastane, ilaçlar, yatak ve yemek takımları ve ahırlar vardır. Her yolcu derecesine göre misafir edilir. 18

28 Kayseri Gevher Nesibe Hatun Darüşşifası Büyük Selçuklu Devleti nin parçalanmasından sonra Anadolu nun çeşitli yerlerinde ortaya çıkan ilk Türk beylikleriyle (Artuklular, Danişmentliler, Saltuklular ve Mengücekler) hazırlık evresini geçiren Anadolu Türk Sanatı, Anadolu Selçukluları döneminde; başta mimarlık olmak üzere çini, süsleme, hat, minyatür, maden işleme, halıcılık vb. sanatlarda XIII. yüzyıl başlarında, öteki İslam ülkelerinden farklı bir görünüm kazanmıştır (Tekiner, 2005). Anadolu Selçukluları, Anadolu da iki yüzyıla yakın bir süreyi kapsayan ve Orta Asya kökenli Türk göçebe sanatının da izlerini taşıyan bir üslupta çok sayıda cami, mescit, han, kervansaray, hamam, darüşşifa, medrese, türbe, kümbet ve kale yapmışlardır. Hem Doğu dan hem de Batı dan birçok aktarmalara karşın Selçuklular, bu eserlerde Türk ruhunu koruyarak Selçuklulara özgü karakteri sürdürebilmişlerdir (Gordlevski, 1988). Şüphesiz, bu eserler arasında darüşşifalar (hastaneler) önemli bir yere sahiptir. Bu dönemde yapılmış olan darüşşifalar şunlardır (Ünver, 1940; Cantay, 1992; Dölen, 1995; Atçeken ve ark., 2004): - Mardin Emineddin Darüşşifası (H /M. 1108/9 1122/23) - Kayseri Gevher Nesibe Darüşşifası ve Medresesi (H. 602/M ) - Sivas I. İzzettin Keykâvus Darüşşifası (H.614/M ) - Divriği Turan Melik Darüşşifası (H. 626/M ) - Çankırı Cemalettin Ferruh Darüşşifası (H. 633/M. 1235) - Aksaray Darüşşifası (XIII. yüzyılın ilk yarısı) - Kastamonu Pervaneoğlu Ali Darüşşifası (H. 671/M ) - Tokat Muineddin Pervane Ali Darüşşifası (XIII. yüzyıl son çeyreği başı) Kaynaklarda varlığı bilinen ancak günümüze ulaşamamış darüşşifalar ise şunlardır (Sipahioğlu, 1982; Cantay, 1992): - Silvan Darüşşifası (H /M ile ) - Konya Darüşşifası (XII. yüzyıl sonu - XIII. yüzyıl başı) 19

29 - Konya Alâeddin Darüşşifası (H /M /38) - Eski Malatya Darüşşifası (XIII. yüzyıl ortası) - Akşehir Darüşşifası (XII. Yüzyıl sonu - XIII. yüzyıl başı) - Erzincan Darüşşifası (?) - Kastamonu Atabey Darüşşifası (M ?) - Kütahya Darüşşifası (XIII. yüzyıl ikinci çeyreği) - Sivas Şehzadeler Darüşşifası (? ) Bu dönemde yapılmış mimari eserlerden biri olan ve Çifte Medrese diye de anılan Kayseri Gevher Nesibe Hatun Darüşşifası, tıp ve eczacılık tarihimiz açısından büyük bir gurur vesilesi, tıp dünyasında mevcut tıp fakültelerinin de en eski örneklerinden birisidir (Ünver, 1966; Şehsuvaroğlu, 1970; Kumbaracılar, 1988). Bu eser Anadolu Selçukluları nın ilk medreselerinden biri olup XIII. yüzyılın ilk yarılarında çok gelişmiş bir sağlık ve eğitim kompleksidir (Cantay, 1992) Darüşşifa nın Tarihçesi Anadolu Selçuklu hükümdarlarından, II. Kılıç Arslan ın kızı ve I. Gıyaseddin Keyhüsrev in kız kardeşi olan Gevher Nesibe Sultan ın adına yaptırılan bu şifahanenin yapılış öyküsü şöyledir (Afetinan, 1972; Sipahioğlu, 1982; Köker, 1991): Gevher Nesibe Sultan bir gönül kırıklığının ardından, o zamanın tıbbi imkânlarıyla tedavi edilemeyen ince hastalığa (tüberküloz) yakalanır. Hastalığının sebebi ise efsaneye göre şöyledir: Gönül verdiği bir Selçuklu Süvari Birliği Komutanı ile evlenmelerine ağabeyi Hükümdar I. Gıyaseddin Keyhüsrev karşı çıkar; bu komutanı savaşa gönderir ve kısa süre sonra da bu komutan savaşta şehit düşer. Bunu öğrenen Gevher Nesibe Sultan bu üzüntüler içinde yemez içmez ve sonunda ince hastalığa yakalanır. Ölüm döşeğinde, ağabeyi Gıyaseddin Keyhüsrev ondan özür diler ve son arzusunu sorar. Gevher Nesibe: 20

30 Ben devasız bir derde düştüm, kurtulmama imkân yok. Hiçbir hekim derdime çare bulamadı, ben artık ahiret yolcusuyum. Eğer dilersen benim mal varlığımla benim adıma bir şifahane (hastane) yaptır. Bu şifahanede bir yandan dertlilere şifa verilirken bir yandan da devası olmayan dertlere çare aransın. Bu şifahanede ünlü hekim ve cerrah yetişsin. Burada kimse bir kuruş ödemesin, bu benim adıma bir vakıf olsun. der (Sipahioğlu, 1981; Köker, 1991). Gevher Nesibe Sultan ın otuz dokuz yaşına gelmeden hayata gözlerini kapattığı söylenmektedir (Köker, 1991). I. Gıyaseddin Keyhüsrev, kız kardeşinin bu son arzusunu yerine getirmek için 1204 yılında hastane kısmının ve ardından da medrese kısmının inşasını başlatır. İki yılda tamamlatarak 1206 yılında hizmete açar. Aralarındaki bir koridorla birbirine bağlanan bu iki bina eğitim, öğretim ve uygulamada birbirini tamamlamaktadır. Gıyasiye denilen medresede tıp eğitimi verilirken Şifaiye denilen hastane de tıp ilminin uygulama yerini oluşturuyordu. Yan yana oldukları için halk arasında Çifte veya İkiz Medreseler adıyla; ayrıca Kayseri Darüşşifası, Şifa Hatun Medresesi, Kayseri Tıbbiyesi, Gıyasiye, Gevher Nesibe Hastanesi, Darüşşifa Medresesi gibi isimlerle de anılmaktadır (Ünver, 1940; Sipahioğlu, 1981; Köker, 1991; Atçeken, 2004). Hastanenin taç kapısının ortasında, 2,50 m. boyunda ve 0,75 m. genişliğinde dikdörtgen şeklinde beyaz mermer bir kitabe yerleştirilmiş olup Arapça kitabe şu şekildedir: Fi eyyami s Sultanil Mu azzam Gıyâsi d-dünya ve d-din Keyhusrev bin Kılıc Arslan Dâmet ittefaka binâ u hâzal Mâristân. Vasiyyetu, ani l-meliketi İsmet id-dünyâ ve d-din Gevher Nesibe binet-i Kılıc Arslan, Erzâ lekumallahi seneti isneteyn ve sittemiete. (Sipahioğlu, 1981) Bu kitabenin Türkçe karşılığı aşağıdaki gibidir (Afetinan, 1969): Büyük Sultan Gıyasü d-dünya ve d-din Kılıç Arslan oğlu Keyhusrev in zamanında, Allah ondan razı olsun, bu maristanın binası Melike İsmet ud- Dünya ve d-din Kılıç Arslan kızı Gevher Nesibe nin vasiyetine uyularak 602 yılında hizmete açılmıştır. 21

31 Buna göre hastanenin 602 hicri tarihinin karşılığı olan 1206 miladi yılında yapıldığı anlaşılmaktadır. İkinci bir yazıt ise, türbenin külahının hemen altında yer alıp besmeleyle başlayan Ayet el Kürsi dir (Bayburtluoğlu, 1998). Girişte yer alan kitabede, Melike Gevher Nesibe nin isminin yazılmış olması, Selçukluların kadınlara ne kadar önem verdiğinin de bir göstergesidir (Tekiner, 2005). Anadolu Selçukluları döneminde Divrik Kalesi yakınlarında inşa edilen Turan Melik Hatun Şifaiyesi (1228), Kütahya daki Gülümsen Hatun Darüşşifası (1233) ve Amasya daki Ilduz Hatun Şifaiyesi ne (1308) de kadın isimlerinin verilmiş olması bu tespitimizi desteklemektedir (Afetinan, 1969). Kitabenin bulunduğu taç kapının sağ iç kısmında bir aslan motifi de göze çarpmaktadır. Bu aslanın Gevher Nesibe ve I. Gıyaseddin Keyhüsrev in babaları olan Sultan II. İzzettin Kılıçarslan ın anısına yapıldığı tahmin edilmektedir (Sipahioğlu, 1981). Benzer bir motif darüşşifanın hemen yakınındaki Kayseri- Sahabiye Medresesi nde de bulunmaktadır (Gabriel, 1930). Taç kapının üst kısmında da taştan işlenmiş kemer ve etrafında karşılıklı çeşitli Selçuklu motifleri vardır. Bunlardan birisi birbirine sarılmış iki yılanı andırmakta ve bu iki yılanın ortasında da bir Selçuklu madalyonu bulunmaktadır (Köker, 1991). V. Gordlevski, Anadolu Selçuklu Devleti isimli kitabında Selçuklu sanatının, küçük heykelciklerle betimlemelere oldukça düşkün olduğunu; Türklerin Çin ve Hint kültürleriyle çok eskiden beri temasta bulunan anayurtları Orta Asya dan getirdikleri heykel betimlemelerine olan eski eğilimleri, bu geleneklerin benimsenmesini, Anadolu yerli motif ve yöntemlerinin aktarılmasını kolaylaştırdığını belirtmiştir (Gordlevski, 1988). Şu anki bilgilerimize göre kitabesinden başka en önemli yazılı belge, Anadolu Selçuklu hekimlerinden Zekioğlu Ebubekir Sadr-i Kunevi nin (Hicri ?) şiir ve mektuplarıdır (Asil, 1979). Bu mektuplar Selçuklu Devleti nin divan-ı inşa denilen ve ülke içindeki ve dışındaki emirlerin resmi haberleşmesini sağlayan daire emiri, Bedrettin Yahya ile Başhekim Nahcivanlı Müeyyetoğlu Ekmeleddin ve diğer vezirlere gönderilmiştir. Kunevi nin Selçuk Devleti nin başkenti Konya da bulunan 22

32 ve Sağlık Bakanı vazifesini gören Ekmeleddin e Kayseri den gönderdiği mektuptan Kayseri Şifaiyesi nde hastane doktoru bulunduğu anlaşılmaktadır (Afetinan, 1969). Osmanlı devri arşivinde bu şifaiyeye ait kayıtları vakıflar veya devlet arşivinde yer alanlar diye ikiye ayırmak mümkündür (Afetinan, 1969; Tekiner, 2005): 1. Kayıt tarihleri yazılmamış olanlar Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi nde 481 ve 217 sahifenin 130. sırasında Vakıf Şifa Hatun namı diğer Medrese Şifaiye der Kayseriye dir. Burada doğum (tevlit) ve öğretim (müderrislik) kayıtları olup birer hisselidir (H ). Diğer bir kayıt da (No: 484) Vakfı Medrese-i Gıyasiye der Kayseriye dir (H ). Her iki kayıtta vakıf hisseleri varsa da bunlar kısmen yazılmış kısmen de sonradan eklenmiş olarak gözükmektedir. 2. Devlet Başbakanlık Arşivi nde 906 (miladi 1500) tarihli Kayseri livası hakkında Mufassal (ayrıntılı) ve Mücmel (kısaltılmış) Defteri Hakani. Kariyeyi Akker tabi Kayseri livai hassa mâlikamesi, Vakıf Medrese-i Darüşşifa ünvanı ile bir köyün nüfusu kayıtlıdır. Yine Başbakanlık Osmanlı Arşivi nin Cevdet tasnifinin tıp ve maarif dosyalarında Gıyasiye veya Şifa Hatun medresesindeki öğretmenlerin (müderris) tayini meselesi ile ilgili olup 1768 ve 1876 tarihlidir ve 1584 yıllarında tanzim edilmiş olan Konya daki Tahrir ve Evkaf Defteri ndeki vakfiye ye göre, Gevher Nesibe nin türbesinin bakımı için 954 akçe ayrılmıştır (Yinanç, 1985). Bu kayda göre Gıyasiye Medresesi nin içindeki kümbetin Gevher Nesibe Hatun a ait olduğu da kesinleşmiştir. Bu medresenin önemli bir özelliği de bazı Anadolu Selçuklu darüşşifalarında olduğu gibi ruh hastaları için yapılmış ayrı bir bölümün bulunmasıdır (Donna, yıl belirtilmemiş). 18 odadan meydana gelen bu kısmın adı bimârhanedir. Bimarhane kuzey güney yönünde ve sivri tonozlu bir orta koridorla sağlı sollu küçük 23