T.C. EGE ÜN VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TÜSÜ Klasik Arkeoloji Anabilim Dalı KUZEYBATI ANADOLU GEOMETR K DÖNEM SERAM KLER YÜKSEK L SANS TEZ

Transkript

1 T.C. EGE ÜN VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TÜSÜ Klasik Arkeoloji Anabilim Dalı KUZEYBATI ANADOLU GEOMETR K DÖNEM SERAM KLER YÜKSEK L SANS TEZ Onur ZUNAL TEZ DANI MANI DOÇ. DR. Gürcan POLAT ZM R

2 Ç NDEK LER ÖNSÖZ... 4 G R... 5 I. BATI ANADOLU PROTOGEOMETR K DÖNEM SERAM... 7 II. BATI ANADOLU GEOMETR K DÖNEM SERAM... 9 III. KUZEYBATI ANADOLU GEOMETR K DÖNEM SERAM III. I. TRO A III. I. I. Protogeometrik ve Geometrik Dönem Serami i III. II. ANTANDROS III. II. I. Geometrik Dönem Serami i III. III. LESBOS III. III. I. Protogeometrik ve Geometrik Dönem Serami i III. IV. BAYRAKLI III. IV. I. Protogeometrik Dönem Serami i III. IV. II. Erken ve Orta Geometrik Dönem Serami i III. IV. III. Geç Geometrik Dönem Serami i III. V. KLAZOMENA III. V. I. Protogeometrik Dönem Serami i III. V. II. Erken ve Orta Geometrik Dönem Serami i III. V. III. Geç Geometrik Dönem Serami i III. VI. EPHESOS III. VI. I. Protogeometrik ve Geometrik Dönem Serami i III. VII. M LETOS III. VII. I. Protogeometrik ve Geometrik Dönem Serami i III. VIII. KOS III. VIII. I. Protogeometrik Dönem Serami i III. VIII. II. Geometrik Dönem Serami i III. IX. SAMOS III. IX. I. Protogeometrik ve Geometrik Dönem Serami i III. X. KH OS III. X. I. Protogeometrik ve Geometrik Dönem Serami i III. X. II. EMPORIO IV. GEOMETR K DÖNEM SERAM ELE GEÇEN D ER YERLE MLER IV. I. PHOKA A IV. II. PANAZTEPE IV. III. KYME

3 IV. IV. METROPOL S IV. V. KOLOPHON IV. VI. TEOS IV. VII. ANA A V. SONUÇ VI. KATALOG VII. LEVHALAR VIII. LEVHALAR L STES IX. B BL YOGRAFYA ve KISALTMALAR

4 ÖNSÖZ Kuzeybatı Anadolu Geometrik Dönem Seramikleri adlı tez çalı masının; konusunu ve kapsamını belirleyen, orijinal Antandros malzemelerini incelememe izin veren, tezimin her a amasında bana yol gösteren ve deste ini benden esirgemeyen hocam Doç. Dr. Gürcan Polat a çok te ekkür ederim. Her konuda oldu u gibi, tez konusunda da tavsiyelerine sıklıkla ba vurdu um ve bana her konuda yardımcı olan hocam Yrd. Doç. Dr. Yasemin Polat a çok te ekkür ederim. Kaynaklara ula mam konusunda çok yardımlarını gördü üm ve tezimin olu masında büyük katkısı olan Arkeolog Kahraman Ya ız a te ekkür etmeyi bir borç bilirim. Çizimlerin bilgisayar ortamında çizilmesinde yardımlarını esirgemeyen Evren Açar a te ekkür ederim. Antandros kenti kazısında birlikte emek vererek çalı tı ım tüm arkada larıma ayrı ayrı te ekkür ederim. Sadece tez süresince de il, hayatımın her alanında, her zaman desteklerini gördü üm ve üzerimde çok emekleri olan aileme te ekkür ederim. Son olarak hayat arkada ım Seda ya, her zaman yanımda oldu u için ve bizim mesle in zorluklarına katlandı ı için ayrıca çok te ekkür ederim. Onur ZUNAL zmir,

5 G R Kuzeybatı Anadolu Geometrik Dönem Seramikleri adlı tez çalı masının kapsamını olu turan bölgeler Troas, Aiolis ve onia olarak belirlenmi tir. Buna göre öncelikle, genel olarak bölgenin Protogeometrik ve Geometrik dönemleri hakkında kısa bir de erlendirme yapılmı tır. Dönemin sorunları, stillerin özellikleri ve Geometrik dönem seramiklerine rastlanılan yerle imlere bu bölüm içerisinde yer verilmi tir. Bunun ardından, Geometrik dönem seramiklerine rastlanılan yerler, bölge bazında de il kent olarak ayrı ayrı ele alınmı tır. Kentler anlatılırken, ele geçen Geometrik dönem seramiklerinin yo unlu u gözetilmemi, bunun yerine bir yön birli i izlenerek kuzeyden-güneye do ru anlatım tercih edilmi tir. Geometrik dönemleri hakkında çok fazla bilgimiz olmayan kentler, Geometrik Dönem Serami i Ele Geçen Di er Yerle imler, ba lı ı altında ele alınmı tır. Bu bölümün ardından, di er merkezlerin aksine Antandros Geometrik dönem seramiklerinin henüz yayınlanmamı olmasından dolayı Antandros buluntularının katalo una yer verilmi tir. Geometrik dönem seramik malzemesi veren kentler ile ilgili örnekler, yayınlanmı makale ya da kitaplardan alınmı tır. Antandros Geometrik dönemine ait seramikleri ise, kazı sezonlarında yapılan çalı malarda ele geçmi olan orijinal eserlerden olu maktadır. Geometrik dönem seramikleri incelenen kentlerin, bir kısmının ayrıntılı olarak stil farklılıkları ve buna ba lı olarak dönemsel ayrımları yapılabilmi tir. Ancak pek çok kentin Geometrik dönem seramikleri ile ilgili dönemsel bir ayrım u ana kadar ele geçen buluntular ile yapılamamı tır. Bu ba lamda, kazı çalı maları devam eden yerle imlerden, özellikle Klazomenai nin Geometrik dönemi hakkında önemli veriler elde edilmi tir. Klazomenai, Batı Anadolu Geometrik serami i için özellikle Protogeometrik - Geometrik dönemler arasında belirli stil ayrımlarına varılabilmesi ve özellikle Protogeometrik dönem seramiklerinin yo unlukla temsil edilmesi açısından ayrı bir öneme sahiptir 1. Tez çalı mamız kapsamında yer verdi imiz Kos yerle iminin, Geometrik dönemi de, Protogeometrik ile Geometrik dönemler arasında kesintisiz bir 1 Bakır 2004:

6 süreci izleme ansı vermektedir. Ayrıca Kos un nekropol alanlarında yapılan çalı malar, hem dönemin ölü gömme gelenekleri hakkında önemli veriler sa lar hem de Geometrik dönem serami inin kronolojik olarak sa lıklı olarak yapılabilmesini sa lamı tır ki bu durum Batı Anadolu Geometrik dönemi için büyük bir eksiklik olarak de erlendirilir 2. Bu durumun nedenini, Karia dı ında di er Batı Anadolu yerle melerinde Geometrik döneme ait bir nekropol alanına imdiye kadar rastlanmaması olu turmaktadır. Hiç üphe yok ki, Geometrik döneme ait bir nekropol alanının ortaya çıkarılması, Batı Anadolu Geometrik dönem serami i hakkında bilgilerimizi arttıracaktır. Öte yandan özellikle, Ephesos ve Miletos gibi Geometrik dönem seramiklerini yayınlarda çok fazla takip edemedi imiz yerle imlerin, bu döneme ait verilerini ortaya koymaları, özellikle Batı Anadolu nun Geometrik dönemi ile ilgili sorunları aydınlataca ı bir gerçektir. 2 Özgünel 2006: 13. 6

7 I. BATI ANADOLU PROTOGEOMETR K DÖNEM SERAM Batı Anadolu Protogeometrik serami i olarak tanımlanan stil, Sub Miken sonrası, Kıta Yunanistan da Atina lı çömlekçilerin ürettikleri ve Atina dı ına ihraç ettikleri kendi stilleridir. Bu yeni stil, Batı Anadolu kıyılarına yine Yunanlı kolonistler tarafından getirilmi tir 3. Batı Anadolu Geometrik dönem serami ine ili kin sa lam verilerin geldi i yerler olarak Dodekanesos ve onia sayılmaktadır. Özellikle Kos ta yer alan Serraglio Mezarlı ı, Protogeometrik dönemden Geometrik döneme kadar olan sürecin izlenebildi i ender merkezlerden biri konumundadır. onia da ise u ana kadar bilinen Geometrik dönem malzemesi veren bir nekropol alanına rastlanılmamı tır. Geometrik döneme ili kin bildi imiz veriler kutsal alanlardan ya da yerle melerden gelmektedir. Coldstream, onia da özellikle Miletos ve Bayraklı nın ba ı çekti i yerle melerin Geometrik dönem serami i verdi ini belirtmektedir 4. Do u Yunan Protogeometrik serami i ile ilgili u anda bilinenlerin oldukça az oldu una dikkat çeken R.M. Cook, bu dönemde kilin genellikle kahverengimsi, yüzeyin ise ince bir astar ile kaplı oldu unu belirtir 5. Bazı lokal de i imler çıplak gözle net bir ekilde görülebilirken, u ana kadar henüz bir kil analizi yapılmamı tır. Firnis rengi ise siyahımsı ya da ince kahverengidir 6. Özellikle kaplar üzerinde koyu ve açık renk kontrastlarına yer verilen dönemin karakteristik bezeme elamanları olarak pergel çizimi konsantrik daireler ve yarım daireler, baklava motifi, çavu i areti, kum saati motifi, dama tahtası motifi, üçgenler ve dikey zikzaklar yer alır. Bunun yanında meander bezemesi nadir iken, mazgal meander Geç Protogeometrik dönemde ortaya çıkar. Seramikler üzerinde hiç insan figürünün yer almadı ı bu dönemde, silüet tekni inde yapılmı at figürlerine rastlanır 7. 3 Özgünel 2006: Coldstream 1968: C. Özgünel in benzer dü ünceleri aktardı ı, güncel yayın için bkz. Özgünel 2006: Cook-Dupont 1998: Cook-Dupont 1998: Folsom 1967:

8 Özellikle on kentleri, Protogeometrik dönemde kendi aralarında de i ik karakterler çizerler. Son yıllarda Klazomenai de yapılan kazılarda, Protogeometrik serami in güçlü Boeotia ve Euboia etkileri ta ıdı ı saptanmı tır. Öte yandan, aynı dönemde Ephesos un Atina etkisinde kaldı ını ve seramiklerin direkt olarak Atina dan ithal edildiklerini görmekteyiz 8. Cook, Do u Yunan dünyasında Protogeometrik dönem serami i ele geçen yerle meler arasında Klazomenai, Phokaia, Erythrai, Teos, Klaros, Melia, Çömlekçi, Sardes, Khios, Samos ve Lesbos gibi kentleri sayar. Ancak, bunların dı ında özellikle Bayraklı, Miletos, asos ve Kos Adası nın di er yerle melere göre daha ön planda olduklarına ve Rhodos, Dirmil ve Asarlık yerle melerinde ele geçen sa lam mezar buluntularına ayrıca de inir 9. Bu yerle melere ek olarak Pygela ve Tsangli de Protogeometrik seramikler ele geçti ine de inen Boardman 10, ayrıca Pitane nekropolünden ele geçen Atina Protogeometrik dönem seramiklerinden bahseder. Ancak yayınlanan örneklerin 700 den önceye gitmedi ini vurgular 11. Tüm bu sayılan merkezler dı ında Batı Anadolu da özellikle Klazomenai nin öne çıktı ını görmekteyiz. Stratigrafi veren ve yayını yapılmı çok sayıda örnek, özellikle Batı Anadolu Protogeometrik serami i üzerine önemli bilgiler edinmemizi sa lamı tır Ersoy 2004: Cook-Dupont 1998: Boardman 1988: Boardman 1988: Klazomenai nin Geometrik döneminin ayrıntılı tartı ması için bkz

9 II. BATI ANADOLU GEOMETR K DÖNEM SERAM Genel olarak onia da Geç Geometrik dönemi izlemek Dodekanesos yerle melerine göre daha zordur. Bunun nedeni olarak onia da, yukarıda bahsedildi i üzere u ana kadar tespit edilen nekropol alanlarının olmayı ı ve ele geçen örneklerin stratigrafi vermemesi gösterilir 13. Öte yandan Dodekanesos Geometrik dönem serami i üzerine bilgilerimiz u an için yeterlidir. Çünkü bu malzemelerin tümü mezarlıklardan, sa lam olarak ele geçen örneklerdir 14. Batı Anadolu nun Geometrik dönem serami i ile özellikle Atina, Euboia ve Ege Adaları ndan gelen Geometrik seramiklerin kronolojilerini oturtmak ve bunları birbiri ardına bir dizin haline sokmak u an için oldukça sorunludur 15. Cook, ilk Do u Yunan Geometrik döneminin, Atina etkisi ile meydana gelen Orta Geometrik dönem olarak yorumlamaktadır. Bu dönemin ardından, daha yaratıcı ama yine de pek becerikli olmayan Geç Geometrik dönem gelir. Daha sonra Do u Yunan atölyeleri Orientalizan stile dönerler 16. Geometrik dönem buluntuları genel olarak Protogeometrik döneme nazaran daha çoktur. Örnekler daha fazla yerle meden ele geçmi tir. Cook, Geometrik dönem buluntuları veren kentler arasında, özellikle Kos, Samos ve Khios üzerinde durmaktadır. Kos ta Protogeometrik dönemden, Geometrik dönemin sonuna kadar kesintisiz bir süreç takip edilebilir. Rhodos ta kaliteli buluntuları olan mezarlar, Samos ve Khios ta kutsal alandan gelen önemli buluntular vardır. Cook, bunun dı ında Batı Anadolu da Bayraklı, Miletos, Larisa, Troia yerle meleri ile Karia Bölgesinde, özellikle Geç Geometrik dönem malzemeleri ele geçti ine de inmektedir 17. Di er taraftan Batı Anadolu da özellikle onia da bugüne kadar henüz Karia ölçe inde mezarlıkların gün ı ı ına çıkarılmamı olması genel bir form ve bezeme 13 Desborough 1952: Özgünel 2006: Ersoy 2004: Cook-Dupont 1998: Cook-Dupont 1998:

10 yönünden ortak noktaların saptanmasını zorla tırır. Kuzeyden, Troia dan güneye do ru indi imizde, kuzeybatı Ege kıyılarında onia sınırına dek kalan bölgede ve özellikle Lesbos ve Hermos (Gediz) nehrinin kuzeyindeki Anadolu topraklarında kendine has Anadolu özgünlü ünün Gri Monokrom yöresel çömlekçili inin özellikle Geometrik evrede etkin bir biçimde egemen oldu unu söylemek olanaklıdır 18. Ancak son yıllarda yapılan çalı malar, Aiolis bölgesinde sadece gri monokrom seramik üretilmedi i, özellikle Geç Geometrik süreç içerisinde bir grup ku lu kotyle gibi kaliteli i çilik gerektiren kap formunun Aiolis te üretildi i ortaya çıkmı tır. Ancak genel olarak bu üretimin yapıldı ı yerle menin lokalizasyonu u ana kadar yapılmamı olup, bu yerle menin Phokaia olamayaca ı belirtilmi tir Özgünel 2006: Akurgal, Kerschner, Mommsen, Niemeier 2002:

11 III. KUZEYBATI ANADOLU GEOMETR K DÖNEM SERAM III. I. TRO A III. I. I. Protogeometrik ve Geometrik Dönem Serami i ( Levha 1, 2, 3) Kıta Yunanistan ve Euboia Adası, Protogeometrik dönem serami inin do du u yer olarak gösterilen iki merkezdir. Troia, bu süreçte her iki merkezden de Protogeometrik seramik ithal eden önemli bir yerle me konumundadır. R. Catling, Protogeometrik dönem ve Subprotogeometrik stil evresi boyunca Troia ya ithal edilerek gelen seramik buluntuları incelemi ve bu seramiklerin etkilendikleri merkezleri ortaya koyarak dört farklı ana grup olu turmu tur 20. Protogeometrik ve Subprotogeometrik stil seramiklerinin yo unlukla temsil edildi i Troia da, Catling in olu turdu u dört gruptan ilki Grup I dir. Grup içine dahil edilen tüm örnekler boyundan kulplu amphoralardan olu maktadır. Amphoralar geni oval gövdeli, kısa ve dar boyunludur. Yatay set, boyundan omuza geçi te yer alır. Ayrıca bu örnekler, dı a açılan bir boyun ve ekhinus eklinde duda a sahiptir. Gövde bezemesinin ana unsurunu, gövdenin üst ve altında bulunan iki er firnis bant olu turmaktadır. Omuzda, dikey olarak yerle tirilmi, düz ya da dalgalı çizgi grupları ile ayrılmı, üç ya da be li pergel ile yapılmı konsantrik daireler yer alır. Omuzdan boyna geçi ve dudak birer yatay firnis bant ile vurgulanırken, kulplar her iki yanda boyundan ba layan, gövde üzerindeki yatay bant ile birle en iki dikey bant bezemeye sahiptir 21. Catling, Grup I seramiklerinin yüzey ve firnis renklerine göre üç farklı alt grup olu turmu tur 22. Grup IA örnekleri, soluk kahverengi killidir, zeminde açık renk hakimdir. Gölgeli açık gri çekirde e sahiptirler. Bazı örneklerde küçük beyaz zerreler ve sıklıkla küçük kumta ları görülür. 23 (Levha 1.1) 20 R. Catling, The Typology of the Protogeometric and Subprotogeometric Pottery from Troia and its Aegean Context, Studia Troica Band 8: Lenz, Florian, Ruppenstein, Baumann, Catling 1998: Catling 1998: Lenz, Florian, Ruppenstein, Baumann, Catling 1998:

12 Grup IB nin, IA ya göre de i ik tipleri vardır. A ırı sa lam olan örnekler, açık kahverengi killi ve açık gri çekirdeklidir. Hamurda hava kabarcıklar dikkat çekmektedir. Bazı örneklerde küçük parçalar halinde koyu kahverengi kumta ları, bazılarında mika ve bir örnekte olasılıkla beyaz bir deniz kabu u parçası görülmektedir. Seramiklerin genelinde açık kahverengi yüzey hakimdir. ç kısımda hafif kahverengi astar vardır. Örneklerin firnis renkleri mat kırmızıdan, kırmızımsı kahverengiye kadar de i iklik gösterir 24. (Levha 1.2) Grup I in tek tam örne i, bu grup içinde de erlendirilen bir boyundan kulplu amphoradır cm. uzunlu unda ve 38.7 cm. geni li inde olan amphoranın a ız çapı 15.6 cm. geni li inde ve dudak, dı arıya do ru hafif kalınla tırılmı tır. nce boyunlu olan örne in, boyun ile omzu arasındaki geçi te set yer alır. Geni ve konik formlu gövdeye sahip olan kabın, alçak ve hafif dı bükey kaidesi, düz bir oturma düzlemine sahip olup, 13.1 cm. çapındadır. Üst kısmı iki içbükey profilli erit kulplar, omuzun üzerinden yükselir ve boynun hemen hemen ortasına ba lanır. Dudak üzerinde, omuz ba lantısında birer, gövde alt ve üst kısmında iki er bant bezeme yer alır. Omuz üzerinde ön ve arkada be dikey çizgi ile birbirinden ayrılmı iki er adet dörtlü konsantrik daire yer almaktadır 25. (Levha 1.2) Son olarak Grup IC kahverengi killi, kaliteli gri çekirdeklidir. Bu grup seramiklerin hamuru az da olsa küçük koyu kahverengi kumta ı içerir. Bazılarının hamurunda küçük deniz kabu u parçaları da vardır. Karakteristik olarak beyazımsı ve krem yüzeylidir. Bazı örneklerin a ırtıcı olarak sarımsı kahverengi killi, küçük koyu kahverengi kumta lı ve biraz kuvars katkılı oldukları görülür. Örneklerin tamamı mat kırmızımsı kahverengi firnis bezemeye sahiptir 26. (Levha 1.3) Grup I A-C öncülü olarak de erlendirilen bazı amphora buluntularının Troia ya Kalapodi den gelmi oldu u dü ünülmektedir 27. Bu örnekler, Geç Hellas IIIC ve Protogeometrik dönem motiflerinin yan yana görüldü ü melez örnekler olarak yorumlanmı tır. Genel olarak Grup I amphoralarının ilk örnekleri Protogeometrik dönemin erken safhasında görülür. Bu grubu tarihleyecek iyi bir kontekst bulunamasa 24 Lenz, Florian, Ruppenstein, Baumann, Catling 1998: Catling 1998: Lenz, Florian, Ruppenstein, Baumann, Catling 1998: Catling 1998:

13 da, örnekler 11. yüzyıl ya da erken 10. yüzyıla aittir. Amphoraların yakın benzerleri Phokis ve Lokris te bulunmu olup, Eleteia nekropolisinde benzer tarihlere verilmi tir. Thesalya (Iolkos) güney Makedonya (Kastanas, Assiros, Toumba) ve Khalkidike (Mende, Sane) aynı ekilde erken örnekler veren yerle meler olsa da, bunlar Troia örnekleri ile yakın benzerlikler göstermezler. Grup I e dahil olan Troia örneklerinin iki büyük merkezden geldi i kabul edilmektedir. Bunlardan ilki, Makedonya ve Khalkidike, di eri Orta Yunanistan merkezleri olan Phokis, Lokris, Theselya ve Euboia dır 28. Grup I amphoralarının Protogeometrik dönemin erken safhasında görülmesinin ardından gelen basamakta, yani 10. yüzyılın ikinci yarısı ve 9. yüzyılın ilk çeyre inde, standart Geç Protogeometrik dönem bezemeleri olan iki ya da üçlü set halinde konsantrik daireli ya da yarım daire bezemelerinin yapılmaya ba landı ı süreçte Grup II amphoraları ortaya çıkmı tır. 9. yüzyılın sonunda bu amphoralar Orta Yunanistan da üretilmi tir 29. (Levha 1.4) Grup II de sadece boyundan kulplu amphora formundan olu maktadır. Geni oval gövdeli, dar ve kısa boyunlu olan örneklerde, omuz boyun geçi inde set yer alır. Dekorasyonda yatay bantların gövdenin de i ik yerlerinde uygulanmaya devam etti i görülmektedir. Omuz geçi inde, boyunda ve dudakta bant sıraları yer alır. Omuz üzerinde dokuz, bazen daha fazla konsantrik daireden olu an bezeme yer alırken, bazılarında konsantrik dairelerin yerini çapraz taramalı üçgen motifinin aldı ı görülür. Kolay tanımlanabilen kaba bir yapısı olan Grup II amphoralarının oldukça de i ken açık kahverengi kili, gölgeli gri çekirde i vardır. Katkı maddeleri sayesinde kolay ayırt edilen örneklerde çok miktarda altın ya da gümü mika, ezilmi deniz kabukları, küçük kuvartz, koyu renk kumta ı katkıları bulunur. Gri-sarı arası ve kırmızımsı kahverengi görüntünün hakim oldu u sandviç hamurludur. Kabaca yapılmı, katkı maddelerinin görülebildi i dı yüzeyde ince, açık kahverengi ya da sarımsı kahverengi zayıf astara sahiptir 30. Grup II, Grup I içinde de erlendirilen örnekler ile kar ıla tırıldı ında dokusu açısından daha kalitelidir. Bu gruba giren amphoralar Grup I e göre daha geni tir. Genel 28 Catling 1998: 155 ve Catling 1998: Lenz, Florian, Ruppenstein, Baumann, Catling 1998:

14 olarak formu, kısa ve bodur boyunlu, iri gövdelidir. Dudak dı a dönüktür ve kalın de ildir. Kulplar Grup I amphoralarından daha kalındır ve dikey bir yükselme söz konusudur. Dudakta hala bantlar yer almaktadır. Boyundan omuza geçi te iki bant yer alır. Omuzda, hala pergel çizimi konsantrik daireler, bazen de meander paneli ve üçgen motifi yer alır. Omuzun altında grup halinde kalın ve ince ekilde bantlar görülür. Kaide düzdür. Boyun omuz geçi i üzerinde yer alan tek bant sistemi Grup I den kalmı tır 31. Tarihleri kesin olarak bilinmese de Grup II amphoralarının ithal edildi i merkez olarak Thessaloniki gösterilmektedir. Ancak bazı örneklerden yola çıkarak bunların yerel üretimler oldu u dü üncesi üzerinde durulmaktadır. Bu amphoralar ticaret yolu ile Troia, Kuzey Ege adaları ve Euboia ya kadar gelmi tir. Grup II amphoralarının ticareti 9. yüzyıl ortasında ba lamı olup, en yaygın oldu u dönem 8. yüzyılın ikinci yarısıdır. Taklitleri 7. yüzyılın ikinci çeyre ine kadar üretilmeye devam etmi tir 32. Grup III de di er iki grup gibi, yine boyunlu amphora formundan olu maktadır. Örneklerin parçalı olması, grup ile ilgili form ve bezeme ekli açısından net yorumlar yapmaya engeldir. Grup I-II amphoraları gibi bunların da çapları fazla, gövdeleri de büyüktür. Bezeme açık renk zemin üzerinedir. Kil rengi ve yüzey görüntüsü Theselya ve Euboia bölgesi örnekleri ile benzerlik gösterir. Di er gruplarda boyundan omuza geçi te yer alan set, bu grupta sadece tek bir örnekte görülmektedir. Standart omuz bezemesi ise yedi ya da sekizli, daha büyük konsantrik daireli setten olu maktadır. Gövde geni li i açısından Grup II amphoralarına benzemektedir. Bu amphoralarda gövde üzerinde görülen iki kalın bant bezeme, Grup I i hatırlatır. Bu amphoraların bulundu u tarihlenebilir kontekstlerin olmaması, grubu tarihlemeyi zorla tırır. Grup III örnekleri genel olarak Grup I in, yani Protogeometrik ya da Sub Protogeometrik stilin geli mi halidir. Ancak Grup II den daha erken oldukları kabul edilmektedir. Hamur içerisinde bulunan kireç parçacıkları, bu örneklerin Thessalo-Euboian bölgeden geldiklerini gösterir. Grubun tarihi çok net olmasa da, erken 10 yüzyıldan erken, erken 9. yüzyıldan geç de ildir 33. (Levha 1.5) 31 Catling 1998: Catling 1998: 170. Ayrıca bkz. Catling 1998: 166. Grup II amphoralarının kontekstleri iyi olan örnekleri Blegen kazılarından ele geçmi tir. Bu amphoraların üretim merkezi Kuzey Ege de Lefkandi olarak yorumlanmı tır. 33 Catling 1998:

15 Son olarak Grup IV toplam be örnekten olu maktadır. Bu örneklerden üçü asılı yarım konsantrik daire bezemeli skyphos, di er ikisi de amphora olabilece i dü ünülen kapalı kaplardır. Asılı yarım konsantrik daire dekorasyonu özellikle skyphoslarda yo un olarak görülür. Bu dekorasyonun görüldü ü Thessalo-Euboian bölge, Troia örneklerin geli yerleri olarak gösterilmi tir. Tarihleri çok net olmasa da en azından 10. yüzyılın ilk yarısından, erken 9. yüzyıla kadar bu seramiklerin örnekleri görülür. Protogeometrik süreçte Makedonya da bu kapların taklitleri üretilmi tir 34. (Levha 1.6) Bu gruba dahil edilen amphora olabilece i dü ünülen kapalı kap, konsantrik daireler yerine yarım daireler ile bezenmi tir. Tarihi konusunda ise net bir ey söylemek zordur. Muhtemelen yüzyıl ortası civarı bir tarihe ait olan bu örne in, Grup III ile ça da oldu u söylenmektedir. Grubun son örne i yine amphora benzeri kapalı bir kaptır. Açık zemin üzerine, boyunda üç adet bant omuzda ise konsantrik daire ya da kuvvetle muhtemel yarım daireler vardır. Bu örne in Geç Protogeometrik dönemden erken olamayaca ı dü ünülmektedir 35. Troia da yılları arasında yakla ık 400 yıllık bir tarihsel bo lu un oldu u dü ünülmekteydi 36. Ancak son dönem Troia kazıları, sanıldı ı gibi 400 yıllık bir bo lu un bulunmadı ını ortaya çıkarmı tır. D. Koppenhöfer, C. Blegen in Troia VIIb nin M.Ö yılında bitti i ve Troia da ya amın kesintiye u rayıp Troia VIII de M.Ö. 700 yılında ba ladı ı eklindeki görü üne katılmaz. Koppenhöfer e göre, Troia da ele geçen Protogeometrik seramikler Troia da ya amın yılları arasında da oldu unu göstermektedir 37. Genel olarak Grup I seramikleri 11. yüzyıl sonu, Grup III ve olasılıkla Grup IV seramikleri 10. ya da erken 9. yüzyılda görülürken, Grup I ile Grup II arasında yakla ık 200 yıllık bir ara bulunmaktadır ve Grup II seramikleri 8. yüzyıla aittir Catling 1998: Catling 1998: Hüryılmaz, Troia VIIb2 nin geçirdi i bir yangının ardından, Troia da yerle imin 400 yıl kesintiye u rayıp, M.Ö. 700 civarında Troia nın Aiol kolonistlerince iskan edildi ini belirtir. Hüryılmaz 1990: 2. Di er bir görü e göre Troia da M.Ö yılları arasında sadece 250 yıllık zayıf bir yerle me görülür. Troya/Wilusa 2004: Koppenhöfer 1997: Lenz, Florian, Ruppenstein, Baumann, Catling 1998:

16 Tepenin güney yamacında, Troia VI citadel duvarının dı tarafında yer alan ve 1998 kazı sezonunda yeniden çalı malara ba lanan D9 sektöründe Protogeometrik dönemden Arkaik döneme kadar kesintisiz uzanan yedi tabaka saptanmı tır 39. lk tabakayı olu turan Protogeometrik dönem, Troia VIIb2 ile ça da tır ve yılları arasına tarihlendirilir. Bu tabakada D9 sektöründe e imli ta duvarın çöktü ü görülmektedir. Bunu takip eden ikinci tabakada bu ta yıkıntıları toprak ile örtülmü tür. Bu tabaka Geç Protogeometrik ve Erken Geometrik döneme yani civarına tarihlenmi tir. Üçüncü tabaka Geometrik döneme aittir. Geç Geometrik ve Erken Arkaik dönemde alan terkedilmi ve çöplük olarak kullanılmaya ba lanmı tır /625 civarına tarihlenen bu dönem boyunca mezarlar, ta yı ıntıları arasına ve yıkılmı Geometrik dönem evlerinin yıkıntılarına yapılmı tır. Bu da bize o tarihte bu alanın ana yerle me alanının dı ında kaldı ını göstermektedir. Daha sonra gelen üç tabaka, Arkaik döneme aittir ve bu dönemde yerle me faaliyetleri tekrar ba lamı tır. D9 sektörünün Arkaik tabakaları yılları arasına tarihlenmi tir 40. lk tabakadan ele geçen seramikler arasında Protogeometrik döneme tarihlendirilen Grup I amphoraları, kaba seramikler ve çark yapımı gri seramikler yer almaktadır. D9 sektörünün ilk tabakasından ele geçen Grup I amphoraları parçalar halinde olup, bunların di er seramiklere oranı %3 civarındadır. Kapların %70 lere varan büyük ço unlu unu el yapımı kaba seramikler olu maktadır. Bu tabakadan elde edilen en önemli sonuçlardan biri, ithal edilen amphora sayısının, yerel üretim kaplar ile oranına bakıldı ında çok az olmasıdır. Görülen o ki, lokal seramik üretimi Troia VIIb2 - VIIb3 geçi inde devam etmektedir 41. Bu tabakanın tarihlendirilmesi, Catling in olu turmu oldu u Protogeometrik seramik kronolojisi sayesinde yapılmı tır. Buna göre Grup I amphoralarının görüldü ü tarih olan civarı, bu tabakanın tarihini vermektedir. Tabaka I ve II nin göstermi oldu u önemli sonuçlardan bir di eri de, daha önce sanılanın aksine, Protogeometrik dönemin Troia da daha uzun sürdü üdür Aslan 2002: Aslan 2002: Aslan 2002: Aslan 2002:

17 D9 sektörünün ikinci tabakası seramik buluntular açısından ilk tabaka ile benzerlikler göstermektedir. ki tabaka arasında yer alan ana farklılık, bu tabakadan gelen yeni Protogeometrik boyalı seramiklerin varlı ıdır. Ele geçen bir amphora parçası, Catling in sınıflandırmasına göre Grup II içinde yer bulmaktadır. Ele geçen di er amphora örneklerini ise sınıflandırmak zordur. Bu örneklerin, Grup I in geli mi örnekleri olması da ihtimal dahilindedir. Yeni boyalı seramikler olarak adlandırılan örnekler arasında, boyalı ve konik ayaklı bir kaide, skyphos olarak yorumlanmı tır. Üç adet krater duda ı (Levha 2.1, Levha 2.2, Levha 2.3), omuz üzerinde kenarları noktalı üçgen eklinde bezemeye sahip lekythos di er buluntuları olu turur (Levha 2.4). Bu tabakadan ele geçen seramiklerin %70 lere varan oranı, tıpkı ilk tabakada oldu u gibi, el yapımı kaba seramiklerden olu maktadır. Boyalı Protogeometrik dönem seramikleri bir önceki tabakaya göre yükseli e geçerek %8 lere çıkmı tır 43. kinci tabakanın en geç tarihi, Catling in olu turdu u Grup II kronolojisine göre tir. Ancak bu tarih, tabakanın geneli için oldukça geç bir tarih olarak yorumlanmı tır. Bunun sebebi, Grup I seramiklerinin hala yo un olarak ele geçmesi olarak gösterilmi tir. Bu tabakanın geç sınırı olarak Grup II amphoralarının tarihi olan 800, erken sınırı için de 950 civarı bir tarih vermek uygundur 44. Üçüncü tabaka, daha önceki tabakalara göre seramik grupları açısından farklılıkların ya andı ı bir süreç olarak de erlendirilir. El yapımı kaba seramiklerde ve Protogeometrik dönem amphora formlarında ciddi bir azalma ya anır. Gri seramik formaları çe itli olup cup, jar, jug, kase, krater gibi formlar kar ımıza çıkar. Ele geçen az sayıda dudak parçası, Geometrik döneme ait olan skyphos, cup, dinos gibi kaplara aittir. Bunun yanında dördüncü tabakanın karakteristik formu olan G2/3 seramiklerinin erken versiyonları olarak de erlendirilen örnekler, üçüncü tabakadan ele geçen örnekler arasında yer alır. Bunun yanında, geometrik motifler ile bezeli olan G2/3 seramikleri bu erken tabakada görülmez. Bu depozitler muhtemelen 8. yüzyıla aittir. Benzer örneklerine Samos ve Atina da rastlanılan boyalı skyphos örnekleri, genellikle civarına tarihlendirilir. Asılı yarım konsantrik daireli örnekler ise 8. yüzyıla aittir. 43 Aslan 2002: Aslan 2002:

18 Bunun yanında ele geçen cup, Atina benzerlerinden yola çıkılarak 8. yüzyıla tarihlendirilir. 45 Dördüncü tabakanın ana seramik grubunu, kaliteli boyanmı olan G2/3 seramikleri olu turmaktadır. (Levha 3.1) Genel olarak Geometrik ve Arkaik tabakalar arasında geçi serami i olarak yorumlanan bu örneklerin yanında dördüncü tabakadan ele geçen gri serami in %62 civarında, büyük bir orana sahip oldu u dikkat çekmektedir 46. Ancak, tabakanın en dikkate de er seramik buluntularını G2/3 seramikleri olu turmaktadır. A a ıda bu seramiklerin Troia daki da ılımının yanı sıra, olası üretim merkezleri ve kökeni üzerinde durulacaktır. C. Boulter ve Blegen, Troia da G2/3 alanlarında yo un olarak bulunan bu serami e, buluntu yerinden yola çıkarak G2/3 seramikleri ismini vermi lerdir. Dörpfeld ve Schmidt bu seramikleri kaliteli Geometrik ya da Geç Geometrik seramikler olarak de erlendirmi lerdir. Bu seramikler, kaliteli açık kırmızı ve kırmızı-kahverengi killidir. Açık sarı ya da sarı-kahverengi astarlı ve açık kırmızı, kırmızı-kahverengi, siyah, kahverengi ya da sıklıkla çikolata renkli boyalıdır 47. Troia G2/3 seramiklerinde form olarak içki kaplarından kantharos, kyliks, kase ve skyphos görülmektedir. Jug ve amphora gibi çok büyük boyutlu kap formlarına çok sık rastlanmaktadır. Krater, dinos ve tankard gibi büyük boyutlu kap formları ile hydria, oinokhoe, küçük jar ve amphoriskos gibi bazı kap formlarının nadir olarak kullanıldı ı da görülmektedir. G2/3 seramikleri Geometrik ve Arkaik dönemler arasında geçi döneminde ortaya çıkmı tır. Bu sebepten dolayı bazı kap formları arkaik özellik ta ımaktadır. Bunun yanında Troia G2/3 seramiklerinin yerel gri seramik formlarından etkiler ta ıdı ı da saptanmı tır 48. (Levha 3.2) G2/3 seramiklerinde görülen kil ve astar, bunun yanı sıra nadir olarak görülen kaliteli gümü ve altın mika katkısı, seramiklerin Do u Ege kökenli olduklarına i aret etmektedir. Bu seramikler muhtemel olarak Kuzeydo u Ege de üretilmi tir. Lesbos, Lemnos, Samothrake ve Thasos ta çok sık bulunan G2/3 seramikleri için Lesbos, bir üretim merkezi olarak önerilir. Bunun yanında Lemnos ve Samothrake örnekleri yerel 45 Aslan 2002: Aslan 2002: Mommsen 2001: Fisher 1996:

19 taklitler olarak de erlendirilmi lerdir. Kimyasal analizler bu serami in kökenini önceleri Argos olarak saptamı tır. Buna kar ın G2/3 seramiklerinin dekorasyonunun Argos seramiklerinden farklı olması, bu saptama hakkında soru i aretlerine neden olmu tur 49. Daha sonra yapılan kimyasal analizlerin sonucunda, Troia VIII tabakasında yer alan tüm erken ve geç G2/3 seramik gruplarının yerel olarak Troia da üretildi i ortaya çıkmı tır 50. Yukarıda Erken tabakalarına yer verilen Troia D9 sektörü, kaliteli G2/3 seramiklerinin geli iminin izlendi i bir sektördür 51. Bu sektörün Geç Geometrik döneme tarihlenen üçüncü tabakasında G2/3 seramikleri ile benzer formlara sahip seramikler ele geçmi olup, bu seramikler G2/3 seramiklerinin erken versiyonları olarak de erlendirilmi tir. D9 sektörünün Geç Geometrik-Erken Arkaik döneme tarihlenen dördüncü tabakasında kaliteli G2/3 seramikleri, beraberinde el yapımı kaba seramik, gri seramik ve yemek kapları ile ele geçmi tir. G2/3 seramiklerinde, basamaklı çizgi, zikzak ve çavu i areti gibi geometrik motifler, açık sarımsı kahverengi ya da pembe zemine koyu renk firnis ile bezenmi tir. Bu tabakadan gelen kaliteli G2/3 seramiklerinin yanında ithal seramiklerin ele geçmemesi tarihlendirmeyi zorla tıran bir etkendir. D9 sektörünün be inci tabakasında, dördüncü tabakada görülen kaliteli G2/3 seramiklerinin yerini basit bantlı seramikler almaya ba lar. M.Ö /575 yılları arasına tarihlendirilen tabakadan gri seramikler, kaba seramikler ve yemek kapları ele geçmi tir. Bunun yanında, Yaban Keçisi stilinde seramikler, Rozetli kaseler ve onia kaseleri gibi seramiklerin yanında, G2/3 seramiklerinin yerini almaya ba layan basit bantlı seramikler ilk defa bu tabakada görülmeye ba lanır. Bir sonraki tabakada da görülecek olan bantlı seramiklerin olasılıkla ithal edilen seramiklerin taklidi olarak yapıldı ı dü ünülmektedir. D9 sektörünün Orta Arkaik döneme tarihlenen altıncı tabakasında G2/3 seramiklerinin sayıca azaldı ı görülmektedir. D9 depozitlerine göre G2/3 seramikleri Troia da M.Ö. 7. yüzyılın ilk yarısında baskın olarak ortaya çıkmı tır. Bu seramiklerin erken tipleri olasılıkla M.Ö. Geç 8. yüzyılda ilk örneklerini vermeye ba lamı tır. 49 Mommsen 2001: Mommsen 2001: Burada yer alan Troia D9 sektörü ile ilgili tüm bilgiler, C.C. Aslan ın lion Before Alexander: Protogeometric, Geometric and Archaic Pottery From D9 adlı makalesinden alınmı tır. s

20 Yukarıda bahsedilen seramik stillerinin dı ında, Troia da yerle im alanlarının içerisinde 2002 yılından bu yana devam eden çalı malar neticesinde Geç Geometrik ve Arkaik dönemleri de içine alacak ekilde Tunç Ça ından Bizans dönemine kadar yerle im gördü ünü ortaya koymu tur. Geometrik ve Arkaik dönemlerde yerle im faaliyetlerinin oldukça azaldı ı ancak yerle imin kentin güney sınırına kadar ula tı ı kanıtlanmı tır 52. III. II. ANTANDROS III. II. I. Geometrik Dönem Serami i (Levha 4, 5, 6, 7, 8, 9) 2002 yılından bu yana kazı çalı maları devam eden Antandros kentinde, Geometrik dönem yerle imine ve dolayısı ile kentin ilk kurulu evresine ait veriler elde edilmi durumdadır. Bu ba lamda, kentin Geometrik dönem seramiklerine rastlanan iki sektör bulunmaktadır. Antandros ta Geometrik dönem seramiklerinin ele geçti i iki sektörden ilki Yolüstü olarak adlandırılan yerle im yeri sektörüdür. Edremit-Çanakkale asfaltının kuzeyinde yer alan sektörde yılları arasında kazı çalı maları yapılmı tır. Özellikle 2003 kazı sezonunda ele geçen seramik buluntular, kentin Geometrik dönemi hakkında bilgi edinmemizi sa lamı tır. Yolüstü Sektöründe 2003 yılında, 6. yüzyıla ait evin tabanın atında yapılan çalı malarda geç 8. yüzyıla ait seramik parçalarına rastlanmı tır. Bu seramikler aynı zamanda yerle imde ele geçen en erken malzeme olup, kentin kurulu evresi hakkında önemli bilgiler vermektedir 53. (Kat. No. 3, Kat. No. 4, Kat. No. 5, Kat. No. 7, Kat. No. 16) Yolüstü Sektörü dı ında Antandros un Geometrik dönemine ili kin verilerin elde edildi i ikinci sektör Melis Nekropolisidir. Nekropol alanı, ehir yerle iminin yakla ık 300 m. batısında yakla ık 50 m. geni li indeki sahil eridinde konumlanmı tır yılından bu yana sistemli ekilde devam edilen çalı malarda, özellikle 2004 yılı kazı 52 Jablonka 2007: Polat Polat 2006: Resim 7. 20

21 sezonunda Geometrik dönem hakkında önemli veriler sa lanmı tır 54. Bu alandan ele geçen krater (Kat. No. 15), M.Ö. geç 8. yüzyıla ait olup, nekropolde da ılmı olarak ele geçen seramiklerdendir 55. Bu parçanın ait oldu u mezar henüz belirlenememi tir. Bunun yanında nekropolün en erken mezarı 192 no.lu mezardır. Bu mezarı tarihlemeye yetecek buluntular ele geçmemesine ra men, mezarın hemen üzerinde ele geçen 171 nolu kremasyon mezar ve hediyeleri, 192 no.lu mezar için terminus ante quem olu turmaktadır. 171 no.lu mezar birincil kremasyon olup, M.Ö. geç 8 erken 7. yüzyıla ait bir kantharos 56 (Kat. No. 1), Korinth taklidi aryballos 57 (Kat. No. 2) ve be bronz fibuladan olu an hediyelere sahiptir. Yukarıdaki satırlardan anla ılaca ı üzere, Antandros kentinde 2002 yılından bu yana sürdürülen kazı çalı malarında, Geometrik döneme ait korunmu bir tabakaya rastlanılmamı tır. Ancak, yerle im yeri sektöründe, 6. yüzyıla ait yangın geçirerek sonlanmı evin tabanının altından gelen parçalar halindeki Geç Geometrik dönem serami i ile Melis Nekropolisi nden ele geçen da ınık buluntular ve stratigrafiye göre tarihlenen Subgeometrik stile ait mezar buluntuları, ileriki yıllarda açı a çıkarılması muhtemel Geometrik yerle ime i aret etmektedir. Antandros kentinin Geometrik döneme ait seramiklerinin, tez çalı masında kapsamında yirmi üç tanesine yer verilmi tir. Bu örneklerden, 171 no.lu kremasyon mezarın hediyeleri olan kantharos (Kat. No. 1) ve aryballos (Kat. No. 2) dı ında yer alan örnekler parçalar halinde ele geçmi tir. Antandros Geometrik seramikleri altı ba lık altında toplanmı olup, örnekler hem Antandros verileri kullanılarak hem de di er merkezlerden ele geçen buluntular ile kar ıla tırılarak incelenmi tir. 54 Polat Polat 2006: Polat Polat 2007: 1-2. Antandros nekropolü yılları genel de erlendirmesi için bkz. Polat Polat 2007: Formun tam benzeri henüz belirlenememi tir. Tek kulplu olmalarına kar ın formun en yakın örnekleri Karia, Samos ve Khios fincanları olu turmaktadır. Özgünel 2006: 57-58, Lev. LIV c-d, Emporio: 124, Fig. 75, Pl. 36, No Bezeme eması açısından da Geç Geometrik skyphoslarla benzerlik gösterir. Samos V: Taf.42, No. 240; Eilmann 1933: Jacobi 1929: 46, Fig.33; Johansen 1958: , Abb ; Coldstream 1968: 276, Pl.62b; Orlandini 1978: 94, Pl. LIII, Fig.5. 21

22 Kantharos (Kat. No. 1, Kat. No. 2, Kat. No. 3) Antandros ta ele geçen kantharos örneklerinin ikisi Yolüstü Sektöründen ele geçmi olup, Antandros un Geometrik serami ine ili kin u ana kadar yapılan çalı malardan geçen tek tam profil veren örnek, Melis Nekropolisinden ele geçmi tir. (Kat. No. 1) 171 no.lu kremasyon mezarında hediyesi olan bu örnek aynı zamanda, kazı sezonları göz önüne alındı ında en erken tarihli buluntuyu veren mezar olması açısından ayrı bir öneme sahiptir. Beraberinde ele geçen altı adet fibulanın yanı sıra, mezarı tarihlemeye yarayan di er buluntu, Korinth taklidi bir aryballostur. Mezar, aryballos ve kantharos formlarının benzerleri göz önüne alındı ında 7. yüzyılın ilk yarısına yani Subgeometrik stil evresine tarihlenir 58. Kat. No. 1 de yer alan örne in benzerine, Samothrake de sunu depozitlerinde rastlanmı tır. Bu örnekler de, Antandros örnekleri gibi Subgeometrik stile verilmi tir 59. Yolüstü Sektöründen ele geçen di er örnekler (Kat. No. 3 Kat. No. 4), özellikle Samos buluntuları göz önüne alındı ında yıllarına ait olmalıdır 60. Kotyle ve Skyphos (Kat. No. 5, Kat. No. 6) (Kat. No. 7, Kat. No. 8) Antandros ta iki örnek ile temsil edilen ku lu kotyle örnekleri, Yolüstü Sektöründen ele geçmi tir. Tarihlemeleri di er merkezler yolu ile yapılan Antandros örneklerinin ikisi a ız ve gövde parçası, di er ikisi gövde parçasıdır. Do u Yunan üretimi olarak bilinen kotyle ve skyphoslar, on kentleri ile bu kentlerin Karadeniz, Trakya ve Akdeniz sahillerinde kurdukları kolonilerde çok sayıda örnek ile temsil edilmektedir. Söz konusu örnekler kulplar arasında yer alan bezeme sistemlerine göre farklı tiplere ayrılmaktadır. Klazomenai de yerle im alanında ve 58 Bu mezarın tarihlendirilmesi için bkz. s Lehmann 1952: Pl.9: e-f, Pl.10: a. 60 Samos V: Tafel 42: 239 ve Samos V, Tafel 27: 144 ve

23 Akpınar dı ındaki nekropolislerde de bu vazolara ait çok sayıda örnek, çe itli tipleri ile temsil edilmektedir. Akpınar nekropolisinde kotylelerin baklava dilimi motifi ile bezeli, konsantrik daireli ve ku lu tipleri, skyphosların ise ku lu, meanderli, bantlı, lotuslu ve rozetli tipleri ele geçmi tir 61. Sözü edilen Do u Yunan üretimi seramikleri ilk örnekleri 8.yüzyılın son çeyre ine tarihlenmektedir. Çe itli motifler ile bezeli bu örneklerin, form özellikleri dikkate alındı ında, J.N. Coldstream in de belirtti i gibi, geç Geometrik döneme ait Korinth üretimi kotyleleri taklit ettikleri görülmektedir 62. Bu nedenle derin gövdeli, kalın cidarlı örnekler kotyle olarak adlandırılmı ve bezeme emalarında kullanılan figür ya da motifler de dikkate alınarak de i ik tiplere ayrılmı tır 63. Batı Anadolu yerle melerinde sıklıkla ele geçen bu formun kullanımı, Klazomenai verileri ı ı ında 8. yüzyılın son çeyre idir 64. Özellikle Klazomenai de FGT sektörünün IV. yapı katından ele geçen örnekler ile bu formun tarihlemesi yapılabilmi tir 65. Kotyle formunun ele geçti i di er bir yerle me ise Miletos tur. Yolüstü Sektöründen ele geçen iki örnek ile temsil edilen skyphos formu, bezemelerinde yer alan üçgen ve S motifleri göz önüne alındı ında, özellikle Samos 66 ve Khios 67 örnekleri ile benzerdir. Belirli bir stratigrafi vermeyen Antandros buluntuları, di er yerle melerden ele geçen benzer örnekler göz önüne alındı ında Geç Geometrik dönem içine tarihlendirilmi tir. Kase (Kat. No. 9, Kat. No. 10) Yolüstü Sektöründe ele geçen iki örnek, Khios ve Samos buluntuları göz önüne alınarak kase olarak yorumlanmı tır. Ancak her iki örnekte form ve bezeme eması açısından Samos buluntusu skyphoslar ile de yakınlık göstermektedir. A ız kenarında 61 Hürmüzlü 2003, Coldstream, GGP, Söz konusu Korinth kotyleleri için bkz. Lev.18: e ve f. 63 Hürmüzlü 2003, Bakır 2002: 45. Resim Bakır 2002: Samos V: Tafel 40: 227 ve Tafel 44: Emporio: Plate: 26: 92 23

24 yer alan çentik ile bezemede görülen dikey dalgalı çizgi motifi ve Kat. No. 9 örne inde yer alan baklava dilimi motifi, benzerlik kurulmasını sa layan unsurlardır 68. G2/3 Seramikleri (Kat. No. 11, Kat. No.12, Kat. No. 13, Kat. No. 14) Troia da buluntu durumlarından dolayı bu isimle anılan G2/3 seramikleri genel olarak Geç Geometrik dönemde ortaya çıkmı olup, Geometrik dönem ile Arkaik dönem arasında bir geçi stili olarak yorumlanmı tır 69. G2/3 seramikleri Antandros ta dört örnek ile temsil edilmektedir. Örneklerin tamamı Yolüstü Sektöründen ele geçmi kulp parçalarıdır. Örneklerin kulpları üzerinde görülen kırmızı ya da siyah firnisli çarpı eklinde bezeme ekli G2/3 seramiklerinin klasik bezeme sistemidir. Troia da /625 tarihleri arasında tarihlenen bu örnekler ile Antandros örnekleri arasındaki benzerlik dikkat çekmektedir. Antandros örnekleri için de Troia ile benzer tarihler uygundur. Büyük Boyutlu Kaplar (Kat. No. 15, Kat. No. 16, Kat. No. 17, Kat. No. 18, Kat. No. 19, Kat. No. 20, Kat. No. 21) Bu grup içinde de erlendirilen tüm Antandros örnekleri, Kat. No. 15 dı ında Yolüstü Sektöründen ele geçmi tir. Bu örnekler arasında Kat. No. 16 profil veren tek örnektir. Di er örnekler ise bezeme elemanlarından ya da kapların cidarlarından yola çıkılarak olasılıkla amphora ya da hydria gibi büyük boyutlu kapların gövde parçaları olarak yorumlanmı tır. Bu ba lamda Antandros örneklerinin küçük parçalar halinde korunmu olması ve konsantrik daire motifinin tarihlemede çok geni bir tarih aralı ı vermesi nedeni ile sa lıklı bir tarihlendirme yapmak zordur. Öte yandan Kat. No. 16 nın benzeri, form ve bezeme eması açısından Khios, Emporio da krater olarak de erlendirilmi tir. Antandros örne inde her iki yandan dikey firnis çizgiler ile sınırlandırılmı üçgen motifinin yanı sıra, meander motifinin bir kısmı 68 Samos V: Tafel 43: Fisher 1996: 120. G2/3 seramikleri Troia ba lı ı altında ayrıntılı olarak ele alınmı tır. 24

25 ile bu motifin hemen altında, bir göz figürü korunmu tur. Khios örne i ile meander açısından kar ıla tırılabilecek örnek yıllarına tarihlendirilmi tir 70. Di er krater örne i olan Kat. No. 20 de görülen zikzak eklinde bezemenin benzerleri Samos 71 ve Khios ta 72 kar ımıza çıkmaktadır. Ancak buradaki örneklerin tarihlemeleri geni bir zaman dilimi aralı ı verse de, di er Antandros örnekleri gibi bu örnekte Geç Geometrik döneme ait olmalıdır. Kat. No. 17, Kat. No. 18 ve Kat. No. 19, bezeme elemanı olarak kullanılan konsantrik daire motifi yardımı ile tarihlenmi tir. Her ne kadar az korunmu olsalar da, her üç örnekte de sayıları yakla ık yedi ila on arasında de i en konsantrik daire motifinin oldu u dü ünülmektedir. Bu örnekleri, Geç Geometrik dönemden ziyade konsantrik daire sayısının daha çok oldu u Protogeometrik ya da Erken Geometrik döneme tarihlemek daha do ru olacaktır. Ancak üç örne inde çok az bir kısmının korunmu olması, bu örnekler hakkında net bir tarihleme yapmayı güçle tirir 73. Di er (Kat. No. 22, Kat. No. 23) Bu ba lık altında de erlendirilen iki örnek de küçük parçalar halinde ele geçmi tir. Bu sebepten dolayı kapların formları açısından bir de erlendirme yapmak zordur. Öte yandan bezeme eması ve her iki örne inde açık kap olması bazı de erlendirmeler yapmaya olanak sa lamı tır. Antandros ta ele geçen Kat. No Kat. No. 23 de yer alan seramikler, Bayraklı dan ele geçen ve kanne ya da amphora olarak nitelendirilen seramikler ile bezeme prensipleri açısından benzerlik ta ımaktadır 74. Miletos ta, Geometrik dönem buluntuları arasında de erlendirilen Athena Tapına ı buluntuları 75 arasında yer alan örnekler, her ne kadar çok iyi korunmamı larsa da Antandros ta ele geçen Kat. No Kat. No. 23 de yer alan seramikler ile benzerdir. Her iki merkezin örne inde de, kelebek motifi ve yanlarda dikey erit halinde 70 Emporio, Pl. 21: Samos V: Tafel 4: Greek Emporio, Pl: 38: Samos örneklerinde konsantrik daire sayısı Protogeometrik dönemde daha fazla iken, Geç Geometrik döneme giderek bu sayı azalma gösterir. Samos V Tafel 1: 6, Samos V, Tafel 2: 14, Samos Tafel 13: Özgünel 203: 80, dipnot 95. Taf 16:1 a-b. 75 Hommel 1960: Tafel 59:3. 25

26 firnisli çizgi eklindeki bezeme yer alır. Bu bezeme ekli, Khios ta Geç Geometrik dönemde chalice formu üzerinde de uygulanmı bir prensiptir 76. III. III. LESBOS III. III. I. Protogeometrik ve Geometrik Dönem Serami i Atina ya oldukça uzak olan Ada nın Protogeometrik dönemi ile ilgili bilinen u an itibari ile az olsa da, genel olarak Myken dönemi sonları ile Erken Geometrik dönem arasında Ada da bir yerle menin oldu u kabul edilmektedir 77. Lesbos, gelene e göre Bronz Ça ı sonlarında Aiolis Yunanlıları yani Boeotia ve Thesalya dan gelen yerle imciler tarafından kolonize edilmi tir. Böylelikle Protogeometrik ve Geometrik dönem seramikleri Lesbos a girmi tir. Bu erken seramiklere özellikle Mytilene ve Pyrrha da rastlanılır. Bunun yanı sıra son yıllarda yapılan çalı malar Methymna da da olası Protogeometrik seramiklerinin varlı ını ortaya koysa da, yayınlanan örnekler a ırlıklı olarak Geometrik dönemi i aret etmektedir 78. Modern yerle me altında yer alan ve günümüzde de hala aynı isimle anılan Mytilene de Bronz Ça yerle meleri oldukça nadirdir. Bunun yanında, Protogeometrik ve Geometrik dönemler daha iyi bilinmektedir 79. Bu dönemlere ili kin veriler iki adet mezardan gelmektedir. Mezarlar tapına ın yanında yer alan bothrostan gelmekte olup, seramikler da ınık durumda ele geçmi tir. Bunun dı ında ortaya çıkan tek Protogeometrik ev kalıntısı oldukça kötü durumda olup ana kayaya oturmu tur. Buradan ele geçen Subgeometrik dönem amphorası stilistik açıdan Euboia ve Theselya örnekleri ile benzerdir. Bu örne in dı ında gri monokrom seramikler de ele geçmi tir 80. Bunun yanında Bayne, 1963 yılı kazılarından ele geçen iki gri gaga a ızlı kabın yanı sıra, jug ve lekane buluntularından bahsetmektedir. Özellikle lekanede yer alan dalga çizgili kazıma eklinde bezeme Bayraklı da ele geçen Geç Protogeometrik Erken Geometrik 76 Emporio: Pl: Desborough 1952: Spencer 1995: Spencer 1995: Spencer 1995:

27 örnekler ile kıyaslanmı tır 81. Bunun dı ında akropolün batı yamacında Atina kökenli olmayan yüksek ayaklı ve konsantrik daireli skyphoslar ele geçmi tir 82. Geometrik dönem buluntularına rastlanan di er bir Lesbos yerle mesi Pyrrha dır. Geometrik döneme ait bazı yapı kalıntılarının ortaya çıkarıldı ı yerle mede, Protogeometrik ve Geometrik dönem seramikleri ele geçmi tir. Örnekler, yerle imin Geç Protogeometrik döneme (10. yüzyıl sonu) tarihlendi ini ortaya koymaktadır. Öte yandan, ele geçen seramikler Do u Yunan, Kyklad, Theselya, Boeotia ve Euboia örnekleri ile benzerlikler ta ımaktadır. Özellikle Geometrik dönem seramiklerini tarihlemek kolay de ildir. Ele geçen boyunlu amphora Geç Geometrik döneme aittir. Açık bir kaba ait olan ve üzerinde gamalı haç motifi olan örne in benzeri Lefkandi de geç 9. erken 8. yüzyıla tarihlendirilir. Örnekler, da ılmı olan mezarlardan ya da tapına ın yanında yer alan kült alanından karı ık olarak ele geçmi tir. Bunun dı ında Protogeometrik döneme ait her hangi bir yapı ortaya çıkarılmamı tır. Protogeometrik döneme ait olan bir çocuk mezarına hediye olarak bırakılan hydria, Atina da ele geçen inhumasyon mezarlar ile kar ıla tırılmı ve Geç Protogeometrik döneme (geç 10. yüzyıl) tarihlendirilmi tir 83. Methymna da prehistorik dönemlerden beri süren yerle me Geometrik dönemde oldukça seyrektir. Geometrik döneme ait olan buluntular arasında boyalı amphoralar vardır. Örneklerde yer alan bezeme, kırmızı-kahverengi yatay bantlardan ve omuzda yer alan dikey triglif çizgilerden olu maktadır. Antissa da da Geometrik dönem Methymna gibi oldukça seyrek izlenmektedir. Geometrik döneme ait olan apsidal yapılardan ele geçen seramikler dönem hakkında bilgi vermektedir. Ege de yerel atölyelerde üretilen G2/3 seramikleri, gri seramikler, skyphos ve lekaneler ele geçen buluntular arasındadır 84. Lesbos, Atina Protogeometrik dönemine özgü olan yüksek ayaklı skyphosun üreticisi konumundadır. Skyphoslar üzerinde üçlü set halinde konsantrik daire bezemesi 81 Spencer 1995: Spencer 1995: Spencer 1995: Spencer 1995:

28 ve duda ın hemen altında zikzak motifi yer almaktadır 85. Bunun yanında, Geç Geometrik dönem ile ili kili olan ve Troia da bulundu u tabakadan ismini olan G2/3 seramiklerinin Antissa da yo un olarak ele geçmesi nedeni ile Lesbos da bu serami in üretildi i yerler arasında gösterilmektedir 86. Genel olarak Lesbos ta ölü gömme gelenekleri oldukça sınırlıdır. Bunun yanında Protogeometrik ve Geometrik dönem kalıntıları oldukça az olsa da, hatırı sayılır miktarda seramik ve metal buluntu Ada nın erken demir ça ları ile ilgili bize bilgi sa lar 87. III. IV. BAYRAKLI Bayraklı kazılarında bulunmu Myken seramikleri, Yunanlıların buraya daha önce geldiklerini gösterse de, seramiklerin sayıca azlı ı, Bayraklı da bir Myken yerle iminin olmadı ı eklinde yorumlanmı tır. Erken tabakalarda az sayıdaki Protogeometrik serami e kar ın gri serami in yo un olarak ele geçmesi, M.Ö yıllarında Kıta Yunanistan dan Bayraklı ya yerle en ilk Yunanlı grubun, onlar de il, Aioller oldu unu kanıtlamı tır 88. Arkeolojik veriler ve tarihsel olaylar ile kanıtlanan bu duruma a a ıda ayrıntıları ile yer verilecektir. III. IV. I. Protogeometrik Dönem Serami i (Levha 10, 11) Bayraklı da Protogeometrik dönem yerle mesi yılları arasına tarihlenen 3 yapı katı ile temsil edilmektedir. E. Akurgal 89 ve R.M. Cook 90, Bayraklı Protogeometrik serami inin güçlü Atina etkileri ta ıdı ını belirtmektedir. C. Özgünel, 85 Desborough 1952: Boardman da Lesbos ta ele geçen çok az sayıda Protogeometrik serami in Ada ya gelen Aiol yerle imcilerin erken malzemeleri oldu una de inir. Ancak, Ada nın erken dönemine ili kin en karakteristik serami inin kaliteli bucchero oldu unu belirtir. Boardman 1988: Cook - Dupont 1998: 25. G2/3 Seramikleri Troia Geometrik Dönem ba lı ı altında ayrıntılı olarak ele alınmı tır. 87 Spencer 1995: Boardman 1988: Özgünel 1979: 487. Protogeometrik dönem yerle mesinin farklı yapı katlarının tartı ması için bkz Akurgal 1993: Cook-Dupont 1998: 14. Cook, yayınlanan örneklerin sayıca az olmasına ra men Atina örnekleri ile Bayraklı örnekleri arasında yakınlı ın dikkat çekti ine de inir. 28