Beynin Temelleri BEYNİN TEMELLERİ 1: BEYNİN İÇİNDE NE VAR?

Transkript

1 Beynin Temelleri Kitabın geri kalanının bir anlam ifade etmesi için beyinle ve beynin nasıl işlediğiyle ilgili bazı temel bilgilere ihtiyacınız var. Böylece, ileriki sayfalarda nöron gibi bir sözcük kullandığımda neden bahsettiğimi biliyor olursunuz. Ve eğer unutursanız bu bölüme geri dönebilirsiniz. BEYNİN TEMELLERİ 1: BEYNİN İÇİNDE NE VAR? İnsan beyni yaklaşık 100 milyar sinir hücresi (nöron) içerir. Her nöronun uzun, kuyruğa benzer bir parçası (akson) ve çok sayıda dalı (dendrit Yunanca ağaç anlamına gelen dendron sözcüğünden gelmektedir) vardır. Nöronlar, aksonları boyunca ve diğer nöronlarla aralarındaki küçücük boşluklardan (sinaps) çok düşük elektrik akımları geçirerek diğer nöronlara süper hızlı mesajlar iletir. dendrit çekirdek akson bir başka hücrenin aksonu sinaps hücre gövdesi 10

2 Nöronlar iletişimde bulunmasaydı, vücudunuz hiçbir şey yapamazdı. Yaptığınız her şey her düşünce, duygu, hareket, aksırık, hatta tuvalete gitmek bile nöronlar doğru mesajı çok hızlı bir şekilde, bu inanılmaz derecede karmaşık olan dal ağından ilettiğinde gerçekleşir. Bir hareketi veya düşünceyi her tekrarlayışınızda ya da bir anıyı her hatırlayışınızda aynı bağlantı ağı yeniden harekete geçer ve bu her tekrarlandığında bağlantı ağı da güçlenir. Bağlantılar ne kadar güçlüyse, o görevi o kadar iyi yaparsınız. Tekrar etmek bu yüzden mükemmele ulaştırır. Ama bu bağlantılar yeniden kullanılmadığı takdirde yok olabilirler. İşte herhangi bir şeyi yapmayı böyle unuturuz; bir olayı ya da ismi, bir matematik hesabını veya topa nasıl mükemmel bir açıyla vurulabileceğini... Eğer bir şeyi yeniden öğrenmek istiyorsanız onunla ilgili bağlantıları yeniden kurmanız gerekir ve tabii yeniden tekrar etmeniz. Felç geçirerek beyin hasarına uğrayan bir kişi, yürümeyi ya da konuşmayı yeniden öğrenmek zorunda kalabilir. Tabii bu durum, yürümeyi ya da konuşmayı kontrol eden nöron ve dendritler felçten etkilendiyse geçerlidir. Hepimizin farklı yetenekleri vardır. Bir piyanistle futbolcunun beyinlerinin farklı bölgelerinde, farklı sayıda dendrit ve sinaps bulunur. Bir bebek doğduğunda neredeyse tüm nöronları mevcuttur, ama çok az sayıda dendriti ve dolayısıyla onları bağlayan çok az sayıda sinapsı vardır. Bu yüzden bebekler fazla bir şey yapamaz, ama beyinleri çok hızlı gelişir. Bir bebekte dendrit gelişiminin en hızlı olduğu dönem yaklaşık 8 aylık olduğu zamanlardır. Sonuçta, her nöronda 11

3 e yakın dendrit olabilir, bu da 100 trilyon bağlantı demektir. Beyin gri madde ve beyaz maddeden oluşur. Gri madde çoğunlukla nöronlardan oluşur ve bunların çoğu kortekste (beynin dış kısmında, yalnızca 2 milimetre kalınlığındaki buruşuk kısım) bulunur. Beyaz madde çoğunlukla korteksin altındadır ve nöronlar arasında mesaj taşıyan aksonlardan meydana gelir. Gri maddeye akıllı öz adını verebiliriz. Ama yeterince iyi ve güçlü beyaz madde olmasaydı, kendi başına fazla bir şey yapamazdı. Beyninizde aynı zamanda glial hücreleri adı verilen beyin hücreleri de vardır. Bunlar mesaj taşıyamaz ya da size bir şey yaptıramaz, ama nöronları destekleyip besler ve kirliliğin atılmasına yardımcı olur. BEYNİN TEMELLERİ 2: BAĞLANTI KURMAK Bağlantılar kendi kendine ya da rastgele oluşmaz. Bağlantılar bir şey yaptığımızda gelişir. Bir bebek ne zaman bir eşyaya odaklanmaya çalışsa beynin görmeyle ilgili kısmındaki bağlantılar çoğalıp güçlenir. Ve gördüğümüzü anlamamıza yarayan kısmındaki... Ve gördüğümüzü hatırlamamıza yarayan kısmındaki ***** 12

4 Örneğin, fareler labirenti öğrenmek için orada birkaç gün geçirdikten sonra bilim insanları, onların beyinlerine bakıp dendrit artışını görebilirler. 2 Bilim insanlarının, beynin gelişiminde kritik dönemler olduğunu ve doğru zamanda doğru tekrarlar yapılmazsa beynin sonraki süreçte bazı becerileri öğrenemeyebilecek oluşunu ortaya çıkardıklarını bilmek bana hem çok ilginç hem de biraz korkutucu gelmiştir. Bu yüzden, yabancı bir dili yaklaşık 7 yaşından önce öğrenmezseniz o dilde konuşmayı yine de öğrenebilirsiniz, ama muhtemelen yanlış bir aksanla konuşursunuz; çünkü beynin aksanları ayırt edebildiği dönemi geçmiş olacaksınızdır. Yine bu nedenledir ki, eğer bir bebek yaklaşık 8 aylıkken gözlerini düzgün bir şekilde kullanma fırsatı bulamazsa, görüşü sonraki dönemde asla düzgün gelişemeyecektir. 3 Neyse ki çoğu beceri böyle değildir; erken öğrenme dönemini kaçırsak bile çoğu beceri sonradan öğrenilebilir. Beyin hücrelerinizi ve bağlantılarını ağaca benzetirseniz, neler olup bittiğini gözünüzde canlandırmanız daha kolay olur. Yalnızca birkaç dalı olan basit bir ağaçla başladığınızı varsayın; onu sulayıp beslerseniz, çok daha fazla dalı çıkacaktır. Herhangi bir şey yaptığınızda ya da tekrar yaparken olanlar da buna benzer; o iş için görevli olan beyin hücreleri gelişir. Ve bu da daha fazla sayıda ya da bir başka deyişle, daha güçlü dallar çıkmasını sağlar. 13

5 BEYNİN TEMELLERİ 3: BEYNİN BÖLGELERİ Her insan özgün bir birey olsa da, beyinlerimizde aynı alanlar ve bölgeler vardır. Bunlar aşağı yukarı aynı şekilde işler (tabii her beyne çok çok yakından baktığınızda bazı harika farklılıklar olduğunu görürsünüz). Beynin farklı bölümleri yaptığımız farklı hareketleri kontrol eder, ancak bu ayrımı yapmak kolay değildir. Farklı hafıza ve hareket çeşitleri vardır. Hafızanız ya da belli bir hareketi ne kadar iyi yaptığınız beyninizdeki tüm parçaların ne kadar iyi birleştiğine ve onları birbirine bağlayan dalların ya da yolların ne kadar güçlü olduğuna bağlıdır. Bunu anlamanın bir yolu da piyano çalmayı düşünmektir. Piyano çalmak için piyanoyu nasıl çalacağınızla ilgili hafızanızı; belli bir müzik parçasındaki notalarla vücudunuzun birden çok kısmını aynı anda hareket ettirme yeteneğiniz için yine hafızanızı; beyninizin görme duyunuzu kontrol eden kısımlarını ve beyninizin özellikle parmaklarınızı kontrol eden kısımlarını kullanmanız gerekir. Piyano çalmak beyninizin farklı bölümlerinin birlikte çalışmasını gerektirir. İşte, ileriki sayfalarda kimi zaman (aslında çoğu kez!) beynin frontal korteks adı verilen bir bölümünden bahsederek bunun mantık, karar verme, karmaşık düşünme yi kontrol eden bölüm olduğunu belirteceğim. Aslında durum bundan çok daha karmaşıktır, çünkü beynin birçok bölümü aynı anda çalışıyor olacaktır. Ve tüm bu parçaların birlikte nasıl çalıştığıyla ilgili bilim insanlarının hâlâ bilmediği çok şey var. Ancak, beynin belirli bölümlerinin özellikle belirli hareketler için önemli olduğunu söyleyebiliriz. 14

6 Bir sonraki resim, beynin temel bölümleriyle kontrol ettikleri temel şeyleri göstermektedir. Beyninizin iki yarısı vardır ve her biri diğerine çok benzer, hatta özdeş bazı bölümleri vardır. Birbirleriyle bağlantılıdırlar ve çoğu hareket için her iki yarıyı da farklı şekillerde kullanırsınız. Beyninizin sol yarısı vücudunuzun sağ tarafındaki, sağ yarısı ise vücudunuzun sol tarafındaki şeyleri kontrol eder. sol sağ 15

7 BEYİN frontal korteks ve prefrontal korteks korteks (gri madde) deri kafatası beyaz madde amigdala hipokampus serebellum omurilik 16