Murat AYDEMİR Y.Lisans Tezi Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı Prof. Dr. Resul GERÇEKÇİOĞLU 2008 Her hakkı saklıdır.

Transkript

1 AÇIKTA VE ISITMASIZ CAM SERA KOŞULLARINDA YETİŞTİRİLEN BAZI AHUDUDU (Rubus idaeus L.) ve BÖĞÜRTLEN (Rubus fructicosus L.) ÇEŞİTLERİNİN BİTKİ ve MEYVE ÖZELLİKLERİNİN İNCELENMESİ Murat AYDEMİR Y.Lisans Tezi Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı Prof. Dr. Resul GERÇEKÇİOĞLU 2008 Her hakkı saklıdır.

2 T.C. GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BAHÇE BİTKİLERİ ANABİLİM DALI Y.LİSANS TEZİ AÇIKTA ve ISITMASIZ CAM SERA KOŞULLARINDA YETİŞTİRİLEN BAZI AHUDUDU (Rubus idaeus L.) ve BÖĞÜRTLEN (Rubus fructicosus L.) ÇEŞİTLERİNİN BİTKİ ve MEYVE ÖZELLİKLERİNİN İNCELENMESİ Murat AYDEMİR TOKAT 2008 Her hakkı saklıdır

3 Prof. Dr. Resul GERÇEKÇİOĞLU danışmanlığında, Murat AYDEMİR tarafından hazırlanan bu çalışma. tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oy birliği/oy çokluğu ile Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı nda Yüksek Lisans tezi olarak kabul edilmiştir. Başkan : İmza : Üye İmza : Üye : İmza : Yukarıdaki sonucu onaylarım Prof. Dr. Metin YILDIRIM Enstitü Müdürü

4 TEZ BEYANI Tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu tezin yazılmasında bilimsel ahlak kurallarına uyulduğunu, başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunulduğunu, tezin içerdiği yenilik ve sonuçların başka bir yerden alınmadığını, kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapılmadığını, tezin herhangi bir kısmının bu üniversite veya başka bir üniversitedeki başka bir tez çalışması olarak sunulmadığını beyan ederim. Murat AYDEMİR

5 ÖZET Y. Lisans Tezi AÇIKTA VE ISITMASIZ CAM SERA KOŞULLARINDA YETİŞTİRİLEN BAZI AHUDUDU (Rubus idaeus L.) VE BÖĞÜRTLEN (Rubus fructicosus L.) ÇEŞİTLERİNİN BİTKİ VE MEYVE ÖZELLİKLERİNİN İNCELENMESİ Murat AYDEMİR Gaziosmanpaşa Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı Danışman : Prof. Dr. Resul GERÇEKÇİOĞLU Araştırma yıllarında, Tokat ekolojisinde açıkta ve serada, Heritage ile Tulameen ahududu (Rubus idaeus L.) çeşitleri ve Jumbo böğürtlen(rubus fructicosus L.) çeşitlerinde yürütülmüştür. Tokat gibi vegetasyon süresinin kısa olduğu ekolojilerde, hasadı erken başlatmak ve uzatmak yanında, gerek bitkisel gerekse meyve ve verim özelliklerin iyileştirilmesiyle karlılığın arttırılması, meyveciliğin örtü altına kaydırılması da hedeflenmiştir. Araştırma sonuçlarına göre; sera ortamında çeşitlerle ve yıllara bağlı olarak 7-23 gün erkencilik sağlanırken, özellikle sonbahar ürünü verme özelliğine sahip Heritage çeşidinde yaklaşık iki buçuk ay kadar geççilik sağlanmıştır. Ayrıca her iki yıl ve tüm çeşitlerde sürgün başına verim, meyve ağırlığı ve sürgün özellikleri iyileşirken, suda çözünebilir kuru madde miktarı ve ph değerleri ise açığa göre düşük bulunmuştur. Sera koşullarında sürgün başına verim ahududu çeşitlerinde 93,85 g (Heritage I)-186,72 g (Heritage II) ve Jumbo böğürtlen çeşidinde 704,34g ; meyve ağırlıkları 1,95 g (Heritage I)-2,71g (Tulameen) ve Jumbo böğürtlen çeşidinde 6,00 g; suda çözünebilir kuru madde miktarları ise % 10,28 -(Heritage II)- % 11,22 (Heritage I) aralığı ile Jumbo çeşidinde % 8,78 olarak saptanmıştır. Anahtar kelimeler: Tokat yöresi, ahududu, böğürtlen, örtü altı, verim, erkencilik 2008, 60 sayfa i

6 ABSTRACT Ms Thesis EVALUATION OF THE PLANT AND FRUIT CHARACTERISTICS OF SOME RED RASPBERRY (R. idaeus L.) AND BLACKBERRY (R. fructicosus L.) CULTIVARS GROWN UNDER FIELD AND UNHEATED GLASSHOUSE CONDITIONS Murat AYDEMIR Gaziosmanpaşa University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Horticultural Science Supervisor : Prof. Dr. Resul GERCEKCIOGLU The research was carried out in Tokat region with some raspberry (Rubus idaeus L.) and blackberry (Rubus idaeus L.) cultivars under open field and unheated glasshouse conditions. In the ecological condition like Tokat region where the vegetation period is relatively short, it was aimed to determine whether growth under glasshouse conditions can result earliness in harvest and prolong the harvesting period as well as enhancing the plant and fruit characteristics. In the research, the plants in glasshouse conditions generally started 7-23 days earlier to harvesting period than the plants in open field. The glasshouse conditions also prolonged the harvesting date around two and half months for Heritage cultivar with autumn yield habit. Additionally in both years, the yield per shoot, fruit weight and shoot characteristics were enhanced by the glasshouse conditions while total soluble solids and ph of fruits were reduced comparing with the plants grown in open field. In glasshouse condition, the yield per shoot was between 93,85 g for Heritage I and 186,72 g for Heritage II, 704,34 g for Jumbo; the fruit weight was between 1,95 g for Heritage I, 2,71 g for Tulameen, and 6,00 g for Jumbo; total soluble solid was between 10,28% for Heritage II and 11,22% for Heritage I and 8,78% for Jumbo. Key words: Tokat region, raspberry, blackberry, glasshouse, yield, earliness 2008, 60 pages ii

7 TEŞEKKÜR Çalışmalarımın her aşamasında bilgi, öneri, yardım ve desteğini esirgemeyen ayrıca engin fikirleriyle akademik anlamda yetişme ve gelişmeme katkıda bulunan danışman hocam Sayın Prof. Dr. Resul GERÇEKÇİOĞLU na, ayrıca iyi ve kötü günlerimde sürekli yanımda oldukları gibi, çalışmalarımın her aşamasında da benden yardımlarını esirgemeyen ve bana maddi-manevi destek olan, Sayın Yrd. Doç. Dr. Çetin ÇEKİÇ e, Dr. Mustafa ÖZGEN e ve adını burada sayamayacağım diğer hocalarıma, çalışmalarımın başından sonuna kadar benden yardımlarını esirgemeyen arkadaşlarım Zir. Yük. Müh. Fatih ALAY, Zir. Yük. Müh. M. Yaşar ÖZDEMİR, Zir. Yük. Müh. Mesut ÖZKURT, Yüksek Lisans Öğrencisi Mustafa BAYRAM a ve diğer öğrenci arkadaşlarıma teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca tüm hayatım boyunca attığım her adımda benden hiçbir fedakârlığı esirgemeyen aileme ve çalışmalarımın her aşamasında manen desteğini esirgemeyen, benim stres ve yorgunluğuma katlanan Songül ÖZÜM e, diğer arkadaşlarıma ve tüm yakınlarıma bütün samimi duygularımla teşekkür ederim. Murat AYDEMİR Temmuz 2008 iii

8 İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET i ABSTRACT. ii TEŞEKKÜR iii İÇİNDEKİLER iv ŞEKİLLER DİZİNİ.... v ÇİZELGELER DİZİNİ vi 1. GİRİŞ 1 2. LİTERATÜR ÖZETLERİ. 7 3.MATERYAL ve YÖNTEM Deneme Yerlerine Ait İklim Özellikleri Materyal Yöntem Araştırmada Yapılan Gözlemler Fenolojik Gözlemler Bitkisel Özellikler Pomolojik Özellikler Hastalık ve Zarar Şekilleri ile Bazı Fizyolojik Bozuklar ARAŞTIRMA BULGULARI ve TARTIŞMA Fenolojik Gözlemler Bitkisel Özellikler Sürgün Özellikleri (Yazlık Sürgün Sayıları ve Sürgün Boyutları ) Sürgün Başına Verim(g) Pomolojik Özellikler Meyve Ağırlığı(g) ve Meyve Boyutları (mm) Meyve nin Kimyasal Özellikleri (SÇKM, ph ve Titre Edilebilir Asitlik) Hastalık ve Zarar Şekilleri ile Bazı Fizyolojik Bozuklar SONUÇ ve ÖNERİLER 55 KAYNAKLAR. 56 ÖZGEÇMİŞ. 60 iv

9 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil Sayfa Şekil 3.1. Tulameen ahududu çeşidinin meyvesinin görünümü (orijinal). 19 Şekil 3.2. Tulameen çeşidinin bitkisinin görünümü (orijinal) 19 Şekil 3.3. Heritage ahududu çeşidinin meyvesinin görünümü (orijinal) Şekil 3.4. Heritage çeşidinin bitkisinin görünümü (orijinal).. 20 Şekil 3.5. Jumbo böğürtlen çeşidinin meyvesinin görünümü (orijinal). 21 Şekil 3.6. Jumbo böğürtlen çeşidinin bitkisinin görünümü (orijinal). 21 Şekil 3.7. Açıkta deneme alanının görünümü. 22 Şekil 3.8. Serada deneme alanının görünümü 23 Şekil 4.1. Ahududu çeşitlerinin yıllara göre seradaki sürgün sayıları değişimi. 32 Şekil 4.2. Ahududu çeşitlerinin 2007yılı açıkta ve serada sürgün boyu değerleri. 35 Şekil 4.3. Jumbo böğürtlen çeşidinin sürgün boyu değerleri. 36 Şekil 4.4. Ahududu çeşitlerinin 2006 yılı açıkta ve serada sürgün başına verim değerleri. 39 Şekil 4.5. Ahududu çeşitlerinin 2007 yılı açıkta ve serada sürgün başına verim değerleri. 39 Şekil 4.6. Heritage II uygulamasının sürgün başına verim değerleri 40 Şekil 4.7. Jumbo böğürtlen çeşidinin sürgün başına verim değerleri 41 Şekil 4.8. Ahududu çeşitlerinin 2006 yılı açıkta ve serada meyve ağırlığı değerleri 44 Şekil 4.9. Jumbo böğürtlen çeşidinin meyve ağırlık değerleri Şekil Heritage II uygulamasının meyve ağırlık değerleri.. 46 Şekil Serada kırmızı örümcek zararı.. 53 Şekil Seralarda beyazlaşma(olgunlaşamama) fizyolojik bozukluğu. 53 Şekil Serada aşırı sıcaklıktan dolayı, döllenme yetersizliği nin görülmesi v

10 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge Sayfa Çizelge 3.1. Deneme yerlerine ait 2006 ve 2007 yılları sıcaklık verileri. 17 Çizelge 3.2. Deneme yerlerine ait 2006 ve 2007 yılları nem ve yağış durumları 18 Çizelge 4.1. Yaz ürünü veren ahududu çeşitlerinin ve Jumbo çeşidinin 2006 ve 2007 yıllarına ait bazı fenolojik gözlem tarihleri. 29 Çizelge.4.2. Sonbahar ürünü veren Heritage II çeşidinin 2006 ve 2007 yıllarına ait bazı fenolojik gözlem tarihleri ve süreleri. 30 Çizelge 4.3. Yaz ürünü veren ahududu çeşitlerinin ve Jumbo böğürtlen çeşidinin 2006 yılına ait bazı bitkisel özellikleri.. 31 Çizelge 4.4. Yaz ürünü veren ahududu çeşitlerinin ve Jumbo böğürtlen çeşidinin 2007 yılına ait bazı bitkisel özellikleri 31 Çizelge 4.5. Heritage I ve Tulameen ahududu çeşitlerinin yıllık sürgünlerinden oluşan yazlık sürgün sayıları Çizelge 4.6. Jumbo böğürtlen çeşidinin yıllık sürgünlerinden oluşan yazlık sürgün sayıları Çizelge 4.7. Heritage I ve Tulameen ahududu çeşitlerinin sürgün çapının 5 cm den ölçülen değerlerinin, çeşit, uygulama ve yıllara bağlı olarak değişimi 34 Çizelge 4.8. Jumbo böğürtlen çeşidinin sürgün çapının 5 cm den ölçülen değerlerinin, uygulama ve yıllara bağlı olarak değişimi. 34 Çizelge 4.9. Heritage I ve Tulameen ahududu çeşitlerinin sürgün boyunun çeşit, uygulama ve yıllara bağlı olarak değişimi Çizelge Jumbo böğürtlen çeşidinin sürgün boyu değerlerinin, uygulama ve yıllara bağlı olarak değişimi. 36 Çizelge Heritage I ve Tulameen ahududu çeşitlerinin sürgün başına verim (g) in çeşit, uygulama ve yıllara bağlı olarak değişimi.. 38 Çizelge Heritage II ahududu uygulamasının sürgün başına verim(g) değerlerinin, uygulama ve yıllara bağlı olarak değişimi.. 40 Çizelge Jumbo böğürtlen çeşidinin sürgün başına verimin değerlerinin, uygulama ve yıllara bağlı olarak değişimi Çizelge Yaz ürünü veren ahududu çeşitlerinin ve Jumbo böğürtlen çeşidinin yıllarına ait bazı pomolojik özellikleri Çizelge Sonbahar ürünü veren Heritage II ahududu çeşidinin yıllarına ait bazı pomolojik gözlemler Çizelge Heritage I ve Tulameen ahududu çeşitlerinin meyve ağırlığının(g) çeşit, uygulama ve yıllara bağlı olarak değişimi. 44 Çizelge Jumbo böğürtlen çeşidinin meyve ağırlık(g) değerlerinin, uygulama ve yıllara bağlı olarak değişimi Çizelge Heritage II ahududu uygulamasının meyve ağırlık(g) değerlerinin, uygulama ve yıllara bağlı olarak değişimi.. 45 vi

11 Çizelge Heritage I ve Tulameen ahududu çeşitlerinin suda çözünebilir kuru madde miktarının çeşit, uygulama ve yıllara bağlı olarak değişimi.. 47 Çizelge Heritage II ahududu uygulamasının SÇKM değerlerinin, uygulama ve yıllara bağlı olarak değişimi. 48 Çizelge Jumbo böğürtlen çeşidinin SÇKM değerlerinin, uygulama ve yıllara bağlı olarak değişimi.. 48 Çizelge Heritage I ve Tulameen ahududu çeşitlerinin titre edilebilir asit miktarı (%) değerlerinin çeşit, uygulama ve yıllara bağlı olarak değişimi. 49 Çizelge Heritage II ahududu uygulamasının titre edilebilir asit miktarı (%) değerlerinin, uygulama ve yıllara bağlı olarak değişimi. 49 Çizelge 4.24.Jumbo böğürtlen çeşidinin titre edilebilir asit miktarı (%) değerlerinin, uygulama ve yıllara bağlı olarak değişimi.. 50 Çizelge Heritage I ve Tulameen ahududu çeşitlerinin ph değerlerinin çeşit uygulama ve yıllara bağlı olarak değişimi.. 51 Çizelge Heritage II ahududu uygulamasının ph değerlerinin, uygulama ve yıllara bağlı olarak değişimi Çizelge Jumbo böğürtlen çeşidinin ph değerlerinin, uygulama ve yıllara bağlı olarak değişimi vii

12 1 1. GİRİŞ Ahududu bitkileri, Rubus cinsinin, Idaebatus alt cinsinde yer alır. Dünyanın birçok yerine yayılmış ve tanınan 200 den fazla türü bulunmaktadır. Avrupa, Kuzey Amerika ve Güney Asya da doğal olarak yetişebilmektedir. Binlerce yıldır doğal yetişme alanlarında meyveleri toplanarak değerlendirilmektedir. Son yıllarda da kültüre alınarak yetiştiriciliği yapılmaktadır. Islah çalışmaları sonucunda, verimli ve kaliteli kültür çeşitleri geliştirilmiştir (Onur, 1996). Ahududu ve böğürtlen bitkisel özellikleri, yetiştiriciliği ve kullanım şekilleri bakımından son derece birbirine yakın bitkilerdir. Bu nedenle, her iki tür birden Bramble fruits olarak tanımlanmaktadır. Ahududu bitkileri, Rubus subg. Idaebatus alt cinsinde yer alır. Ahududu türleri arasında çok çeşitlilik olmasına rağmen yetiştiriciliği yapılan bitkiler iki türden meydana gelmektedir. Bu türler; Rubus idaeus L. (yabani kırmızı ahududular) ve R. occidentalis L. (siyah ahududular) olup, bunlardan tarımı yapılan kırmızı, siyah, sarı ve mor ahududular geliştirilmiştir. Mor tipler siyah ve kırmızı türlerin melezlenmesinden elde edilirken, sarı ahududular ise kırmızı ahududuların mutantlarıdır (Ellis ve ark., 1997; Gough ve Poling., 1996). Kırmızı ve sarı meyveliler de aynı grup içinde değerlendirilmektedir (Ağaoğlu, 1986). Siyah ahududular ABD` nin doğusundaki bazı bölgelerde çok yaygın olmakla birlikte, kırmızı ahududular, bütün Rubus türleri içinde en yaygın yetiştirilenleridir. Meyve rengi resesif mutasyonla oluşan sarı meyveli ahududular ise marketlerdeki çeşitliliği artırmak için, az miktarlarda üretilmektedir (Ellis ve ark., 1997). Ülkemizde yeni olan üzümsü meyve yetiştiriciliği son yıllarda gittikçe artan bir önem kazanmaktadır. Bununla birlikte, çilek dışında diğer üzümsü meyvelerin geniş alanda yetiştiriciliğine pek rastlanmamaktadır. Yabani formları bakımından pek çok tür ve çeşidi üreticimiz tanısa da, yetiştiricilik hakkındaki bilgilerden yoksundurlar. Anılan nedenlerle, ülkemizde bu meyvelerin geleceği açısından, öncelikle bu türlerin tanıtılması, yetiştiricilik yöntemlerinin öğretilmesi ve pazarlama sorunlarının çözümlenmesi gerekmektedir.

13 2 Üzümsü meyveler daha çok ev bahçelerinin tanınmış bitkileridir. Ayrıca diğer meyve ağaçlarının alt bitkileri veya ara bitkileri olarak da yetiştirilmektedir. Bunların yanında geniş çapta endüstriye yönelik yetiştiricilik çalışmaları da özellikle Amerika Birleşik Devletleri ile bazı Avrupa ülkelerinde yapılmaktadır (Ağaoğlu, 1986). Dünya da en fazla ahududu üretimi Avrupa kıtasında yapılmakta ( ton), üretim bakımından Rusya, Sırbistan, ABD, Polonya, Almanya, Ukrayna, Kanada ve Macaristan ön sıralarda yer almaktadır (Anonim, 2005a). Dünya, üzümsü meyveler üretimi yaklaşık 7,5 milyon ton olup, üretimin % 47 sini çilek, % 11,47 sini frenk üzümü, % 15,47 sini kivi alırken, ahududu (+böğürtlen) ise yaklaşık 480 bin tonluk üretimi ile % 6,42 sini oluşturur (Anonim, 2005a). Ahududu ve böğürtlen üretim miktarları genellikle birlikte verilmekle birlikte, sadece, Dünya böğürtlen üretimi ise 154 bin tondur. Bu üretimin i Avrupa; i Amerika kıtasında yapılmaktadır. Dünya böğürtlen üretiminde ABD ( t), Meksika ( t), Çin ( t), Sırbistan ( t) ve Macaristan ( t) en önemli ülkelerdir. Üretim alanı bakımından gelecek 10 yıl içinde en büyük gelişmeyi Romanya, Polonya, Meksika, Şili, Macaristan, Çin ve ABD nin göstermesi beklenmektedir (Strik ve ark., 2006). Ülkemizin ahududu üretimi yaklaşık 2200 ton olup bu üretimin 1900 tonu Bursa ili ve yöresinde yapılır (DİE, 2005). Ülkemizde ise böğürtlen üretimi ile ilgili kayıtlara henüz rastlanmamıştır. Bununla birlikte, Kaplan ve ark.,(1999) Bursa da 1998 yılı itibariyle 30 da alanda 24 ton böğürtlen üretimi olduğunu bildirmişlerdir. Son yıllarda bu miktarın ülke genelinde arttığı tahmin edilmektedir. Ahududular hava sirkülasyonu, su drenajı ve güneşlenmesi uygun olan alanlarda rahatlıkla yetiştirilebilirler. İyi bir hava sirkülasyonu yaprakların daha hızlı kurumasını sağlayarak hastalık problemini azaltır. Durgun su, hastalık olasılığını artırır ve köklerde oksijen eksikliği sebebiyle bitkilerin ölümüne sebep olur. İyi drenajlı her toprak ahududu yetiştiriciliği için yeterlidir. Kumlu topraklarda ilave sulama ile yetiştiricilik

14 3 yapılabilir (Hoover, 1997). Kök yapıları erozyonu önleyici nitelik taşıdığından, eğimli araziler ahududu bitkileri kullanılarak değerlendirilebilir (Onur, 1996). Günümüzde ahududu fidanlarının çoğaltılmasında kök sürgünleri, kök çelikleri ve doku kültürü gibi üretim yöntemleri kullanılmaktadır (Onur, 1996). Kök sürgünü ve kök çelikleriyle fidan üretimi hem kolay hem de fazla masraf gerektirmeyen bir üretim şeklidir. Çiftçiler bu yöntemler sayesinde kendi fidanlarını kendileri elde ederek üretim alanlarını, düşük bir maliyetle genişletebilir veya fidan üretimi yaparak gelirlerini artırabilirler. Ahududu Türkiye de 20. yüzyıl başlarından beri tanınan bir bitki olmasına rağmen hala istenen düzeyde kültürü yapılan bir tür konumuna gelememiştir. Bunun en büyük nedeni olarak meyvelerin hassas yapıda olması (hasat ve taşıma zorlukları) gösterilmektedir (Anonim, 1999). Bunun yanı sıra ahududu meyveleri uzun süre taze olarak muhafaza edilememektedir. 0,9 o C ve % bağıl nem koşullarında sadece 2-7 gün depolanabilmektedir (Anonim, 1997a). Türkiye de ahududu yetiştiriciliği uzun süredir amatör olarak yapılmaktadır lı yıllarda yurt dışından getirilen değişik standart ahududu çeşitleri ile Yalova Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsünde adaptasyon çalışmaları başlatılmış, ancak bu çalışmalardan olumlu sonuçlar alınamamıştır. Yine aynı yıllarda İstanbul Tarabya da bir üretici tarafından ilk ahududu yetiştiriciliği başlatılmış, fakat yaygınlaştırılamamıştır. Ahududu yetiştiriciliğinin yaygınlaşması özellikle 1980 li yıllara rastlamaktadır. Bu yıllarda Bursa nın bazı köylerinde (Cumalı kızık, Fidye kızık, Aksu, Baba sultan, Alaçam, Gözede ve başka yörelerde) başlatılan ahududu yetiştiriciliği giderek yaygınlaşmış ve bugün üretim yaklaşık 2000 tonu bulmuştur (Barut, 1999) yılında başlatılan Türkiye nin de 17 yerinde yürütülen Frenküzümü, Ahududu ve Böğürtlen Çeşit Islahı projesinin başlamasıyla, konu ciddi ve programlı bir biçimde ele alınmıştır.

15 4 Ahududu yetiştiriciliğinin yaygın olduğu iller Bursa ve Bilecik civarı olmasına rağmen buralarda bile düzenli kapama bahçeler bulunmamakta, bitki yeterince tanınmamakta ve özellikle de kültürel işlemler gereği gibi yerine getirilememektedir (Anonim, 1999). Ülkemizde son yıllarda yetiştiriciliği önem kazanmaya başlayan ahududu bitkisi hem taze tüketime uygun olması, hem de birçok sanayi koluna (reçel, marmelat, jöle, şekerleme, pasta, dondurma, meyve suyu, meyveli yoğurt, meyve çayları, vb.) hammadde sağlaması, üreticinin pazar bulması bakımından bir avantajdır (Anonim, 1999). Ahududunun meyve suyuna işlenmesinde tohumlar atık olarak çıkmakta ve ahududu tohumlarından da yağ üretilmektedir. Ahududu bahçesinin tesis ve üretim maliyetleri; minimum düzeyde destek sistemine ihtiyaç duyması, hatta bazı çeşitlerin desteğe ihtiyaç duymaması, budama ve bakım işlemlerinin kolay olması ve makineli hasada da uygun olması gibi nedenlerden dolayı, düşük olmaktadır (Redalen, 1990). Ayrıca ahududu bitkisinin yetiştirme tekniğinin öğrenilmesinin kolay olması ve hasat döneminin geniş bir aralığa yayılması, üretici açısından bir avantaj olarak görülebilir. Günümüz hayat şartları çiftçilerimizin ürün desenlerini değiştirmeleri gereğini ortaya çıkarmıştır. Tüketici talepleri de bu yönde olmaktadır. Ahududu meyvelerinin hoş kokusu, çekici görünüşleri, renkleri ve tatlarından dolayı son yıllarda aranan bir meyve haline gelmiştir. Ahududu ve böğürtlen yetiştiriciliği ülkemizde henüz ekonomik olarak yapılmamaktadır. Meyveleri doğadan toplanarak sevilerek tüketilir. Özellikle Orta Anadolu ve Karadeniz bölgelerinde yoğunlaşmaktadır. Bu bölgelerimizde Çorum, Amasya, Tokat, Gümüşhane ve Rize dolaylarında genellikle 500 m rakımı aşan serin ve nemli alanlarda yaygın olarak bulunmaktadır. Tokat ta yapılan gözlemlerde m rakımlı yerlerde meyve özellikleri iyi yarı dik ve dik tiplere rastlanmaktadır (Gerçekçioğlu, 1996). Ahududu ve böğürtlen köklerinin çok yıllık olmasına karşılık, sürgünleri iki yıllıktır. İlkbaharda süren sürgünler yaz boyunca gelişirler ve ikinci yılda da meyve verdikten sonra kuruyarak ölürler. Sürgünlere ilk yıl primocane, ikinci yıl floricane adı

16 5 verilmektedir. Biz bunlara sırası ile odun dalı (birinci dal) ve meyve dalı (çiçek dalı) diyebiliriz. İlk yıl dalları o yıl meyve vermedikleri gibi, yan dal da oluşturmazlar. İkinci yıl vegetatif olarak tepe sürgünlerinden dikey şekilde büyümezler; buna mukabil koltuk tomurcuklarından meyve dalcıkları oluştururlar ve dallanırlar. Hasattan sonra meyve veren bu dallar kurudukları için toprak seviyesinden kesilirler. Bu arada gelecek yılın ürününü verecek olan genç sürgünler tellere alınır veya hereklere bağlanır. Yaz tepe budaması hasattan önce veya sonra yapılabilir. Başarılı bir yaz tepe budaması, herhangi bir dayanak masrafına yol açmayan, kârlı yetiştiriciliğin yollarından birisidir. Tepe alma dalların rüzgarlardan kırılmasını da önler (Ağaoğlu, 1986; Wright ve Waister, 1986). Ahududu ve böğürtlenlerin sera ortamına alınmasının kârlılığı; yöre, ürün miktarı, ürün fiyatı vb. gibi bir çok faktörlerin etkisinde olabileceğinden, yapılacak araştırma ve fizibilite raporlarına göre dikkate alınmalıdır. Özellikle soğuk ve uzun kışları olan kuzey ekolojilerde ahududu ve böğürtlen yetiştiriciliği yapılamamaktadır. Böyle ekolojilerde tamamen ekonomik veriler dikkate alınarak cam sera yada plastik tünellerde yetiştiricilik yapılabilmektedir. Örneğin, Amerika nın soğuk iklimine sahip Maine eyaletinde, 2005 yılında Maine Üniversitesi ile Tarım Bakanlığı ortaklaşa bir proje ile, çift kaplı plastik tünellerde (1,5 metre yüksekliğinde, 0,85х 2,86 m çatı formunda) ahududu ve böğürtlen yetiştirilmesi ile ilgili bir proje yürütmüşler. Bu bölgelerde, domates, biber gibi kışlık sebzelerin üretildiği ısıtmalı seralarda, bu ürünler kaldırıldıktan sonra ufak tefek değişikliklerle, tüpler içinde ahududu ve böğürtlen yetiştirilmeye çalışılmıştır. Bu amaçla, açıkta her tüp içine başlangıçta ilkbaharda 3-4 adet bitki dikilmiş, yaz boyunca sürgün gelişmeleri izlenmiş ve sonbahar da en iyilerinden 4-6 adet sürgün bırakılmış ve Aralık ayı ortasına kadar arazide tutulmuştur. Yeni sürgün gelişimi ve çiçek oluşumu bu şekilde engellenmiştir. Bu aydan sonra, soğuklama ihtiyacı giderilmiş olan bitkiler, ısıtmalı tünel içine alınarak çiçeklenmesi sağlanmış ve ürün elde edilmiştir. Hasat sonrası bitkiler tekrar tünel dışına çıkarılmıştır. İlk yılda, böğürtlenlerde verim düşüklüğü nedeniyle olumlu sonuçlar alınamazken, ahududu yetiştirildiğinden daha başarılı sonuçlar alındığı ve hali hazırda sınırlı alanlarda ahududu yetiştiriciliğinin yapıldığı bildirilmektedir (Handley ve ark., 2006).

17 6 Pensilvanya, ABD eyaletinde, ahududu ve böğürtlenin serada üretim çalışmaları uzun zamandır yapılmaktadır. Sıcak bölgelerde bu türlerin seralarda üretiminde, üşüme isteğinin tamamlanamaması nedeniyle ortaya çıkan problem, fidelerin soğuk ortamda tutularak soğuklatılması ve ondan sonra dikilmesiyle giderilmektedir. Sera ürün kalitesi daha fazla olduğundan, ürün fiyatları daha fazla olabilmektedir. Yapılan bir araştırmada; Autumn Britten ahududu çeşidinin(iki ürün veren) pazarlanabilir ürün miktarı (dikim yılında) 555,55 kg/da olarak bulunmuştur. Bu verilerin, açıkta yetiştirildiğinde, aynı çeşitte 3. yılında alınabildiği belirtilmektedir. Benzer şekilde, sürgün boyları 183 cm- 213 cm arası olurken, açıkta cm olarak saptanmıştır. Özellikle, iki ürün veren çeşitlerin daha da başarılı şekilde yetiştirildiği de belirtilmektedir. Dikensiz böğürtlenlerde ise sera verilerinin 211 kg/da olduğu, ahududularda pazarlanabilir ürün miktarının ise dikim aralık mesafesi, çeşit ve yıllara göre % 82 den, % 98 e çıktığını saptamışlardır (Lehnert, 2005) yılında Tokat ilinin de yer aldığı 17 farklı ekolojide başlatılan adaptasyon çalışması sonuçlanmış, 4 yıllık gözlemlere göre; Tokat yöresi için Tulameen çeşidi birinci derecede önerilebilecek çeşitler arasında sayılmıştır (Gerçekçioğlu ve ark., 2003a). Samsun, Tokat, Ordu ve Giresun Ekolojilerinde yapılan adaptasyon deneme sonuçlarına göre Heritage ve Tulameen çeşitleri en verimli çeşitler olarak belirlenmiştir (Demirsoy ve ark., 2006a; Gerçekçioğlu ve ark., 2003a; Cangi ve İslam, 2003; Kurt ve ark., 2003). Jumbo böğürtlen çeşidi, değişik bölgelerde yapılan adaptasyon çalışmalarında en iri meyveleri oluşturan çeşit olarak belirlenmiştir (Gerçekçioğlu ve ark., 2003b; Cangi ve İslam, 2003; Akbulut ve ark., 2003). Bu araştırmada; açıkta ve ısıtmasız cam sera koşullarında Heritage ve Tulameen ahududu çeşitleri ile Jumbo böğürtlen çeşidinin; bitkisel ve meyve özelliklerinin değişimi ile özellikle iki ürün veren Heritage kırmızı ahududu çeşidinin hasat zamanı, sayısı ve süresinin etkilenip, etkilenmediği ayrıca amaçlanmıştır.

18 7 2. LİTERATÜR ÖZETLERİ Böğürtlenin hem ıslah çalışmalarının hem de yetiştiriciliğinin yaygın olarak yapıldığı ülkeler arasında, İsveç te, İsveç Üniversitesi Ziraat Fakültesi nde 1959 yılından beri ıslah çalışmaları yürütülmektedir. Ana hedefleri, İsveç gibi soğuk iklimde yetişebilecek uygun çeşitlerin elde edilmesidir. Ülkenin ticari çeşitleri (Dikenli çeşitler arasındaki, soğuklara çok dayanıklı olan Hedrick gibi birkaç çeşit hariç) henüz yeteri kadar çeşitler elde edilememiştir. Ülkenin iklimi oldukça serttir. Amerika çeşitleri İsveç şartlarına uyamamış, diğer yandan dikenli ve çok geç olgunlaşmak gibi olumsuz özellikleri de kabul görmemiştir. İngiliz çeşitleri ise yeteri kadar sert olamamıştır. İsveç te yeni çeşitlerin yaygınlaşması öncelikle bu çeşitlerin makineli hasada imkan verecek dik habitüslü, dikensiz ve yeteri kadar sert meyveler oluşturması; meyvelerinin erken olgunlaşması ve yeterli kalitede olmasına bağlıdır. Islah çalışmalarında bu özellikler ana hedef kabul edilerek; Yeni Zelanda kökenli R. xstellarctisus klonları yanında, Dr. Harvey, Hull ve Motueka çeşitleri ile Tayberry seleksiyonları arasındaki melezlemeleri sonucu meyve özellikleri iyi, dik ve soğuklara dayanıklı Bru 82/1603-4, Bru 82/1607-1, Bru 82/ ve Bru 82/ çeşitlerini elde etmişlerdir (Anonim, ; Moore ve Clark., 1989; Kalunzny-Pinon, 1993; Perkins-Veazie ve ark., 1993). Clark ve Moore (2000), Chicksaw böğürtlen çeşidinin, Arkansas Üniversitesi Clarksville Meyve İstasyonu çöğür parselinden 1988 yılında selekte edildiğini; 1997 ve 1998 yılında Arkansas ta 3 bölgede yapılan ürün denemelerinde bu çeşitten yüksek miktarda ürün elde edildiğini belirtmektedirler. Meyve ağırlığının genellikle Shawnee ve Choctaw çeşidinin meyvelerine göre daha iri olduğu, çiçeklenmesinin Choctaw çeşidine göre 1-3 gün daha geç ve Shawnee ye göre dört gün önce olduğu, ortalama meyve ağırlığının 11,0 g ve sürgünlerinin ise dik ve dikenli olduğu bildirilmişlerdir. He ve ark., (2000), Chester ve Hull böğürtlen çeşitleriyle Çin in Ganyu, Nanjing ve Lishui bölgelerinde hafif meyilli alanlarında yürüttükleri bir araştırmada, Hull çeşidinin verimini; dikimden sonraki yıl Ganyu da 18,02 t/ha, Nanjing te 6,45 t/ha ve Lishui de 1,89 t/ha; üçüncü yılda Ganyu da 24,09 t/ha, Nanjing te 16,20 t/ha ve Lishui de 15,34 t/ha ve dördüncü yılda Ganyu da 23,44 t/ha, Nanjing te 16,80 t/ha ve Lishui de 23,36

19 8 t/ha şeklinde olduğunu; Chester çeşidinin meyvelerinin yüksek sıcaklık koşullarında Hull çeşidinden daha geç olgunlaştığını, meyvelerinin küçük olduğunu, düşük kalitede ve az miktarda verim elde edildiğini bildirmişlerdir. Clark ve Moore (2000) e göre Navaho böğürtlen çeşidi, dikenli bir hibrit olan Ark.583 ve dikensiz bir hibrit olan Ark.631 in melezlenmesi sonucu 1989 yılında ortaya çıkarılmıştır. Navaho böğürtlen çeşidi güçlü, dik, dikensiz sürgünler ile sert, mükemmel meyve aromasına sahiptir. Meyve olgunluğu Shawnee den 7 gün sonra ve Dirksen Thornless e göre 5 gün daha erkendir. Meyvesi mükemmel, muhafaza ve nakliye kalitesinin yanında hayli sert ve orta büyüklüktedir (5 g). Navaho, antraknoz(elsinoe veneta) a ve rozetleşmeye (Cercosporella rubi nin neden olduğu çift çiçek hastalığı) orta seviyede mukavimdir. -23 ºC den daha düşük sıcaklık derecelerine mukavemeti iyidir ve 7,2 ºC nin altında 750 saatlik bir soğuklama ihtiyacı vardır. Clark ve Moore (2000), dikensiz bir böğürtlen çeşidi olan Apache nin 1991 yılında Arkansas Üniversitesi Clarksville Meyve İstasyonu nda çöğür parselinden selekte edildiğini, bu çeşidin Clarksville Hope ve Fayetteville bölgesindeki ürün denemelerinde Navaho ve Arapaho haricinde % büyük meyveler meydana getirdiğini, mükemmel meyve verimi gösterdiğini bildirmişlerdir. Meyvesinde üzümcüklerin dizilişi tam olduğunu, çiçeklenmesinin, Arapaho ya göre 2-3 gün geç ve Navaho dan 2-3 gün önce olduğu, meyvelerinin çok sert, konik ve parlak-siyah, suda çözünebilir kuru madde miktarının % 10,7; aromasının çok iyi ve bitkilerinin bütün dikensiz çeşitlere göre daha dik olduğunu bildirmişlerdir yılları arasında, Washington da üç ayrı yerde (Vancouver, Puyallup ve Mt. Vernon) yapılan bir denemede kırmızı ahududu çeşitleri Centennial, Chilcotin, Meeker ve Willamette nin verimleri ve meyvelerinin bazı pomolojik özellikleri araştırılmıştır. Buna göre üç yılın ortalama sonuçları şu şekildedir: Bitki başına verim, Centennial 3,83 kg/bitki, Chilcotin 3,49 kg/bitki Meeker 3,59 kg/bitki ve Willamette 2,90 kg/bitki, meyve ağırlıkları sırasıyla 4,24 g, 3,65 g, 3,42 g ve 3,42 g; suda çözünebilir kuru madde miktarı Centennial da % 8,7, Chilcotin da % 8,4, Meeker da % 10,0 ve Willamette

20 9 çeşidinde % 6,9; titre edilebilir asit miktarları (sitrik asit cinsinden) ise sırasıyla % 1,18-1,73-0,90 ve 1,38 olarak bulmuşlardır (Moore ve ark., 1990). Davidson (1993) un sonbahar ürünü verebilen Red River ahududu çeşidiyle Kanada da yaptığı araştırmada, verim 1266 g/m 2 ; meyve ağırlığı 17,4 g/10 meyve; meyve uzunluğu 1,5 cm; meyve eni 1,7 cm; üzümcük sayısı 76 adet/meyve; suda çözünebilir kuru madde miktarı % 13,3; ph 2,98; sürgün uzunluğu 1,1 m ve toprak seviyesinden itibaren 5 ve 50 cm den ölçülen sürgün çaplarının ise sırasıyla 1,0 ve 0,7 cm olarak tespit etmiştir. Kanada da Tulameen, Chilcotin, Chilliwack, Comox, Meeker, Skeena ve Willamette ahududu çeşitleriyle yılları arasında yapılan diğer bir çalışmada, çeşitlerin ortalama meyve ağırlıkları 3,40 5,38 g ; suda çözünebilir kuru madde miktarı % 8,1 11,3 arasında olduğu; ilk hasat tarihlerinin ise 25 Haziran - 2 Temmuz arasına rastladığını belirtmişlerdir (Daubeny ve Anderson, 1991). Hiirsalmi ve Laurinen (1990) in yılları arasında Finlandiya da, Ville ahududu çeşidiyle yaptıkları denemede ortalama verimi 57 kg/100m 2 bulmuşlar ve bu çeşidin özellikle küçük aile işletmelerine uygun olduğu belirtmişlerdir yıllarında Norveç te 16 ahududu çeşidiyle yapılan diğer bir denemede meyve ağırlığı 1,5-3,1 g; sürgün başına yan dal sayısı 13,1-21,3 adet; yan dal başına meyve sayısı 4,4-13,6 adet; sürgün başına meyve sayıları adet olarak bulunurken, ilk hasat tarihleri Temmuz ve son hasat tarihleri ise Ağustos arasında olduğu bildirilmiştir (Redalen, 1986). Daubeny ve ark.,(1991) nın 1984 yılından 1991 yılına kadar Doğu Kanada, Kuzeybatı Pasifik, Danimarka ve Yeni Zelanda nın çeşitli alanlarında Algonquin ahududu çeşidiyle yaptıkları denemelerde, en yüksek verim yıllarında Kanada daki denemeden alınmıştır. Bu yıllardaki toplam verim 21 ton/ha ve meyve ağırlığı 2 g olarak bulunmuştur. Meyvelerin işleme kalitesinin iyi olduğu ve bu çeşidin, diğer bazı

21 10 çeşitlerin gelişmesini sınırlandıran düşük kış sıcaklıkları olan bölgeler için tavsiye edilebileceğini bildirmektedirler. Prive ve ark.,(1993) tarafından ve Quebec in altı değişik alanında, yıllarında, sonbahar ürünü verebilen çeşitlerden Autum Bliss, Heritage ve Redwing in performansları üzerine, genotip x çevre interaksiyonunun etkisini belirlemek amacıyla bir araştırma yapılmıştır. Çeşit x yer x yıl interaksikyonu en fazla vegetatif gelişme üzerinde etkili olduğu belirlenmiştir. Autumn Bliss çeşidi, yer/yıl kombinasyonlarının tümünde çok istikrarlı bir performans sergilerken Redwing, çevre şartlarından büyük oranda etkilenmiştir. Heritage çeşidi ise, kuzey yörelerin çoğunda, sahip olduğu maksimum verim potansiyelini sağlayamamış ve en geç meyve veren çeşit olarak belirlenmiştir. Redalen (1990) in yaptığı bir denemede de, Balder çeşidinin verimi 2,01 kg/bitki; meyve ağırlığının 3,3 g; suda çözünebilir kuru madde miktarı % 8,9 olarak belirlemiştir. Ayrıca üzümcüklerde tanelenme olmadığı, meyvelerin koyu kırmızı renkli, çok sayıda ve dik gelişen kök sürgünü verdiği bildirilmiştir. Davidson (1994a) ve Davidson (1994b) ın Manitoba da iki ayrı çeşitle yaptığı ve her iki çeşitte de metredeki sürgün sayısının aynı olduğu (m 2 de 6 adet sürgün) çalışmaların sonuçları aşağıdaki gibi olmuştur: Double Delight çeşidinin verimi 1,22 kg/m 2, meyve ağırlığı 2,6 g, meyve boyu 1,8 cm, meyve eni 0,2 cm, üzümcük sayısı 92 adet/meyve, suda çözünebilir kuru madde miktarı % 11 brix, ph 2,92, ilk hasat tarihi ise 25 Ağustos olarak; Souris çeşidinin verimini 1100 g/m 2 ve meyve ağırlığını ise 2,52 g olarak belirlemiştir. Bitki taç yapısının durumu ve bu yapının ışık girişine izin verip vermemesi ilişkilerinin, kırmızı ahududularda meyve oluşumu ve vegetatif gelişme üzerine olan etkilerini ayrı ayrı incelemek oldukça zordur. Primocanelerle (yazlık sürgünler), floricane (meyve sürgünleri) dal oluşumları birbirini takip eder. Araştırmalar göstermiştir ki, yoğun bir yazlık sürgün oluşumu gölgeleme etkisi nedeniyle, meyve dalı oluşumlarını olumsuz

22 11 etkileyeceğinden, çeşitlerin sürgün başına yada dönüme verimini azaltmaktadır. floricane ve primocane lerin her ikisinin de gelişimlerini ışık faktörü önemli düzeyde etkiler. Bu nedenle, vegetatif gelişme döneminde kesme ya da uzaklaştırma ile bitki yoğunluğunun azaltılması verimi olumlu yönde etkiler. Bu özellikler dikkate alınarak tesisler kurulurken ve bitki dikimi yapılırken ışığın bitkiye etkisi mutlaka düşünülmeli, ışığın maksimum düzeyde girmesini sağlayacak yeni yetiştirme teknikleri belirlenmelidir (Wright ve Waister, 1986). Yazlık sürgünlerinden de meyve alınan (Sonbahar ürünü) kırmızı ahududulardan Heritage çeşidi, Minnesota Islah Programı sonucu elde edilen 3 seleksiyon çeşidiyle (MN 629, MN652, MN659), açık alanda yapılan yetiştiricilikte karşılaştırılmıştır da Minnesota da kurulan deneme sonuçlarının 1983 ve 84 yılı verileri karşılaştırıldığında; en fazla verim Heritage den alınırken ancak, 1983 yılı bulgularına göre MN659 çeşidi diğerlerine göre daha fazla sürgün yoğunluğuna sahip olmuş ancak 1984 te, eşit yoğunluklarda ve daha az verim elde edilmiştir. Diğer yandan MN659 çeşidi her iki yılda da en iri meyveler oluşturmuştur (Hoover ve ark., 1986). Meeker ahududu çeşidinde bitki sıklığı ve budama şiddeti ile ilgili 3 yıl süreyle yürütülen bir araştırma da; tüm meyve ve sürgün ölçümleri alındığında sürgün yoğunluğu ile verim arasında çok yakın ilişkiler bulunduğu belirtilmiştir. Işık giren parsellerde verim daha fazla olurken (542 g/m 2 ), meyve iriliklerinde istatistiki olarak önemli bir farklılığın saptanmadığı belirtilmiştir (Martin ve Nelson, 1986). Örtü altı yetiştiriciliğinde (Sera ve yüksek plastik tünel), ahududu ve böğürtlen yetiştiriciliğinin çok sayıda avantajları vardır. Öncelikle ekolojik şartlar daha kontrollü yapılabildiğinden, yabancı ot, böcek ve hastalıkların kontrolü daha kolay yapılmakta, bunların kontrolü amacıyla kullanılacak ilaçlarda daha aza inebilmektedir. Diğer yandan meyvelerde seyrekte olsa güneş yanıklıkları görülebilmektedir. Yapılan araştırmalara göre, açıkta yetişen aynı çeşidin soğuk ortamdaki raf ömrü yaklaşık bir hafta olurken, sera ahududularının ise 3 haftaya kadar çıkabildiği, aromalarının daha iyi olduğu, meyvelerin daha iyi ve sert olduğu, dikim yılında bitki başına verimin, çeşitlere bağlı olarak 350 gram daha sonraki yıllarda ise 3500 grama kadar çıkabildiği

23 12 belirtilmektedir. Ayrıca hasat sürelerinin yörelere göre, Aralık sonuna kadar uzayabildiği ve ilkbahar donlarından yeni çıkan sürgülerin zarar görmediği de belirtilmektedir. Yapılan araştırmalara göre, tek ürün veren çeşitlerden Cascade Delight, Chilliwack, Encore ve Tulameen çeşitlerinin, iki ürün veren çeşitlerden ise Autumn Bliss, Autumn Britten, Josephine ve Caroline çeşitlerinin sera ortamında iyi sonuç verdikleri belirtilmektedir (Kuster ve Pritts, 2003). Maryland Üniversitesi nde 70 yıldır yürütülen ahududu ıslah çalışmalarında, son 25 yıl içinde ıslah ettikleri çok sayıda çeşitlerin performansları 4 eyalette test edilmiştir. Diğer önemli çeşitler arasında ise Esta, Anne, Alice, Lauren, Jacklyn, Claude ve Chesapeake sayılmaktadır yılındaki adaptasyon denemelerinde, ahududuların soğuktan zarar görebileceği bölgelerde bitkiler, 0.95 x 9 m boyutlarındaki plastik seralara dikilmiştir. Kışın, plastik sera kenarları sıkıca kapatılmış ve sera dışı sıcaklığı 17 0 C dereceye kadar çıktığında açılmıştır. Hem sera, hem de açıkta Alice, Caroline, Jacklyn, Anne ve Josephine çeşitleri denemeye alınmıştır. Tüm çeşitlerde daha ilk yıllarda, özellikle bitki gelişimleri sera koşullarında daha iyi, meyveler daha iri olmuştur. Üçüncü yıl itibariyle hasatlar 25 Temmuz 25 Eylül arasında gerçekleşmiştir. Meyve ağırlıkları ortalama 3 g olurken, Josephine çeşidinde 5 g, Caroline, Anne ve Jacklyn çeşitlerinde ise ortalama 4 g bulunmuştur. Caroline çeşidinin meyve ağırlığı Washington ekolojisinde ise 2 g bulunmuştur. Yine Maryland ekolojisinde çeşitlerin sera verimleri, açıktaki üretimin yaklaşık 2-4 katı olmuştur (Swartz, 2004). Özellikle soğuk ve uzun kışları olan kuzey ekolojilerde ahududu ve böğürtlen yetiştiriciliği yapılamamaktadır. Böyle ekolojilerde, tamamen ekonomik veriler dikkate alınarak cam sera yada plastik tünellerde yetiştiricilik yapılabilmektedir. Örneğin, Amerika nın soğuk iklimine sahip Maine eyaletinde, 2005 yılında Maine Üniversitesi ile Tarım Bakanlığı ortaklaşa bir proje ile, çift kaplı plastik tünellerde (1,5 metre yüksekliğinde, 0,85 х 2,86 m çatı formunda) ahududu ve böğürtlen yetiştirilmesi ile ilgili bir proje yürütmüşler. Bu bölgelerde, domates, biber gibi kışlık sebzelerin üretildiği ısıtmalı seralarda, bu ürünler kaldırıldıktan sonra ufak tefek değişikliklerle, tüpler içinde ahududu ve böğürtlen yetiştirilmeye çalışılmıştır. Bu amaçla, açıkta her tüp içine başlangıçta ilkbaharda 3-4 adet bitki dikilmiş, yaz boyunca sürgün gelişmeleri

24 13 izlenmiş ve sonbahar da en iyilerinden 4-6 adet sürgün bırakılmış ve Aralık ayı ortasına kadar arazide tutulmuştur. Yeni sürgün gelişimi ve çiçek oluşumu bu şekilde engellenmiştir. Bu aydan sonra, soğuklama ihtiyacı giderilmiş olan bitkiler, ısıtmalı tünel içine alınarak çiçeklenmesi sağlanmış ve ürün elde edilmiştir. Hasat sonrası bitkiler tekrar tünel dışına çıkarılmıştır. İlk yılda, böğürtlenlerde verim düşüklüğü nedeniyle olumlu sonuçlar alınamazken, ahududu yetiştirildiğinden daha başarılı sonuçlar alındığı ve hali hazırda sınırlı alanlarda ahududu yetiştiriciliğinin yapıldığı bildirilmektedir (Handley ve ark., 2006). Pensilvanya, ABD eyaletinde, ahududu ve böğürtlenin serada üretim çalışmaları uzun zamandır yapılmaktadır. Sıcak bölgelerde bu türlerin seralarda üretiminde, üşüme isteğinin tamamlanamaması nedeniyle ortaya çıkan problem, fidelerin soğuk ortamda tutularak soğuklatılması ve ondan sonra dikilmesiyle giderilmektedir. Sera ürün kalitesi daha fazla olduğundan, ürün fiyatları daha fazla olabilmektedir. Yapılan bir araştırmada; Autumn Britten ahududu çeşidinin (iki ürün veren) pazarlanabilir ürün miktarı (dikim yılında) 555,55 kg/da olarak bulunmuştur. Bu verilerin, açıkta yetiştirildiğinde, aynı çeşitte 3. yılında alınabildiği belirtilmektedir. Benzer şekilde, sürgün boyları 183 cm- 213 cm arası olurken, açıkta cm olarak saptanmıştır. Özellikle, iki ürün veren çeşitlerin daha da başarılı şekilde yetiştirildiği de belirtilmektedir. Dikensiz böğürtlenlerde ise sera verilerinin 211 kg/da olduğu, ahududularda pazarlanabilir ürün miktarının ise dikim aralık mesafesi, çeşit ve yıllara göre % 82 den, % 98 e çıktığını saptamışlardır (Lehnert, 2005). Pensilvanya, ABD da yürütülen diğer bir araştırmada; Heritage ve Autumn Biritten iki ürün veren ahududu çeşitleri ile Triple Crown dikensiz böğürtlen çeşitleri, yüksek plastik tünel altında yetiştiricilikte, normal sıra üzeri x aralık mesafesi şeklinde 2000 yılında; Josephine, Deborah iki ürün veren ahududu çeşitleriyle, QDE-1 ahududuböğürtlen melezi çeşitleri de 2001 yılında, daha sık dikim şeklinde denemeye alınmıştır. Deneme sonucunda, hem ahududu hem de böğürtlen çeşitlerinin açıkta yetiştiriciliğe göre, verimleri ve pazarlanabilir ürünleri daha fazla; Heritage çeşidinin ilk yılki verimleri daha düşük bulunmuş ve ikinci yıl, her iki dönem verimleri de artmıştır. Yine bitki boyları sera ortamında daha fazla olmuştur. Her iki tünelde de, iki ürün veren

25 14 çeşitlerde her iki dönem ürünü de 2002 yılında daha fazla saptanmıştır. Yaz ürünleri, ikinci ürüne göre 3-4 hafta daha erken hasada gelmiştir, ancak hasat süreleri uzamıştır. Josephine ve Deborah çeşitlerinin verimleri daha düşük bulunmuştur. Dikensiz böğürtlen çeşidinin verimi oldukça fazla, meyveler oldukça iri ve kaliteli olurken, iki tüneldeki verimler benzer olmuştur (Demchak, 2002). Portekiz de yapılan araştırmada, Autumn Bills sonbahar ürünü veren ahududu çeşidinde, Ağustos ayının 15 ve 30. günlerinde, primocane lerde yapılan budamanın, son hasat tarihini Şubat ve Nisan aylarına kadar geciktirdiği ancak meyve ağırlığının 4,8 g dan 2,1 g a kadar düştüğü, Temmuz un 2, 16, 31 inde yapılan budamaların ise son hasadı Ocak ayından Şubat ayına kadar geciktirdiğini, bununla beraber sürgün başına verimin ilk budama tarihinde 63,5 g, ikinci budama tarihinde 52,8 g ve üçüncü budama tarihinde ise 26,5 g a kadar düştüğü belirtilmiştir (Oliveira ve ark.,1996). Kıbrıs ta, sonbahar ürünü veren Autumn Bliss ve Polona ahududu çeşitleriyle yapılan araştırma da, bitkiler ısıtmasız plastik tünellere metre kareye 4,1 adet bitki gelecek şekilde dikim yapılmıştır. Araştırma sonuçlarında, Autumn Bliss in yazlık sürgünleri daha kuvvetli olmuş, çiçeklenmeye daha erken başlamış ve kabul edilebilir meyve ağırlığı daha fazla olduğu gözlemlenirken, Polona çeşidi ise yeterli çiçek ve meyve oluşturamamıştır. Araştırma bulgularına göre Kıbrıs ın yarı ılıman bölgelerinde ahududu yetiştiriciliği yapılabileceği ayrıca Kıbrıs ve Güney Avrupa da bu bitklerin örtü altında yetiştirilebileceği kanısına varılmıştır (Neocleous ve ark., 2005). Portekiz de sonbahar ürünü veren ahududu çeşitlerinden Autumn Bills, Autumn Cascade ve Heritage çeşitleri, ısıtmasız plastik tünellere dikilmiş ve budama yapılaraktan geç sezon ürün elde edilmeye çalışılmıştır. İlk yıl sürgün başına verimde 57 g ile en iyi performansı Autumn Bills gösterirken, Autumn Cascade de sürgün başına verim 9 g olmuş, Heritage çeşidinden ise ürün alınamamıştır. Denemenin ikinci yılında ürün miktarı birinci yıla göre artmış, sürgün başına verim Autumn Bills te 165 g, Autumn Cascade de 232 g ve Heritage de 48 g olmuştur. Araştırma sonuçlarına göre, plastik tünellerde Autumn Bills ve Autumn Cascade nin başarılı bir şekilde üretiminin yapılabildiği ve Kasım-Ocak aylarına kadar ürün alınabildiği ancak

26 15 Heritage nin bunlar kadar verimli olmadığı kanısına varılmıştır (Oliveira ve ark., 1998). USA/Kearneysville de yapılan örtü altında böğürtlen yetiştiriciliği; bitki sırası veya sıralar üzerinin plastik örtü ile örtülmesi şeklinde yapılmıştır. Böğürtlenin gövdesinin soğuğa karşı oldukça dayanıklı olmasına rağmen örtü altına alınmasının sebebi primocane ve tomurcuk gözlerinin soğuğa karşı muhafaza etmektir. Kış sıcaklıklarının - 15 ºC ye düştüğü ve yıllık minimum sıcaklıkların -18, -20 ºC olduğu USA/ Kearneysville de Siskiyou, Boysenberry, Apache, Triple Crown böğürtlen çeşitleri RCA (Rotatable Cross Arm) destek sistemiyle kurularak araştırma yapılmıştır. RCA sistemi kullanılarak kış aylarında primocaneler toprak yüzeyine yakınlaştırılır ve bitkilerin üzerleri örtü materyaliyle kaplanır, bu sistem sayesinde ayrıca hasadın kolaylaşması da sağlanmış olur. Primocanelerin ilkbaharda elastikiyeti çok düşüktür, bu yüzden primocanelerin ilkbahar da dik bir şekilde gelişmesine izin verilir. Hasadı sona eren bitkiler budanarak kaldırıldıktan sonra dik olarak gelişen primocaneler RCA sistemine bağlanarak gövdeleri toprağa yaklaştırılır (Takeda ve ark., 2005). Ahududu ve böğürtlen yetiştiriciliği, ülkemizde son yıllarda önem kazanmaya başlamıştır. Adaptasyon çalışmaları ilk olarak 1960 lı yıllarda başlatılmış, fakat olumlu sonuçlar alınamamıştır. Türkiye de bu konuda bilimsel anlamda ki çalışmalara ancak 1997 yılı ve sonrasında başlanmış, Üzümsü meyveler ıslah projesi adı altında düzenli çalışmalar yürütülebilmiştir (Barut, 1999; Onur ve ark.,1999; Gercekcioglu ve ark., 2005; Gercekcioglu ve Esmek, 2005). Gerçekçioğlu (1999), Tokat yöresinde yürüttüğü böğürtlen seleksiyon çalışmasında 57 tip belirlenmiş olup, bu tiplerden en iyi özellik gösteren 7 böğürtlen tipini selekte etmiştir. Bu tiplerin meyve ağırlıklarının 2,19-2,92 g, suda çözünebilir kuru madde miktarlarının % 10,00-13,80, meyve dalı sayısı/sürgün değerlerinin 3,75-13,75 adet ve meyve sayısı/meyve dalı sayılarının ise 6,38-47,64 adet arasında olduğunu belirtmiştir. Gerçekçioğlu ve ark., (2003a) nın, Tokat ve yöresine tavsiye edilecek çeşitleri belirlemek için, yedi farklı ahududu çeşitleriyle (Meeker, Tulameen, Cola II, Newburg, Canby, Rubin ve Aksu Kırmızısı) yaptıkları çalışmaların 3 yıllık sonuçlarına göre;

27 16 çeşitlerin çiçeklenme periyotlarının gün arasında olduğu belirtilirken, hasatlarının genel olarak haziranın ikinci haftasında başladığı belirtilmiştir. Ortalama meyve ağırlıkları 1,80-3,00 g, ortalama verim ise Rubin çeşidi için kg.ha -1, Meeker çeşidi için ise kg.ha -1 olarak verilmiştir. Araştırmada kullanılan çeşitler içerisinde Rubin çeşidinin, verim ve meyve özellikleri açısından diğer çeşitlerden daha iyi olduğu da belirtilmiştir. Ayrıca, Cola II ve Tulameen çeşitleri de önerilecek çeşitler arasında yer almıştır.

28 17 3.MATERYAL VE YÖNTEM 3.1. Deneme Yerlerine Ait İklim Özellikleri Deneme yerlerine ait 2006 ve 2007 yılı sıcaklık verileri Çizelge 3.1 de, bağıl nem ve yağış durumları Çizelge 3.2 de verilmiştir. Açık alandaki ekolojik veriler, Toprak ve Su Kaynakları Tokat Araştırma Enstitü Müdürlüğü Meteoroloji İstasyonu ndan alınırken sera içi sıcaklık ve bağıl nem değerleri, ölçme ve depolama işlemini birlikte yapan kaydediciler (HOBO Rh/Temp) kullanılarak belirlenmiştir. Bu kaydediciler 0,6 ºC sıcaklık ve % 0,5 bağıl nem hassasiyetinde olup, Box Car Pro 3,5 programıyla çalıştırılmakta ve veriler bilgisayara aktarılmaktadır (Anonim, 2008). Çizelge 3.1. Deneme yerlerine ait 2006 ve 2007 yılları sıcaklık verileri Maksimum sıcaklık(ºc) Minumum sıcaklık(ºc) Ortalama sıcaklık(ºc) Aylar Sera Arazi Sera Arazi Sera Arazi Sera Arazi Sera Arazi Sera Arazi Ocak 22,9 13,5 32,3 18,2-14,7-17,4-8,9-7,2 1,9-0,6 5,9 3,5 Şubat 30,3 19,4 34,8 16,7-10,6-11,8-7,8-12,0 5,4 2,3 6,6 2,9 Mart 35,7 24,2 40,6 24,4-3,4-5,5-1,9-0,7 13,6 9,3 12,1 7,9 Nisan 41,9 27,2 38,7 23,7-1,5-4,1-1,9-1,0 17,6 12,6 14,1 9,4 Mayıs 48,5 36,5 46,4 36,1 4,2 1,5 6,2 6,8 20,7 15,3 23,7 20,3 Haziran 49,6 33,1 44,9 37,2 10,2 6,2 9,8 10,0 25,2 21,7 24,8 21,7 Temmuz 43,9 37,2 47,4 39,0 8,2 7,8 8,6 10,0 23,6 21,0 26,2 24,1 Ağustos 47,9 35,5 47,1 40,0 9,4 13,2 11,7 14,2 28,5 26,0 27,1 25,0 Eylül 39,7 33,2 41,5 37,2 6,2 8,0 5,8 7,5 20,5 19,0 22,1 20,0 Ekim 36,6 28,4 36,6 29,0-1,9 7,5 2,1 4,5 15,1 14,5 16,6 15,7 Kasım 36,1 22,0 36,1 20,6-4,3-3,0-5,8-5,8 10,7 5,9 9,9 7,6 Aralık 29,9 19,8 28,3 16,9-11,7-14,0-9,5-7,3 2,7 0,3 5,4 3,4 Sera ortamında 2006 yılında en yüksek sıcaklık değeri Haziran ayında, en yüksek bağıl nem Şubat ayında gözlenirken; 2007 yılında ise bu veriler sırasıyla, Ağustos ve Kasım aylarında saptanmıştır.

29 18 Çizelge 3.2. Deneme yerlerine ait 2006 ve 2007 yılları nem ve yağış durumları Sera Açıkta Maksimum Minumum Ortalama Ortalama Bağıl Aylar Bağıl Nem(%) Bağıl Nem(%) Bağıl Nem(%) Nem(%) Yağış(mm) Ocak 98,2 89,9 24,0 23,4 64,9 60,7 85,5 61,5 26,0 33,7 Şubat 99,2 91,7 23,0 23,4 62,7 59,8 83,6 64,1 23,0 20,4 Mart 95,9 89,6 22,6 23,4 48,8 55,4 69,7 58,5 41,6 39,6 Nisan 96,0 91,6 21,6 23,4 53,3 52,7 74,1 54,7 45,0 43,2 Mayıs 98,6 94,8 21,0 23,6 58,6 51,5 80,7 50,9 78,8 31,7 Haziran 93,8 94,7 20,9 23,8 51,1 53,3 54,6 53,5 26,3 33,8 Temmuz 98,8 91,7 21,3 23,7 55,0 50,1 61,5 50,7 15,7 0,2 Ağustos 91,8 95,0 21,0 23,6 44,3 53,7 51,7 54,4 11,0 0,1 Eylül 96,1 98,1 22,0 23,7 56,9 57,9 62,2 54,3 15,0 38,5 Ekim 98,2 94,6 24,3 24,3 68,7 66,4 69,8 63,5 59,8 37,3 Kasım 98,2 98,2 23,5 23,4 68,9 71,0 69,7 68,3 35,4 99,9 Aralık 94,6 92,0 23,6 23,4 67,5 67,6 69,9 67,2 14,2 47,4 Açıkta yapılan yetiştiricilikte 2006 yılında en yüksek sıcaklık Temmuz ve yağış miktarı Mayıs aylarında kaydedilirken; 2007 yılında ise sırasıyla bu veriler Temmuz ve Kasım aylarında olduğu belirtilmektedir Materyal Bu araştırmada; Tokat ekolojisinde yapılan adaptasyon denemelerinde en iyi sonuç veren tek ürünlü çeşitlerden Tulameen ve iki ürün verme özelliğine sahip Heritage ahududu çeşitleri ile Jumbo dikensiz böğürtlen çeşidi kullanılmıştır (Gerçekçioglu ve ark., 2005; Gerçekçioglu ve Esmek., 2005). Tulameen çeşidi; 1980 de başlatılan, Kanada Gıda Tarım Bakanlığı Islah proğramı sonucu, Nootka x Glen Prosen melezinden 1991 yılında elde edilmiştir. İri meyveli ve verimli bir çeşittir (Daubeny ve Anderson, 1991). Heritage ahududu çeşidi; [(Milton x Cuthbert) x Durham] melezi olup, 1969 da Geneva/NewYork ta elde edilmiş, iri ve aromalı meyveli, bol verimli bir çeşittir (Hoover, 2004; Anonim, 1997b). Böğürtlen çeşidi olarak kullanılan Jumbo çeşidi, değişik bölgelerde yapılan adaptasyon çalışmalarında en iri meyveli ve verimi en fazla olan çeşit olmuştur (Gerçekçioğlu ve ark., 2003b; Cangi ve İslam, 2003; Akbulut ve ark., 2003).