Ulusal Çıkar Çatışması ve Mezhepsel Kutuplaşma

Transkript

1 ORSAM BÖLGESEL GELİŞMELER DEĞERLENDİRMESİ No.38, OCAK 2016 ORSAM bölgesel gelişmeler değerlendirmesi Ulusal Çıkar Çatışması ve Mezhepsel Kutuplaşma Arasında İran-Suudi Arabistan Gerginliği Pınar Arıkan Pınar Arıkan, ODTÜ Uluslararası İlişkiler Bölümü nden 2003 yılında mezun olmuş ve 2004 te aynı bölümde araştırma görevlisi olarak çalışmaya başlamıştır. Yüksek lisans derecesini 2006 yılında İran İslam Cumhuriyeti nde Cumhuriyetçilik Karşısında İslamcılık Tartışması teziyle, doktora derecesini ise 2015 yılında Modern İran da Siyasal Milliyetçiliğin Bir Siyasal Muhalefet Şekli Olarak Söylemsel Sürekliliği teziyle almıştır arasında Tahran Üniversitesi Hukuk ve Siyaset Bilimi Fakültesi nde, arasında New York ta Columbia Üniversitesi nde misafir araştırmacı olarak bulunmuştur. İran da devlet-toplum ilişkileri, İran iç siyaseti, siyasal sistem ve gruplar, İran dış politikası, Ortadoğu nun uluslararası ilişkileri Arıkan ın başlıca ilgi alanlarıdır. Şeyh Nimr al-nimr in 2 Ocak 2016 da Suudi Arabistan tarafından idamı sonrasında yaşanan ve dünya kamuoyunda İran-Suudi Arabistan gerginliği olarak büyük yankı bulan olaylar, İran ile Suudi Arabistan ın diplomatik ilişkilerini kesmesiyle sonuçlanmıştı. Bahreyn, Sudan, Cibuti, Birleşik Arap Emirlikleri, Kuveyt ve Katar ın da İran a karşı Suudi protestosuna dâhil olmasıyla birlikte İran-Suudi Arabistan gerginliği pek çokları tarafından Ortadoğu da Sünni-Şii çatışmasının şiddetlenmesi olarak yorumlandı. İki ülke arasındaki gerginliğin kaynağının ulusal çıkar çatışması mı yoksa mezhepsel ayrılıktan kaynaklanan kutuplaşma mı olduğu sorusu ile bu gerginliğin bölgede yaşanan iç savaş ve çatışmalar çerçevesinde ortaya çıkan mezhepsel kutuplaşmayı bölge devletleri nezdinde derinleştirme ihtimali, en çok tartışılan sorular oldu. Bu değerlendirmede, İran ile Suudi Arabistan ın ulusal çıkar çatışmasından kaynaklanan jeopolitik ve ideolojik rekabet içinde oldukları, ancak bu rekabetin mezhep çatışması olarak yorumlanamayacağı iddia edilmektedir.

2 Ulusal Çıkar Çatışması ve Mezhepsel Kutuplaşma Arasında İran-Suudi Arabistan Gerginliği 2 Suudi Arabistan ın Şii alim Şeyh Nimr al- Nimr i 2 Ocak 2016 da 46 kişi ile birlikte idam etmesinden sonra İran da Suudi Arabistan ın Meşhed Konsolosluğu ve Tahran Büyükelçiliği nin idamı protesto eden göstericiler tarafından ateşe verilmesi ve bunun ardından Suudi Arabistan ın İran ile diplomatik ilişkilerini kestiğini açıklaması şeklinde seyreden olaylar dizisi, dünya kamuoyunda İran- Suudi Arabistan gerginliği olarak büyük yankı buldu. Ortadoğu nun bölgesel siyasetinde birbirinden hem varoluşsal bakımdan hem de çıkarlar bağlamında oldukça farklı iki bölgesel gücü olan İran ile Suudi Arabistan arasında yaşanan gerginliğin nedenleri geçtiğimiz günlerin en çok konuşulan ve tartışılan konusu oldu. İki ülke arasındaki gerginliğin nedenini anlamak için en çok sorulan soru, gerginliğin kaynağının ulusal çıkar çatışması mı yoksa mezhepsel ayrılıktan kaynaklanan kutuplaşma mı olduğu sorusuydu. Yine bu minvalde biraz da geleceğe dair endişe ile sorulan bir diğer soru da İran ile Suudi Arabistan arasında al-nimr in idamından sonra yaşanan gerginliğin bölgede yaşanan iç savaş ve çatışmalar çerçevesinde ortaya çıkan mezhepsel kutuplaşmayı bölge devletleri nezdinde derinleştirme ihtimaline dairdi. Bu değerlendirmede İran-Suudi Arabistan ilişkilerinin geçmişten bugüne izlediği seyre kısaca değinildikten sonra bu sorulara cevap verilmeye çalışılacaktır. İran ile Suudi Arabistan şüphesiz Ortadoğu bölgesinin iki rakip ülkesidir. Bugünkü konjonktürün ötesinde İran ile Suudi Arabistan ilişkilerine bakıldığında bu rekabette iki belirleyici faktör olduğu görülmektedir. Bunlar jeopolitik ve ideolojik faktörlerdir. Suudi Arabistan-İran jeopolitik rekabeti 1968 de İngiltere nin Basra Körfezi nden çekileceğini ilan etmesinden bu yana süregelen bir konudur. İngiliz ordusunun Körfez bölgesinden çekildiği 1971 yılından sonra İran, ABD nin müttefiki olarak Körfez in polisi rolünü üstlenirken, İran ve Suudi Arabistan ABD nin bölgedeki çıkarlarının garantörü olarak ikiz sütun politikasının ayakları oldular. Ancak Arap

3 ORSAM bölgesel gelişmeler değerlendirmesi devletlerinin 1973 Arap-İsrail savaşında İsrail e desteğinden dolayı ABD ve diğer ülkelere uyguladığı ve petrolün dünya siyasetinde ilk defa bir silah olarak kullanıldığı petrol ambargosuna Muhammed Rıza Şah liderliğindeki İran destek vermedi. İran bir yandan ABD ve İsrail e petrol satışına devam etmesinden dolayı Suudi Arabistan ile ihtilaf yaşarken, öte yandan Basra Körfezi nin diğer büyük gücü Irak ile Şatt ül Arap su yolunun paylaşımına dair sorun yaşamaktaydı. Yine bu dönemde İran ile Suudi Arabistan Körfez güvenliği için ABD nin vazgeçilmez müttefiki olma konusunda rekabet içinde yer alıyorlardı yılında İran da gerçekleşen İslam Devrimi, İran-Suudi Arabistan jeopolitik rekabetine ideoloji boyutunu da ekledi Sonrası İran-Suudi Arabistan Rekabetinde Jeopolitik Faktörler Pehlevi monarşisi döneminde İran ın Suudi Arabistan ile giriştiği Basra Körfezi nin hakimiyeti üzerindeki jeopolitik rekabet, 1979 devrimi sonrasında da devam etti. Ancak 1979 öncesinde ABD nin ikiz sütun politikasıyla dengelenmiş olan jeopolitik rekabet, 1979 İslam Devrimi sonucunda kurulan İran İslam Cumhuriyeti nin revizyonist ideolojisinin ABD ve Rus emperyalizmini düşman ilan etmesi ile bu dengeyi yitirdi. İslam Devriminin revizyonist tutumundan kaynaklanan bölgesel tehdit aynı zamanda emperyalist güçlerle işbirliği yapan seküler ve milliyetçi Ortadoğu monarşilerini de hedef almıştı. Devrimle birlikte İran yönetiminden tehdit algılamaya başlayan Arap otokratik monarşileri, 1980 yılında Saddam Hüseyin liderliğindeki Irak ın devrim kargaşası içindeki İran a saldırmasıyla başlayan ve sekiz yıl devam eden savaşta Irak a destek vermişlerdi yılında Suudi Arabistan ile Bahreyn, Kuveyt, Oman, Katar ve Birleşik Arap Emirlikleri nin kurdukları Körfez İşbirliği Konseyi (KİK), İran tehdidine karşı oluşturulan bir siyasi platform ve güvenlik ittifakıydı. Körfez ülkeleri, hem sahip olduğu petrol kaynakları hem de ülkelerinden çıkarılan petrolün transfer yolu olması ne- Bugünkü konjonktürün ötesinde İran ile Suudi Arabistan ilişkilerine bakıldığında bu rekabette iki belirleyici faktör olduğu görülmektedir. Bunlar jeopolitik ve ideolojik faktörlerdir. 3

4 Ulusal Çıkar Çatışması ve Mezhepsel Kutuplaşma Arasında İran-Suudi Arabistan Gerginliği 4 deniyle Basra Körfezi ndeki muhtemel bir İran hakimiyetini kendileri için büyük bir tehdit olarak görüyordu. Irak ın 1984 yılında Hark adasında bulunan İran a ait petrol ihraç terminalini ve petrol tankerlerini bombalamasıyla başlayan tanker savaşında İran ın Suudi Arabistan ve Kuveyt tankerlerini bombalamasının akabinde bu iki devlet savaşın doğrudan içine çekilmişti. İran-Irak savaşının 1988 de sona ermesi ile Körfez in büyük güçleri olan İran, Irak ve Suudi Arabistan arasındaki güç dengesine dayalı istikrar yeniden tesis edilmiş oldu da Körfez bölgesindeki güç dengesinin yeniden tesisinden sonra Suudi Arabistan- İran ilişkilerindeki gerginlik yerini yakınlaşmaya bıraktı. İran da cumhurbaşkanı seçilen Haşimi Rafsancani, devrim ihracı siyasetini geri plana atarak sekiz yıllık savaştan altyapısı ve ekonomisi harap olarak çıkmış İran ın yeniden yapılandırılmasını birinci hedef olarak ortaya koydu. Bunun için İran ın düşman kazanmayı bırakması gerektiğini öne süren Rafsancani nin döneminde İran devleti dış politikasında saldırgan devrimci siyasetten pragmatik biraradalık olarak nitelenebilecek ılımlı bir tutuma kaymıştı yılında ise İran ın ilk reformcu hükümetinin Cumhurbaşkanı Muhammed Hatemi tarafından kurulmasıyla birlikte İran dış politikası devrimci retorikten büyük ölçüde sıy-

5 ORSAM bölgesel gelişmeler değerlendirmesi rılmış, İran ın bölge ve dünya ülkeleriyle iyi ilişkiler kurması hedefiyle uzlaşmacı bir dış politika benimsenmişti. İran dış politikasında kararların ideolojik değil ulusal çıkar temelli realist bakış açısıyla alınmasının ilkeleştiği bu dönemde İran ile Suudi Arabistan ilişkilerinde de yakınlaşma yaşandı. Aralık 1997 de Tahran ilk defa İslam Konferansı Örgütü zirvesine ev sahipliği yaptığında Suudi Veliaht Prensi Abdullah İran ı ziyaret etmiş, 1999 da ise İran Cumhurbaşkanı Hatemi Suudi Arabistan a resmi ziyarette bulunmuştu. Bu iki ziyaret 1979 dan bu yana iki ülkenin birbirlerine ilk resmi ziyaretleri olmuştu. İki ülke ilişkilerindeki yumuşama 2001 de terörizm ve uyuşturucu ticareti konularında bir güvenlik anlaşmasının imzalanması ile perçinlenmişti te ABD nin Irak ı işgali ve Saddam Hüseyin hükümetinin çökmesi İran-Suudi Arabistan ilişkilerindeki yumuşamanın önüne set çekti. İran için tehdit kaynağı olan Saddam yönetiminin düşmesi, Körfez deki güç dengesini İran lehine değiştirmişti. Suudi Arabistan, her ne kadar Irak ta yönetimin yeniden tesis edilmesiyle birlikte artan İran etkisinden rahatsız olmuşsa da ilişkilerdeki yumuşama devam etmiş ve 2007 yılındaki Suudi Arabistan ziyaretinde İran Cumhurbaşkanı Ahmedinecad ile Suudi Kralı Abdullah kardeş milletlerin temsilcileri olarak buluşmuşlardı. İran ile Suudi Arabistan arasında yumuşama ve dostluk mesajlarının sona ermesi ve bugünkü gerginliğe giden süreç Aralık 2010 da Tunus ta başlayan ve daha sonra başta Mısır, Libya ve Suriye olmak üzere pek çok Arap ülkesine etki eden Arap ayaklanmaları ile vuku buldu. Şubat 2011 de Bahreyn de başlayan ve nüfusun çoğunluğunu oluşturan Şiiler in Sünni kraliyet yönetimine karşı ayaklandığı protesto gösterilerini bastırmak için, KİK nin 14 Mart ta aldığı kararla oluşturulan Yarımada Kalkan Güçleri içerisinde Suudi Arabistan ın bin askerini Bahreyn e göndermesi ve Suudi yetkililerin İran ı protestoları kışkırtmakla itham etmesi iki ülke arasındaki krizin görünür hale geldiği ilk olaydı. Suudi-İran krizi 11 Ekim İran için tehdit kaynağı olan Saddam yönetiminin düşmesi, Körfez deki güç dengesini İran lehine değiştirmişti. Suudi Arabistan, her ne kadar Irak ta yönetimin yeniden tesis edilmesiyle birlikte artan İran etkisinden rahatsız olmuşsa da ilişkilerdeki yumuşama devam etmişti. 5

6 Ulusal Çıkar Çatışması ve Mezhepsel Kutuplaşma Arasında İran-Suudi Arabistan Gerginliği 2011 de Amerikalı yetkililerin Suudi Arabistan ın ABD Büyükelçisi Adel al-jubeyr e karşı İran kaynaklı bir suikast girişimini ortaya çıkardıklarını ilan etmesiyle daha da derinleşti. Suudi Arabistan yönetimi, 2012 yılında kendi ülkesinin doğusunda Şii nüfusun yaşadığı bölgedeki ayaklanmaları da hak talebi temelindeki Arap ayaklanmaları çerçevesinde görmemiş, İran ın kışkırtması olarak algılamıştı. Geçtiğimiz günlerde idam edilen Şeyh Nimr al-nimr in tutuklanması da bu gösteriler sırasında gerçekleşmişti. Mart 2011 de başlayan Suriye ayaklanmaları Aralık 2012 de mezhepsel bir iç savaşa dönüşmüş, Mart 2015 te Yemen de başlayan çatışma, İran ile Suudi Arabistan ın bir kere daha farklı saflarda yer aldığını teyit etmişti. Artık bölgede İran-Suudi vekalet savaşından açıkça bahsedilir olmuştu. Son krizde de İran da bazı grupların Meşhed ve Tahran da Suudi diplomatik temsilciliklerini ateşe vermeleri ve İran dini liderinin Suudi Arabistan aleyhine yaptığı sert açıklamalar, idam edilen din adamı Şeyh Nimr al-nimr in Şii oluşu nedeniyle mezhepsel çatışma olarak yorumlandı. Suudi Arabistan ın İran ın Riyad büyükelçisinin ülkeden ayrılmasını istemesi ve İran ile diplomatik ilişkiyi kesmesinin ardından Bahreyn, Sudan ve Cibuti de İran la diplomatik ilişkilerini kesmiş, Birleşik 6

7 ORSAM bölgesel gelişmeler değerlendirmesi Arap Emirlikleri ilişkilerini maslahatgüzarlık seviyesine düşürmüş, Kuveyt ve Katar İran daki büyükelçilerini geri çektiklerini açıklamışlardır. İdam krizi sonrası İran a karşı oluşan ittifaka bakıldığında bunun 1979 sonrasında İran tehdidi nedeniyle güvenlik işbirliğine giden ve KİK nin oluşumuna zemin hazırlayan ittifaktan pek de farklı olmadığı görülmektedir. Stratejik çıkarlarını Suudi Arabistan ın yanında yer almakta gören Sudan ve Cibuti bugün bu ittifaka dâhil olurken, Oman ise İran ile Suudi Arabistan arasında tercih yapmak istemeyerek dışarıda kalmayı yeğlemiştir. Zaten bölgenin bugünkü iki derin kriz noktası olan Suriye ve Yemen göz önüne alınırsa, buralarda yer alan aktörler çok çeşitlidir. Irak ta ortaya çıkan ve giderek yayılan IŞİD terör örgütünün yarattığı güvenliksizlik ortamından ciddi şekilde beslenen bu krizler, İran ve Suudi Arabistan ın liderliğinde iki mezhepsel kutbun savaşına indirgenemeyecek kadar karışık olan ve uluslararası aktörlerin dahlinin oldukça etkili olduğu birer iç savaş meselesidir. Bu iç savaşlarda grupların farklı mezheplere sahip oluşu, İran ile Suudi Arabistan gerginliğinin salt mezhepsel saiklerle vuku bulduğuna delalet etmemektedir. İran ile Suudi Arabistan her ne kadar resmi mezhepleri açısından İslam dünyasında iki ayrı kimliği temsil etseler de Arap ayaklanmaları sonrasında iki ülke arasındaki gerginliğin itici gücü idam krizinden sonra oluşan blokların da işaret ettiği gibi, iki devletin jeopolitik çıkarlarıdır Sonrası İran-Suudi Arabistan Rekabetinde İdeolojik Faktörler İran ile Suudi Arabistan arasındaki ideolojik rekabetin temeli iki ülkenin de kendi İslami yönetim şekillerini İslam dünyası için model alınacak bir örnek olarak görmeleridir. Bu anlayış, modern çağın ulus devlet düzeni içerisinde şekillenmiş bir anlayıştır. Bugünü geriye dönük okuyarak iki ülkenin ideolojik rekabetini Hz. Muhammed in vefatından sonra halifelik hakkının Hz. Ali ye ait olup olmadığı tartışmasına dayandırmak, modern tarihsel, siyasal ve sosyal gerçekleri göz ardı eden İran ile Suudi Arabistan her ne kadar resmi mezhepleri açısından İslam dünyasında iki ayrı kimliği temsil etseler de Arap ayaklanmaları sonrasında iki ülke arasındaki gerginliğin itici gücü idam krizinden sonra oluşan blokların da işaret ettiği gibi, iki devletin jeopolitik çıkarlarıdır. 7

8 Ulusal Çıkar Çatışması ve Mezhepsel Kutuplaşma Arasında İran-Suudi Arabistan Gerginliği 8 bir yaklaşımdır. Nitekim, İran dünyanın bütün Şiilerinin temsilcisi olarak kabul görmediği gibi Suudi Arabistan da dünyanın bütün Sünnilerinin temsilcisi olarak kabul görmemektedir. Ancak iki ülkenin de kendilerine biçtikleri ulus-devlet elbisesi mezhep anlayışlarını referans almakta ve böylece yürüttükleri ulusal çıkar siyasetinin mezhep eksenli tanımlanmasına zemin hazırlamaktadır. Aşağıda İran ile Suudi Arabistan ın devlet ideolojilerinin rekabet unsurlarına değinilecektir. İran da ABD nin bölgedeki en sıkı müttefiki olan Pehlevi monarşisi düzenini sona erdirerek 1979 da kurulan İslam Cumhuriyeti, özgür ve bağımsız bir İslami yönetim şeklini bütün İslam ülkeleri için örnek bir model olarak sunmayı hedefliyordu. İran İslam Cumhuriyeti resmi mezhebi On İki İmam Şiiliği olan teokratik bir cumhuriyet olmakla birlikte, dine mezhepçi değil bütüncül bir bakış geliştirmiştir. Buna göre, tek bir İslam dünyası vardır ve İran da bunun bir parçasıdır. İran Anayasası na göre, meşruiyetini hem dinden hem de halkoyundan alan devrimci yönetimin ideali, İslam dünyası için örnek bir İslami demokrasi modeli oluşturmaktır. İran İslam Cumhuriyeti ni örnek alacak İslam toplumlarının kendi ülkelerindeki İslam a uygun olmayan yönetimleri yıkmaları ideali özel-

9 ORSAM bölgesel gelişmeler değerlendirmesi likle devrimden sonraki ilk on yılda devrim ihracı adı altında İslam Cumhuriyeti nin hedeflerinden biri olmuştur. İslam a uygun olmayan yönetimler ise otokratik monarşilerdir. Pehlevi monarşisini yıkarak hayat bulan İslam Cumhuriyeti ideolojisine göre monarşiler, hem dini otoriteyi hem de halk otoritesini hiçe sayan yönetimlerdir. Ortadoğu daki seküler ve milliyetçi monarşiler, İslam Cumhuriyeti nin devrim ihracı söyleminden en çok tehdit algılayan yönetimler olmuştur. Devrim sonrasında bölgede İran a karşı kurulan ittifaklardan da bunu görmek mümkündür. Zaman içinde İran dış politikasının devrimci söylemden rasyonel karar alma zeminine kayması ile devrim ihracı bölge ülkeleri için güncel bir tehdit olmaktan çıkmışsa da bölgede İran a olan güvensizlik sürmüştür. Özellikle Irak ta yönetimde etkileri artan Şiilerin İran ile işbirliğine gitmesi, başta Körfez monarşileri ve Suudi Arabistan olmak üzere, Arap ülkelerini tedirgin etmiştir. Arap ayaklanmaları ile çalkalanan Ortadoğu dengeleri içerisinde özellikle Suriye ve Yemen krizleri ile birlikte İran ve Arap ülkeleri arasında ortaya çıkan tedirgin ilişki biçimi, giderek yerini ayrışmaya ve kutuplaşmaya bırakmıştır. Suudi Arabistan ise resmi dini İslam olan ve Kur an ile Peygamber in sünnetini anayasa olarak kabul eden bir din devleti ve iktidarın soya dayalı olarak el değiştirdiği bir monarşi yönetimidir. Tıpkı İran İslam Cumhuriyeti gibi Suudi Arabistan Krallığı da Temel Kanun a göre üstün bir siyaset modeli ortaya koyduğunu iddia etmekte ve böylece diğer İslam ülkelerine örnek olmayı hedeflemektedir. Her ne kadar Suudi Arabistan ın Sünni İslam ı temsil ettiğine dair yaygın bir kanaat oluşmuşsa da Suudi kraliyet ailesinin Vehhabilik ile çok güçlü bir ilişkisi bulunmaktadır. 18. yüzyılda Muhammed Bin Abdülvehhab ın kurduğu Vehhabilik, İslam ın ilk üç neslinin yaşadığı şekilde yaşanması prensibine dayalı Selefilik e bağlı bir öğretidir. Dolayısıyla Suudi Arabistan ın sürdürdüğü Vehhabilik inancının Sünni İslam ile özdeş tutulamayacağı aşikardır. Suudi devletinde kanunlar ve düzenlemeler Şeyh Nimr al-nimr in idamından sonra İran ile diplomatik ilişkilerini kesen ülkelerin oluşturduğu güç bloğu ile 1979 dan sonra İran ın devrim ihracı söylemine karşı Arap ülkelerinin oluşturduğu Körfez güvenlik birlikteliğini karşılaştıracak olursak, hemen hemen aynı ülkelerin saflaştığını görmekteyiz. 9

10 Ulusal Çıkar Çatışması ve Mezhepsel Kutuplaşma Arasında İran-Suudi Arabistan Gerginliği 10 Vehhabi ilkelerine dayanmakla birlikte Şii din adamlarının İran yönetiminde fiilen yer almasının aksine, Vehhabi din adamları devlet idaresinde doğrudan yer almamaktadırlar. Ancak Dini Bilginler Konseyi, krallığın en yüksek dini kurumu olarak krala tavsiye vermek ve devlet politikalarını tasdik etme göreviyle siyasete dahil olmaktadır yılında Kral Abdullah ilk defa Vehhabi olmayan din bilginlerinin de konsey üyeliğinin önünü açmış, 2010 yılında ise ülkede fetva verme yetkisi, bu konsey ve konsey dışından bazı din bilginleri ile sınırlandırılmıştır devriminden sonra İran, Suudi Arabistan ın İslam dünyası için sunduğu modele bir meydan okumada bulunmuştur. ABD ile işbirliği yapan monarşileri doğrudan hedef alan devrimci ideoloji, Suudi Arabistan krallığının meşruiyetine tehdit oluşturmuştur. Öyle ki 1986 yılına kadar Kral Hazretleri unvanını taşıyan Suudi kralları, İran a karşı dini meşruiyetlerini güçlendirmek amacıyla İki Kutsal Şehrin Koruyucusu unvanını kullanmaya başlamışlardır. Devrimden bu yana iki ülke arasındaki ideolojik rekabet hac sırasında yaşanan olaylarda görünür olmaktadır de İranlı hacılar devrimci siyasi sloganlarını atarken Suudi polisinin müdahalesi sonucu yaşanan kargaşadan sonra İran, Suudi Arabistan ı ayrımcılık yapmakla suçlamıştı de Suudi polisi ile hacılar arasında çıkan çatışmada çok sayıda İranlı hacının ölmesi üzerine Tahran da Suudi büyükelçiliğine saldırılmış ve Suudi Arabistan İran la diplomatik ilişkilerini keserek 1991 yılına kadar ülkesine İranlı hacı kabul etmemişti haccı sırasında yaşanan izdihamda çok sayıda İranlı hacının hayatını kaybetmesi üzerine, İranlı yetkililer Suudi otoritelerini kayıplardan sorumlu tutmuş ve bu olay iki ülke arasında Arap ayaklanmalarından bu yana sürmekte olan gerginliği iyice artırmıştı. Sonuç 2006 yılında Ürdün Kralı Abdullah tarafından ilk defa telaffuz edilmesinden bu yana Ortadoğu daki gelişmeleri değerlendirmede geçerli paradigma olarak kabul gö-

11 ORSAM bölgesel gelişmeler değerlendirmesi ren Şii Hilali tanımlaması, Ortadoğu yu Şii ve Sünni olmak üzere iki ayrı kimlik çatısı altında gruplamaktadır. Bu anlayış, Şii ve Sünni mezheplerine bağlı toplumların bulundukları coğrafyalarda mezhepsel kimliklerinden dolayı iki ayrı politik safta yer aldıklarını ve politik saflardaki toplumların kendi içlerinde aynı çıkarlara sahip olduklarını varsaymaktadır. Bugün, Ortadoğu da yaşanan kutuplaşmada İran ile Suudi Arabistan ı mezhepleri nedeniyle çatışan devletler olarak gören söylemin altında bu varsayım yatmaktadır. Mezhep faktörünün dış politika yapımının belirleyici unsuru haline getiren bu yaklaşımın tanımladığı homojen Şii ve Sünni kimlikleri gerçeği yansıtmamaktadır. Gerçekte bu kimlik tanımları altında varsayılan toplumların inanç gelenekleri, dilleri ve etnik kimlikleri homojen değildir. Öte yandan bu yaklaşım, Ortadoğu nun ulus devletlerinin rasyonel kararlar ile belirli güç ittifakları içinde yer almalarını mezhep faktörüne indirgeyerek tarihi yeniden yorumlamakta ve İslam ülkeleri için kaynağını tarihten alan statik bir ayrışma unsuru tanımlamaktadır. Modern Ortadoğu nun ulusları arasındaki çatışma ve ittifak ilişkilerinin tarihi bu indirgemeci ve statik yaklaşımı çürütmektedir. İki ülkenin modern dönemdeki ilişkilerine ve kimliklerine bakıldığında İran ile Suudi Arabistan arasında jeopolitik ve ideolojik rekabet olduğu gerçektir. Ancak bu rekabetin temelini Sünni ve Şii kimliklerine dayandırmak kusurlu bir yaklaşımdır. Bugün mezhepsel kutuplaşma olarak adlandırılan fenomen, İran ile Suudi Arabistan ın jeopolitik ve ideolojik rekabetinin başka bir göstergesidir. Nitekim Şeyh Nimr al-nimr in idamından sonra İran ile diplomatik ilişkilerini kesen ülkelerin oluşturduğu güç bloğu ile 1979 dan sonra İran ın devrim ihracı söylemine karşı Arap ülkelerinin oluşturduğu Körfez güvenlik birlikteliğini karşılaştıracak olursak, hemen hemen aynı ülkelerin saflaştığını görmekteyiz. Geçmişte İran ın monarşilere karşı takındığı düşmanca tavırdan tehdit algılayan Arap krallıkları, bugün İran ın bölgedeki varlığının kendi ülkelerindeki Son krizde belirginleşen bir diğer husus da Suudi Arabistan ın, uzun zamandır uluslararası sistemden dışlanmış ve yalnız bırakılmış olan İran ın nükleer anlaşmadan sonra bu yalnızlıktan kurtulacak olmasından duyduğu rahatsızlıktır. 11

12 Ulusal Çıkar Çatışması ve Mezhepsel Kutuplaşma Arasında İran-Suudi Arabistan Gerginliği 12 Şii nüfus üzerinde mevcut veya potansiyel etkisine karşı iktidarlarını korumak gayreti içine girmektedirler. İran ı iç işlerine karışmakla suçlayan Arap krallıkları, ulus-devlet düzeninin en temel ilkesi olan egemen devletlerin sınırlarına ve toprak bütünlüğüne diğer egemen devletler tarafından saygı gösterilmesi ve iç işlerine müdahale edilmemesi prensibi çerçevesinde İran ı eleştirmektedir. Arap ayaklanmaları ile birlikte Arap ülkelerindeki Şii azınlıkların devlet yönetimleri tarafından siyasi ve insani haklarından mahrum bırakılarak ayrımcılığa uğradıklarını ifade ettikleri kamusal alanın görünür kılınmış olması, İran a karşı takınılan bu tavra zemin hazırlamıştır. Her ne kadar İran ın Suriye dışında herhangi bir ülkedeki kapsamlı varlığı doğruluğu tam olarak kanıtlanmamış bir iddia olsa da bölgede süren kargaşa, farklı jeopolitik ve ideolojik çıkarlara sahip olan Suudi Arabistan ile İran ın birbirlerini suçlamaları için uygun bir ortamdır. Nitekim, İran da Arap ayaklanmalarından bu yana Suudi Arabistan ı Selefi ve tekfirci gruplara destek vermekle suçlamaktadır. Son krizde belirginleşen bir diğer husus da Suudi Arabistan ın, uzun zamandır uluslararası sistemden dışlanmış ve yalnız bırakılmış olan İran ın nükleer anlaşmadan sonra bu yalnızlıktan kurtulacak olmasından duyduğu rahatsızlıktır. Bu durum, hiç şüphesiz İran ın uluslararası platformlarda masadaki aktörlerden biri olması sonucunu doğuracak ve stratejik gücünü artıracaktır. Suudi Arabistan, ittifak içinde olduğu ülkelerle birlikte İran ı bölgede yalnızlaştırmak istemektedir. Şeyh Nimr al-nimr in idamı sonrasında yaşanan olaylar, Suudi Arabistan için bu anlamda bir fırsat doğurmuştur. Sonuçta, İran-Suudi Arabistan gerginliği iki devletin farklı mezheplere dayalı yönetimlere sahip olmasından değil, farklı jeopolitik ve ideolojik çıkarlara sahip olmasından kaynaklanmaktadır. Bölgede İran a ve Suudi Arabistan a olduğu kadar bütün bölge ülkelerine karşı da terörist faaliyetleri ile güvenlik tehdidi oluşturan ve ortaya koyduğu yeni bir

13 ORSAM bölgesel gelişmeler değerlendirmesi sözde-islam devleti ideolojisi ve sistemi ile meydan okuyan IŞİD örgütü gibi bir tehdit varken, iki ülke arasındaki gerginliğin tüm bölgeyi içine alacak mezhepsel bir kutuplaşmaya dönüşmesi gerçekçi bir ihtimal değildir. Lakin, bu ortak tehditle baş etmede bile iki ülkenin farklılıklarını bir kenara bırakmaları muhtemel görülmemektedir. İran ve Suudi Arabistan bölgedeki ittifakları ile birlikte bu tehdide karşı kendi yöntemleriyle mücadele etme ve bölgedeki huzuru kendi çıkarlarına uygun şekilde yeniden tesis etme çabalarına devam edeceklerdir. ORSAM, Ortadoğu konusunda faaliyet gösteren tarafsız bir düşünce kuruluşudur. ORSAM Ortadoğu ile ilgili bilgi kaynaklarını çeşitlendirmeyi ve bölge uzmanlarının düşüncelerini Türk akademik ve siyasi çevrelerine doğrudan yansıtabilmeyi hedeflemektedir. Bu amaçlar doğrultusunda ORSAM, Ortadoğu ülkelerindeki devlet adamlarının, bürokratların, akademisyenlerin, stratejistlerin, gazetecilerin, işadamlarının ve sivil toplum kuruluşları temsilcilerinin Türkiye de konuk edilmesini kolaylaştırarak, yerel perspektiflerin güçlü yayın yelpazesiyle gerek Türkiye gerek dünya kamuoyuyla paylaşılmasını sağlamaktadır. ORSAM yayın yelpazesi içinde kitap, rapor, bülten, politika notu, konferans tutanağı ve ORSAM dergileri Ortadoğu Analiz ve Ortadoğu Etütleri bulunmaktadır. Bu metnin içeriğinin telif hakları ORSAM a ait olup, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu uyarınca kaynak gösterilerek kısmen yapılacak makul alıntılar ve yararlanma dışında, hiçbir şekilde önceden izin alınmaksızın kullanılamaz, yeniden yayımlanamaz. Bu raporda yer alan değerlendirmeler yazarına aittir. ORSAM ın kurumsal görüşünü yansıtmamaktadır. Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi (ORSAM) Süleyman Nazif Sokak No: 12-B Çankaya / Ankara Tel: 0 (312) Fax: 0 (312)