KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BİTKİ KORUMA ANABİLİM DALI

Transkript

1 KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BİTKİ KORUMA ANABİLİM DALI KAHRAMANMARAŞ İLİNDE BUĞDAY TARLALARINDA GÖRÜLEN YAPRAKBİTLERİNİN POPULASYON YOĞUNLUKLARI VE DOĞAL DÜŞMANLARI M. GÖKHAN BİLGİN YÜKSEK LİSANS TEZİ KAHRAMANMARAŞ Temmuz-2006

2 KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BİTKİ KORUMA ANABİLİM DALI KAHRAMANMARAŞ İLİNDE BUĞDAY TARLALARINDA GÖRÜLEN YAPRAKBİTLERİNİN POPULASYON YOĞUNLUKLARININ SAPTANMASI VE DOĞAL TEZ BAŞLIĞI DÜŞMANLARI M. GÖKHAN BİLGİN YÜKSEK LİSANS TEZİ Kod No : Bu Tez 27/07/2006 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oy Birliği ile Kabul Edilmiştir Yrd. Doç. Dr. Tülin ÖZSİSLİ Doç. Dr. Cengiz KAZAK Doç. Dr. Ali Arda IŞIKBER DANIŞMAN ÜYE ÜYE Yukarıdaki imzaların adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım... Prof Dr. Özden GÖRÜCÜ Enstitü Müdürü Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

3 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER Sayfa İÇİNDEKİLER... I ÖZET... III ABSTRACT... V ÖNSÖZ... VII ÇİZELGELER DİZİNİ... VIII ŞEKİLLER DİZİNİ... IX EK ÇİZELGELER DİZİNİ... X SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ... XI 1. GİRİŞ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Türkiye de Yapılan Çalışmalar Yurtdışında Yapılan Bazı Çalışmalar MATERYAL VE METOT Materyal Metot Buğday Yaprakbitlerinin Populasyon Dalgalanmaları ve Yaş Dağılımlarının Belirlenmesi Buğday Yaprakbitlerinin Parazitlenme Oranlarının ve Doğal Düşmanlarının Populasyon Yoğunluklarının Saptanması Buğday Tarlalarından Elde Edilen Yaprakbitleri ve Doğal Düşmanlarının Laboratuarda Teşhise Hazırlanmaları BULGULAR VE TARTIŞMA Kahramanmaraş İlinde Buğday Tarlalarında Saptanan Buğday Yaprakbiti Türleri Kahramanmaraş İlinin Farklı Alanlarında Buğday Yaprakbitlerinin Populasyon Gelişmeleri Rhopalosiphum padi, Sitobion avenae, Schizaphis graminum ve Metopolophium dirhodum un Bitki Fenolojisine Göre Populasyon Gelişmeleri Buğday Yaprakbitlerinin Yaş Dağılımları Rhopalosiphum padi Populasyonunun Yaş Dağılımı Sitobion avenae Populasyonunun Yaş Dağılımı Kahramanmaraş İlinde Buğday Yaprakbitlerinin Doğal Düşmanları ve Populasyon Dalgalanmaları Kahramanmaraş İlinde Beş Farklı Buğday Tarlasında Saptanan Yaprakbiti Parazitoiti Parazitoit Aphidius uzbekistanicus un Buğday Yaprakbitlerini Toplam Parazitleme Oranı Kahramanmaraş İlinde Beş Farklı Buğday Tarlasındaki Yaprakbiti Avcıları Buğday Yaprakbitlerinin Avcılarının Populasyon Gelişmesi Kahramanmaraş İlinde Beş Farklı Buğday Tarlasında Yaprakbiti ile Beslenen Coccinellidae Familyasına Bağlı Avcıların Populasyon Gelişimi Kahramanmaraş İlinde Beş Farklı Buğday Tarlasında Yaprakbiti İle Beslenen Syrphidae Familyasına Bağlı Avcıların Populasyon Gelişimi Entomopatojenik Funguslar ile İnfektekli Yaprakbiti Oranı SONUÇLAR VE ÖNERİLER KAYNAKLAR I

4 İÇİNDEKİLER EKLER ÖZGEÇMİŞ II

5 ÖZET KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BİTKİ KORUMA ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ ÖZET KAHRAMANMARAŞ İLİNDE BUĞDAY TARLALARINDA GÖRÜLEN YAPRAKBİTLERİNİN POPULASYON YOĞUNLUKLARI VE DOĞAL DÜŞMANLARI M. GÖKHAN BİLGİN Danışman: Yrd. Doç. Dr. Tülin ÖZSİSLİ Yıl : 2006 Sayfa : 51 Juri: Yrd. Doç. Dr. Tülin ÖZSİSLİ Doç. Dr. Cengiz KAZAK Doç. Dr. A. Arda IŞIKBER Kahramanmaraş ilinde 2001 yılında, buğday yaprakbitlerinin populasyon yoğunlukları ve doğal düşmanlarını saptamak amacı ile farklı yerlerdeki 5 buğday tarlasında çalışmalar yapılmıştır. Tarlalardan üçünde Golia diğer ikisinde Zenit buğday çeşitleri yetiştirilmiştir. Her tarlada buğdayın gelişme dönemleri süresince haftada bir kez olmak üzere sayım yapılmış ve 4 farklı yaprakbiti türü Rhopalosiphum padi (L.), Sitobion avenae (Fabricius), Schizaphis graminum (Rondani) ve Metopolophium dirhodum (Walker) saptanmıştır. Buğday tarlalarında bitkilerin bütün gelişme dönemlerinde baskın olan tür R. padi olmuştur. Sapa kalkma döneminde tarlalardan ikisinde R. padi nin populasyonu sırası ile 11.7 (Golia çeşidinde) ve 13.0 (Zenit çeşidinde) birey/bitki olmuş ve tepe noktasına ulaşmıştır. Bitkilerin özellikle sapa kalkma, başaklanma ve olgunlaşma dönemlerinde görülen S. avenae nın en yüksek populasyon yoğunluğu birey/bitki arasında değişmiştir. S. graminum ve M. dirhodum yaprakbiti türleri ise buğdayların değişik gelişme dönemlerinde farklı zamanlarda oldukça düşük yoğunluk göstermişlerdir. Yaprakbitlerinden R. padi ve S. avenae nın yaş dağılımları saptanmıştır. Buğdayın kardeşlenme döneminde R. padi nin ve sapa kalkma döneminde de S. avenae nın populasyonu kanatlı ve kanatsız ergin bireyler ile başlamıştır. Buğdayın başaklanma döneminde R. padi nin ve olgunlaşma döneminde ise S. avenae nın bitkilerden göç edecek olan kanatlı erginleri oluşmuştur. Buğday tarlalarında yaprakbitlerinin doğal düşmanları yoğun olarak faaliyet göstermiştir. Yaprakbiti parazitoiti Aphidius uzbekistanicus Luzhetzki un parazitleme oranında R. padi nin yoğun olduğu iki tarladan birinde tepe noktası oluşmasından bir hafta, diğerinde ise iki hafta sonra belirgin bir artış meydana gelmiştir. A. uzbekistanicus tarlalarda buğdayın değişik dönemlerinde R. padi III

6 ÖZET populasyonunun baskı altına alınmasında önemli rol oynamıştır. Coccinellidler R. padi ve özellikle de S. avenae populasyonları üzerinde etkinlik göstermişlerdir. S. avenae ile aynı dönemlerde bitkilerde görülmeye başlayan syrphidlerin en etkili olduğu yaprakbiti türü S. avenae olmuştur. Entomopatojen funguslar buğdayın kardeşlenme ve sapa kalkma döneminde R. padi populasyonunu infekte etmişlerdir. Fakat özellikle S. avenae nın bitkilerde bulunduğu yağışın az olduğu dönemlerde yaprakbitlerinde infektelenme meydana gelmemiştir. Anahtar Kelimeler : Rhopalosiphum padi, Sitobion avenae, Aphidius uzbekistanicus, buğday, yaprakbiti populasyonu, entomopatojen fungus, Coccinellidae, Syrphidae IV

7 ABSTRACT DEPARTMENT OF PLANT PROTECTION INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES UNIVERSITY OF KAHRAMANMARAS SUTCU IMAM MSc THESIS ABSTRACT POPULATION DENSITIES OF WHEAT APHIDS AND THEIR NATURAL ENEMIES IN KAHRAMANMARAS PROVINCE M. GÖKHAN BİLGİN Supervisor : Assist. Prof. Tülin ÖZSİSLİ Year: 2006 Pages: 51 Jury: Assist. Prof. Tülin ÖZSİSLİ Assoc. Prof. Dr. Cengiz KAZAK Assoc. Prof. Dr. A. Arda IŞIKBER In this study, the population densities of aphids in five wheat fields in different locations in Kahramanmaras were was investigated and their natural enemies were determined in Golia wheat cultivar was grown in three fields and Zenit wheat cultivar was grown in the other fields. Aphids were counted only once a week during wheat growing season. The existence of four aphid species; Rhopalosiphum padi (L.), Sitobion avenae (Fabricius), Schizaphis graminum (Rondani) and Metopolophium dirhodum (Walker) was detected in all the fields. Rhopalosiphum padi was the dominant species in the wheat fields during whole period of the growth. The population of R. padi was 11.7 (Golia wheat cultivar) and 13.0 (Zenit wheat cultivar) (individual/plant) during the jointing stage of wheat growth in two fields and reached the peak. During the periods of jointing, heading and maturation, the maximum population density of S. avenae was (individual/plant). The aphid species, S. graminum and M. dirhodum, had quite less densities during various growth periods of wheat at the different time. The age distribution of R. padi and S. avenae were determined. R. padi and S. avenae populations initiated by alate and apterous adults at tillering and jointing stages of wheat growth, respectively. Migratory alate adults of R. padi and S. avenae occurred during the period of heading and maturity, respectively. The natural enemies of aphids were intensively active in the wheat fields. Parasitism percentage of Aphidius uzbekistanicus Luthetzki obviously increased after one week and two weeks after, the peak population of R. padi occurred in two different fields. A. uzbekistanicus had an important role on the suppression of R. padi population in the wheat fields during different periods. The coccinellids had great influence on the population of S. avenae and R. padi. Syrphids, observed on the V

8 ABSTRACT plants at the same period with the S. avenae population had the highest effect on S. avenae. The entomopathogenic fungi infected R. padi population during the periods tillering and jointing wheat growth. However, S. avenae were not infected as their existence coincided with the period of less rainfall. Key Words: Rhopalosiphum padi, Sitobion avenae, Aphidius uzbekistanicus, wheat, aphid population, entomophatogenic fungi, Coccinellidae, Shryphidae VI

9 ÖNSÖZ ÖNSÖZ Bu tez çalışmasının yürütülmesi sırasında yardımlarını esirgemeyen ve beni yönlendiren danışman hocam Sn. Yrd. Doç. Dr. Tülin ÖZSİSLİ ye; araştırmalarım sırasında arazi çalışmalarında yardımcı olan Sn. hocam Doç. Dr. Ali Arda IŞIKBER e ve tezime olumlu katkılarından dolayı Sn. Doç. Dr. Cengiz KAZAK a teşekkür ederim. Teşhis konusunda yardımcı olan Sn. Prof. Dr. Nedim UYGUN, Sn. Prof. Dr. Faruk ÖZGÜR, Sn. Prof. Dr. Meryem ELMALI ve Sn. Dr. Jean Michel RABASSE e teşekkür ederim. Tezimin yazılmasında yardımcı olan kardeşim A. Tuğrul BİLGİN e, bana her zaman destek olan eşim, oğlum ve aileme sonsuz teşekkürlerimi bir borç bilirim. Temmuz 2006 KAHRAMANMARAŞ VII

10 ÇİZELGELER DİZİNİ ÇİZELGELER DİZİNİ Sayfa Çizelge 4.1. Kahramanmaraş ilinde 5 farklı buğday tarlasında saptanan yaprakbiti türleri. 15 Çizelge 4.2. Buğday tarlalarında saptanan yaprakbiti avcıları VIII

11 ŞEKİLLER DİZİNİ ŞEKİLLER DİZİNİ Sayfa Şekil 3.1. Kahramanmaraş Merkez ilçede buğday tarlasında yaprakbiti örnekleme çalışması 12 Şekil 4.1. Buğday yaprağı üzerindeki Rhopalosiphum padi kolonisi Şekil 4.2. Yaprak kınındaki Rhopalosiphum padi kolonisi Şekil 4.3. Kahramanmaraş ilinde 2001 yılında 5 farklı yerdeki buğday tarlasında yaprakbiti türleri Rhopalosiphum padi, Sitobion avenae, Schizaphis graminum ve Metopolophium dirhodum un populasyon değişimi (adet/bitki) Şekil 4.4. Kahramanmaraş ilinde 2001 yılında Kapıçam ve Türkoğlu daki buğday tarlalarında görülen Rhopalosiphum padi populasyonunun yaş dağılımı Şekil 4.5. Kahramanmaraş ilinde 2001 yılında Çitosan ve Narlı daki buğday tarlalarında görülen Sitobion avenae populasyonunun yaş dağılımı 22 Şekil 4.6. Yaprakbiti parazitoiti Aphidius uzbekistanicus ergini Şekil 4.7. Buğday yaprağı üzerindeki sağlıklı ve parazitlenmiş yaprakbitleri Şekil 4.8. Kahramanmaraş ilinde 2001 yılında 5 farklı bölgede buğday tarlasında yaprakbitleri Rhopalosiphum padi, Sitobion avenae, Schizaphis graminum, Metopolophium dirhodum un Aphidius uzbekistanicus tarafından toplam parazitlenme oranı (%).. 26 Şekil 4.9. Kahramanmaraş ilinde 2001 yılında 5 farklı bölgede buğday tarlalarındaki coccinellid sayısı (larva + ergin) Şekil Kahramanmaraş ilinde 2001 yılında 5 farklı bölgede buğday tarlalarındaki syrphid sayısı (larva + ergin) Şekil Entomopatojenik fungus tarafından infektelenmiş yaprakbitleri. 32 Şekil Buğday yaprağı üzerindeki sağlıklı ve entomopatojenik fungus tarafından infektelenmiş yaprakbitleri Şekil Kahramanmaraş ilinde 2001 yılında 5 farklı bölgede buğday tarlalarındaki entomopatojen fungus ile infektelenmiş yaprakbiti oranı IX

12 EK ÇİZELGELER DİZİNİ EK ÇİZELGELER DİZİNİ Ek Çizelge 1. Ek Çizelge 2. Ek Çizelge 3. Ek Çizelge 4. Ek Çizelge 5. Ek Çizelge 6. Ek Çizelge 7. Ek Çizelge 8. Ek Çizelge 9. Ek Çizelge 10. Ek Çizelge 11. Ek Çizelge 12. Ek Çizelge 13. Ek Çizelge 14. Ek Çizelge 15. Ek Çizelge 16. Sayfa Kahramanmaraş ta 5 farklı yerdeki buğday tarlalarında bitkilerin fenolojik dönemlerinin başlama tarihleri Kahramanmaraş ilinde 2001 yılında çalışmaların yapıldığı ayların iklim verileri 43 Kahramanmaraş ilinde 2001 yılında Merkez deki buğday tarlasında Golia buğday çeşidi üzerinde yaprakbitlerinin sayısı (birey/bitki) Kahramanmaraş ilinde 2001 yılında Çitosan daki buğday tarlasında Golia buğday çeşidi üzerinde yaprakbitlerinin sayısı (birey/bitki) Kahramanmaraş ilinde 2001 yılında Kapıçam daki buğday tarlasında Golia buğday çeşidi üzerinde yaprakbitlerinin sayısı (birey/bitki) Kahramanmaraş ilinde 2001 yılında Türkoğlu ndaki buğday tarlasında Zenit buğday çeşidi üzerinde yaprakbitlerinin sayısı (birey/bitki) Kahramanmaraş ilinde 2001 yılında Narlı daki buğday tarlasında Zenit buğday çeşidi üzerinde yaprakbitlerinin sayısı (birey/bitki) Kahramanmaraş ilinde 2001 yılında Kapıçam daki buğday tarlasında görülen Rhopalosiphum padi populasyonunun yaş 46 dağılımı (%).. Kahramanmaraş ilinde 2001 yılında Türkoğlu ndaki buğday tarlasında görülen Rhopalosiphum padi populasyonunun yaş dağılımı (%) Kahramanmaraş ilinde 2001 yılında Çitosan daki buğday tarlalarında görülen Sitobion avenae populasyonunun yaş 47 dağılımı (%)... Kahramanmaraş ilinde 2001 yılında Narlı daki buğday tarlalarında görülen Sitobion avenae populasyonunun yaş 47 dağılımı (%).... Kahramanmaraş ilinde 2001 yılında 5 farklı yerde buğday tarlalarındaki toplam yaprakbiti sayısı (birey/bitki).. 48 Kahramanmaraş ilinde 2001 yılında 5 farklı yerde buğday tarlasında yaprakbitleri Rhopalosiphum padi, Sitobion avenae, Schizaphis graminum, Metopolophium dirhodum un Aphidius uzbekistanicus tarafından toplam parazitlenme oranı (%) Kahramanmaraş ilinde 2001 yılında 5 farklı yerde buğday tarlalarındaki coccinellid avcıların sayısı (ergin + larva) Kahramanmaraş ilinde 2001 yılında 5 farklı yerde buğday tarlalarındaki syrphid sayısı (ergin + larva) 49 Kahramanmaraş ilinde 2001 yılında 5 farklı yerde buğday tarlalarındaki entomopatojen fungus ile infektelenmiş yaprakbiti oranları (%) X

13 SİMGELER ve KISALTMALAR DİZİNİ SİMGELER ve KISALTMALAR DİZİNİ o C cm FAO gr ha INRA KCN kg km mm N : Santigrad : Santimetre : Food and Agriculture Organization : Gram : Hektar : Institut National de la Recherche Agronomique : Potasyum siyanür : Kilogram : Kilometre : Milimetre : Azot % : Yüzde $ : Dolar XI

14 GİRİŞ 1. GİRİŞ Ülkemizde halkımızın çoğunluğu günlük kalori ihtiyacının büyük bir kısmını tahıllardan sağlamaktadır. Tahıllar içerisinde buğdayın beslenmede en çok kullandığımız ürün olması ve önemli ihraç ürünlerimizden birini oluşturması nedeni ile çok ayrı bir yeri vardır. Buğday, ha ekim alanı, ton üretimi, 1919 kg/ha verimi ile Türkiye tarımında ilk sırayı almış ve Türkiye buğday ihracatından $ gelir sağlamıştır (Anonymous, 1999). Ayrıca toplam ha alanda ton tahıl üretiminin yapıldığı Kahramanmaraş ilinde buğday ha alan ve ton verim ile en çok üretimi olan kültür bitkisidir (Anonymous, 2004). Önemli ölçüde üretimi yapılması nedeni ile buğday bitkisinde ürün kayıplarına neden olabilecek zararlılardan yaprakbitleri (Homoptera: Aphididae) ile ilgili olarak diğer ülkelerde olduğu gibi ülkemizde de çalışmalar yürütülmüştür (Chambers ve ark., 1986; Langer ve Hance, 2004). Değişik bölgelerimizde Kıran (1994); Elmalı ve Toros (1997) ve Özder ve Toros (1999) tarafından yapılan çalışmalarda buğday alanlarında yaygın olarak görülen yaprakbiti türleri saptanmış ve yaprakbitlerinin önemli zararlar oluşturabileceği bildirilmiştir. Kahramanmaraş ta ise buğday tarlalarını da kapsayan değişik tarımsal alanlarda yaprakbiti türlerinin belirlendiği survey çalışmaları yapılmıştır (Aslan ve Uygun, 2005). Buğday bitkisi, kardeşlenme ve başaklanma dönemlerinde birçok yaprakbiti türünün istilasına uğramaktadır. Buğdayda zararlı yaprakbiti türlerinden Sitobion avenae (Fabricius) nin başak ve bayrak yaprakta, Rhopalosiphum padi (L.) nin sap, yaprak ve başakta, Schizaphis graminum (Rondani) un yaprak ve başakta ve Metopolophium dirhodum (Walker) un alt yaprak, başak, bayrak yaprak ve başak arasında beslendiği bildirilmiştir (Elmalı ve Toros, 1994). Bunlardan S. avenae populasyonu yoğun olduğunda buğday bitkilerinin gelişemediği, başaklarda tane ağırlığında olduğu gibi bin tane ağırlığında da azalma görüldüğü belirtilmiştir (Lodos, 1982). Yaprakbitleri sokucu-emici ağız parçaları ile bitki özsuyunu emerek beslenip doğrudan zarar verdiği gibi virus taşımaları ile dolaylı olarak da zararlı olmaktadırlar (Elmalı, 1993). Buğday tarımında nitrojenli gübre uygulanması ile yaprakbitlerinin populasyon gelişmesi artmakta ve pestisit kullanımı ile yaprakbiti populasyonunu dengede tutan doğal düşmanlar olumsuz yönde etkilenmektedir (Vickerman ve Sunderland, 1977; Dalcı ve ark., 2004). Yaprakbitlerine karşı spesifik insektisitlerin kullanımı, zararlının dayanıklılık geliştirmesi nedeni ile kesin bir çözüm sağlamamaktadır. Bu nedenle yaprakbitlerinin doğal düşmanlarının ve etkinliklerinin belirlenmesi ile ilgili çalışmalar önem kazanmıştır. Lodos (1982), uygun iklim koşullarında hububat tarlalarındaki avcıların etkisinin genellikle % arasında değişebileceğini bildirmiştir. Ülkemizde doğal düşmanların saptanması için surveyler yürütülerek yaprakbitlerinin önemli avcı ve parazitoitleri saptanmıştır (Elmalı ve Toros, 1994; Kıran, 1994; Sertkaya ve Yiğit, 2002; Aslan ve ark., 2004). Kahramanmaraş ta yapılan ön çalışmalarda buğdayın başaklanma ve olgunlaşma dönemlerinde yaprakbitlerinin yoğun bulaşmalar oluşturduğu ve üzerinde de önemli oranda doğal düşman faaliyeti olduğu saptanmıştır. Buğday alanlarında yaprakbitlerine karşı uygulanabilecek farklı savaşım yöntemlerinin entegre mücadele kapsamı içerisinde 1

15 GİRİŞ gerektiği gibi yapılabilmesi için bitkilerin değişik gelişme dönemlerindeki yaprakbitlerinin hangi biyolojik dönemde olduğu ve ayrıca yaprakbiti populasyonlarını kontrol eden faktörlerden biri olan doğal düşman türleri bilinmelidir. Ancak Kahramanmaraş ilinde buğdayda bitki fenolojisi ile ilgili olarak yaprakbiti türlerinin populasyon yoğunlukları, yoğun olarak görülen yaprakbitlerinin yaş dağılımları ve doğal düşmanları hakkında yeterli bir çalışma bulunmamaktadır. Bu nedenle Kahramanmaraş ta 2001 yıllarında yürütülmüş olan bu çalışmada buğday yaprakbiti türlerinin populasyon yoğunluklarının belirlenmesi ve doğal düşmanları ile aralarındaki ilişkinin araştırılması amaçlanmıştır. 2

16 ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR 2.1. Türkiye de Yapılan Çalışmalar Altınayar (1981), Orta Anadolu Bölgesi nde yaprakbiti türlerinden Diuraphis noxius (noxia) (Mordvilko), S. avenae, Rhopalosiphum maidis (Fitch), Rungsia kurdjumovi Mordvilko yi buğday ve arpada; S. graminum u ise çeltikte saptandığını bildirmiştir. Lodos (1982), buğdaylarda beslenen S. graminum, D. noxius, S. avenae, M. dirhodum, Rhopalosiphum insertum Walker, R. maidis ve R. padi nin tanımı, yayılışı, zarar şekli, konukçuları ve biyolojileri hakkında bilgi vererek, bu türlerin ülkemizdeki biyoloji ve ekolojilerinin iyi bilinmediğini belirtmiştir. S. avenae yoğun olduğunda bitkilerin gelişemediğini, başaklarda tane ağırlığında olduğu gibi bin tane ağırlığında da azalma olduğunu bildirmiştir. Elmalı (1993), buğdaylarda yaprakbiti zararının buğday ekim tarihi, buğdayın gelişme dönemi, sulu ya da kuru yetiştirme şartları, buğday çeşidi, azotlu gübreleme, ballı madde üretimi ve fumajin oluşumuna bağlı olduğunu belirtmiştir. Kıran (1994), çalışmasında Güneydoğu Anadolu Bölgesi Diyarbakır, Mardin, Şanlıurfa ve Şırnak illerinde buğday ve arpa ekili alanlarda yaprakbitleri, S. avenae, R. padi, R. maidis, S. graminum ve Myzus persicae (Sulzer) ile doğal düşmanları, Sphaerophoria ruppelli (Wiedemann), Coccinella septempunctata (L.), Adonia variegata (Goeze), Chrysoperla carnea (Stephens), Chrysopa sp., Lysiphlepus faborum (Marchall) ve Ephedrus plagiator (Nees) türlerinin bulunduğunu bildirmiştir. Elmalı ve Toros (1994), Konya ili ve çevresinde buğday ekim alanlarında yılları arasında yürüttüğü çalışmasında buğdayda zararlı yaprak biti türlerinden S. avenae nin en yaygın tür olduğunu bunu Sipha elegans (Del Guercio) ın izlediğini belirtmişlerdir. Çalışmalarında ayrıca doğal düşmanlardan Coccinellidae (14 tür), Syrphidae (3 tür), Chamaemyiidae (1 tür), Miridae (1 tür), Nabidae (2 tür) familyalarına bağlı avcı böcekler ile 1 akar türü ve Hymenoptera takımından 4 aphidiid ve 1 aphelinid parazitoit türü saptadıklarını; en yaygın ve etkili avcı türlerin coccinellidler olduğunu bildirmişlerdir. Elmalı (1996a), Konya ilinde yaygın olarak ekilen 7 buğday çeşidi arasında ildeki yaygın yaprakbiti türleri olan S. avenae, D. noxia ve S. elegans a karşı tarlada gözlenen farklı seviyedeki dayanıklılıklarında antibiosis etkisinin olup olmadığını araştırmıştır. Bu yaprakbiti türlerinin buğday çeşitleri üzerindeki gelişimini ve buğday çeşitlerinin bu türe karşı olan dayanıklılığını saptamıştır. Elmalı (1996b), 1990 yılında Konya ilinde yapmış olduğu çalışmada geç ekilen buğdayda S. avena, D. noxia ve S. elegans ın erken ekilene oranla daha yüksek populasyon oluşturduğunu, doğal düşmanlarının aktivitesinin ise yok denecek kadar az olduğunu bildirmiştir. Elmalı (1996c), 1989 ve 1990 yıllarında Konya ilinin 5 ilçesinde yapmış olduğu çalışmada buğdayda görülen 3 yaprakbiti türünün dikey dağılışını izlemiş, S. avena nın 3

17 ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR çiçeklenme döneminden sonra başağı, D. noxia nın genç yaprakları, S. (Rungsia) elegans ın ise yaşlı yaprakları beslenme yeri olarak tercih ettiğini bildirmiştir. Elmalı (1996d), 1989 ve 1990 yıllarında Konya ilinin 5 ilçesinde yapmış olduğu çalışmada buğdayda S. avena, D. noxia ve S. elegans ın yaş dağılımını saptamış ve populasyonun S. avenae da kanatlı ergin bireyler, D. noxia da kanatsız ergin bireyler ve S. elegans ta ise daha çok kanatsız ergin bireyler ve düşük oranda da kanatlı ergin bireyler tarafından başlatıldığını; her üç türün de son gözlem tarihi hariç tüm gözlem tarihlerinde populasyondaki en yüksek payı büyük farkla I., II. ve III. dönem nimflerin aldığını; son gözlem tarihinde ise özellikle alatoid nimf ve kanatlı ergin sayısının daha çok bitkinin yaşlanmasına bağlı olarak arttığını saptamıştır. Elmalı ve Toros (1997), 1990 yılında Konya da yaygın olarak yetiştirilen 5 ekmeklik ve 2 makarnalık buğday çeşitlerinde S. avenae nın zararını tarla şartlarında kafesler altında çalışmış, populasyon yoğun olduğunda buğday bitkilerinin gelişemediği, başaklarda tane ağırlığında olduğu gibi bin tane ağırlığında da azalma olduğunu bildirmiştir. Özder ve Toros (1999), 1995 ve 1996 yıllarında Tekirdağ ve çevresindeki buğday ekim alanlarında S. avenae, R. padi, R. maidis, M. dirhodum, S. graminum, Sipha maydis (Passerini), S. elegans yaprakbiti türlerini saptamışlar ve S. avenae nin en yaygın tür olduğunu bildirmişlerdir. Ölmez ve Ulusoy (2002), yılları arasında Diyarbakır ili ve çevresinde yaprakbitleri üzerinde beslenen avcı türlerin saptanması ile ilgili çalışmalarında coccinellid Scymnus subvillosus (Goeze) un buğdayda S. avenae üzerinde beslendiğini bildirmişlerdir. Sertkaya ve Yiğit (2002), yılları arasında Antakya ili ve çevresinde buğdayda R. padi ve S. avenae türlerini saptamışlardır. R. padi nin S. avenae ya göre bulunuş oranlarının yıllarında sırası ile % 66.15, ve olduğunu belirtmişlerdir. Buğday yaprakbitlerinin avcıları olarak C. septempunctata, C. undecimpunctata (L.), Synharmonia conglobata (L.), A. variegata, Episyrphus balteatus (DeGeer), Metasyrphus corollae (F.), Melanastoma mellinum (L.), Meliscaeva auricollis (Meigeu) ve Sphaerophoria scripta (L.) ve C. carnea türlerini; yaprakbiti parazitoiti Aphidius uzbekistanicus Luzhetzki (Hym: Aphidiidae) ve entomopatojen fungus Metarhizium sp. u saptadıklarını bildirmişlerdir. Aslan ve ark (2004), Kahramanmaraş ta yaprakbitlerinin parazitoitlerini saptamak amacı ile birçok kültür bitkisinde sürvey çalışması yaptıklarını ve buğdayda R. padi nin arpada ise M. dirhodum un parazitoiti olarak A. uzbekistanicus u bulduklarını belirtmişlerdir. Aslan ve Uygun (2005a), Kahramanmaraş ilinin tarım ve tarım dışı alanlarında bulunan yaprakbiti türleri üzerinde beslenen coccinellid türlerini belirlemişlerdir. Çalışmalarında R. padi nin doğal düşmanı olarak, 15 Haziran 2001 tarihinde Typha latifolia L. üzerinde C. septempunctata yı ve 06 Ocak 2000 tarihinde kışlık buğday Triticum aestivum L. üzerinde Scymnus frontalis (Fabricius) i elde ettiklerini bildirmişlerdir. 4

18 ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Aslan ve Uygun (2005b), Kahramanmaraş ın tarımsal ve süs bitkilerinde yaptıkları incelemeler sonucunda saptadıkları yaprakbitleri arasında R. padi, S. avenae, S. graminum ve M. dirhodum u elde ettikleri bitkileri bildirmişlerdir Yurtdışında Yapılan Bazı Çalışmalar Rautapaa (1966), S. avenae nin 1964 yılında buğday tarlalarında başaklara yapılan 4 haftalık yoğun bir bulaştırma sonucunda üründe % 30 kadar kayba neden olduğunu saptamıştır. Araştırıcı, 1965 yılında da kafes içinde yürütülen denemelerde, bulaşmanın çiçeklenme döneminde olması halinde çok fazla verim kaybı ortaya çıkacağını, 1000 tane ağırlığının yaprakbiti bulunmayan kısımda 27 gr iken çiçeklenme ve tane oluşum dönemindeki bulaşma sonucu ortaya çıkan başak başına 200 yaprakbiti yoğunluğunda 11 gr olduğunu bildirmiştir. Markkula ve Roukka (1972), tahılların R. padi ve S. avenae ya karşı dayanıklılığını ve bu yaprakbitlerinin Gramineae, Cyperaceae ve Juncaceae familyaları üzerindeki üreme gücünü kafes içerisinde çalışmışlardır. R. padi nin 28 ve M. avenae nın 36 ırkının üretkenliğini ilkbahar buğdayı, arpa ve yulaf üzerinde incelediklerini ve bu ırklar arasında hiçbir fark olmadığını belirtmişlerdir. Ayrıca her iki türün yavru sayısının arpalarda en yüksek (R. padi için 59, S. avenae için 64), yulaflarda biraz daha az (57, 57) ve yazlık buğdayda belirgin şekilde daha az (47, 46) olduğunu bildirmişlerdir. R. padi M. avenae dan daha fazla Graminae, Cyperaceae ve Juncaceae familyalarından tür üzerinde üretilmiş ve üretkenliği genellikle sayısal olarak daha çok olmuştur. Dean (1974a), iklim odalarında arpa üzerinde % 70 orantılı nem ve ºC arasında değişen sıcaklıkların M. dirhodum, R. padi, M. avenae üzerindeki etkisini araştırmıştır. Bu türlerin populasyonları 15 ºC de ve 16 saat aydınlatmalı ortamlarda arpa üzerinde yetiştirilen alotoid bireylerden oluşmuştur. Kanatlı bireylerden elde edilen yeni doğmuş 100 adet nimfi değişik sıcaklıklarda inceleyerek gelişme sürelerini ve doğal artış oranlarını saptamıştır. R. padi bireylerinin 15 ºC nin yukarısındaki sıcaklıklarda diğer iki türden daha hızlı gelişme gösterdiğini; M. dirhodum, M. avenae ve R. padi nin gelişme hızlarının sırasıyla 20, 22.5 ve 25 ºC de maksimum olduğunu belirtmiştir. M. dirhodum nimflerinin hepsinin 27.5 ºC sıcaklıkta gelişmelerini tamamlayamadan, R. padi ve M. avenae nimflerinin ise 30 ºC de gelişemeden öldüklerini bildirmiştir. Doğal artış oranlarının (dişi/hafta) üç tür için gelişmemiş dönemlerin öldüğü 30 ºC de sıfır düzeyine kadar azaldığını, R. padi nin 20 ve 25 ºC de diğer iki türden 4 ve 16 kat daha hızlı artış gösterdiğini saptamıştır. Dean (1974b) 1970 ve 1971 yıllarında sırası ile arpa ve buğday tarlalarında çok yaygın olan M. dirhodum, M. avenae yaprakbiti türlerinin doğal düşmanlarının etkilerini belirlemek amacı ile çalışmalar yapmıştır. Tarlalarda diğer yaprakbiti türleri olan Metopolophium festucae (Theobald), R. padi ile Macrosiphum fragaria (Walker) nın çok az sayıda olduğunu belirtmiştir. Her iki yıl saptanan 6 yaprakbiti parazitoitinden üç Aphidius spp. lerinin E. plagiator ve Praon volucre (Haliday) den daha yaygın olarak görüldüğünü ve 1971 yılında parazitlenmenin diğer yıldan daha yüksek olduğunu bildirmiştir. 5

19 ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Wratten (1975), S. avenae ve M. dirhodum un tarlada kafes içerisindeki buğdayın, tanedeki protein oranında önemli azalmalara neden olduğunu, tane ağırlığının S. avenae ve M. dirhodum tarafından % 14 ve 7 oranında azaltıldığını belirtmiştir. Ankersmit ve Carter (1981), erken populasyon oluşturması ve populasyon gelişmesinin yüksek olması nedeni ile M. dirhodum un kışlık buğdaylarda S. avenae kadar önemli bir potansiyel zararlı olduğunu belirtmişlerdir. Araştırıcılar yıldan yıla M. dirhodum ve S. avenae oranının değişmesinin kışlama stratejileri ile ilgili olduğunu, ürün gelişme dönemlerinin her iki türünde populasyon gelişmelerini sınırladığını bildirmişlerdir. Ankersmit (1983), yaprakbiti parazitoidleri Aphidius rhopalosiphi De Stefani Perez, Aphidius picipes (Nees) ve P. volucre nin S. avenea ve M. dirhodum un epidemileri üzerindeki etkilerini laboratuar ve tarla koşullarında çalışmış, parazitoitlerin konukçu bulma yeteneklerinin mükemmel, üreme oranlarının yüksek, gelişme oranlarının ise yaprakbitlerine göre yavaş olduğunu saptamıştır. A. rhopalosiphi için konukçu değiştirmenin zor olduğunu, laboratuar denemelerinde 7-8 ºC de de parazitlenmenin mümkün olduğunu bildirmiştir. Araştırıcı parazitoitlerin Mayıs ayındaki uçuşlarının azlığından dolayı yaprakbitlerine göre yavaş bir populasyon gelişmesi göstermeleri nedeni ile yaprakbiti populasyonu üzerinde yeterince etkili olmadıklarını belirtmiştir. Carter ve ark. (1982), hububat yaprakbitlerinin biyolojisi ve populasyon gelişimini açıkladıkları çalışmalarında; hububat yaprakbitleri salgınlarının önceden tahmini için gereken pek çok konunun bilinmediğini belirtip, basit simulasyon modellerinin İngiltere de en yaygın tür olan ve tahıl türlerinden en çok kışlık buğdayı tercih eden S. avenae için uygulanabilirliğini tartışmışlardır. Bu modellerin Norwich yakınları hariç İngiltere nin doğusundaki yaprakbiti populasyon gelişmesinin tahminini sağlayamadığını, buna neden olarak tahmin modellerinde göz önüne alınmayan hava şartları ve doğal düşmanların aktivitesi faktörlerinin farklılığını göstermişlerdir. Ankersmit ve ark. (1986), kışlık buğdaylarda S. avenae nın avcısı E. balteatus un bir mevsim boyunca 3 döl verebileceğini, buğdayda yalnızca bir dölün geliştiğini, en yüksek beslenme aktivitesinin gece boyunca görüldüğünü, yüksek üreme oranı nedeniyle hububat yaprakbiti kolonisi için etkili bir avcı olduğunu bildirmişlerdir. Chambers ve ark. (1986) İngiltere de yıllarında ticari kışlık buğdaylarda yaprakbitlerinin yerli doğal düşmanlarını saptamak amacı ile yaptıkları çalışmalarda, deneme yapılan tarlaların 19 unda S. avenae populasyonunun hiçbir zaman ekonomik zarara neden olacak yoğunluğa ulaşmadığını ve bu durumun yaprakbitine özel avcılar, hymenopter parazitoitler ve fungal patojenler tarafından sağlandığını ortaya koymuşlardır. Buğday tarlalarının ikisinde 1980 yılında S. avenae populasyon yoğunlukları çiçeklenme döneminde yaklaşık olarak insektisit uygulamayı gerektiren eşiğe (5 adet yaprakbiti/başak) ulaştığını, fakat yoğunluğun doğal düşmanlar, özellikle yaprakbitine özgü avcılar tarafından azaltıldığını bildirmişlerdir. İç kesimlerde olan tarlalardan 3 ünde 1981 yılında Mayıs sonunda doğal düşmanların olmaması nedeni ile S. avenae nın büyük olasılıkla ilaçlama eşiğini geçebildiğini ve beş tarla için bu sıra dışı durumun yaprakbitlerinin kışladığı erken ekilen ürünlerde meydana geldiğini belirtmişlerdir. 6

20 ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Honek (1987), Çekoslovakya da yıllarında yazlık arpa ve kışlık buğday tarlalarında M. dirhodum, R. padi ve S. avenae nın populasyon dinamiklerini çalışarak, yıl içinde özel faktörlerin etkisi nedeniyle yaprakbiti çıkışının önemli ölçüde değişmesinin, M. dirhodum ve S. avenae için söz konusu olup R. padi için olmadığını, M. dirhodum ve R. padi de çıkış çizelgeleri ve bunların unsurlarının S. avenae ye kıyasla farklı olduğunu ve bu durumun 2 tür grubu arasındaki biyolojik farklılıkları yansıttığını bildirmiştir. Kou-Sell ve Eggers (1987), kışlık buğdaydaki parazitlenme ve mumyalanma oranlarının kıyaslanması yoluyla parazoitlerin hububat yaprakbitlerinin populasyon dinamikleri üzerindeki etkisini değerlendirmişlerdir. Araştırma sonunda, S. avenae nın yeşil formlarının parazitlenme yüzdesinin kahverengi formlardan her zaman daha yüksek olduğu, yaprakbiti populasyonunun başlangıcından maksimum yoğunluğa ulaşana dek, mumyalanma oranının genellikle çok düşük olduğu, % 10 dan fazla bir mumyalanma oranının yalnızca yaprakbiti populasyon gelişimindeki bir düşmeden sonra gözlendiği bildirilmiştir. Storck-Weyhermüller (1988), Batı Almanya da kışlık buğday ekilen tarlalarda doğal düşmanların yaprakbitleri özellikle de S. avenae ve M. dirhodum üzerine etkilerini araştırdığı çalışmasında, değişik avcı türlerin çıkışları ve yoğunluklarının esas olarak mikroklima, vejetasyon ve yaprakbiti-av sıklığı tarafından etkilendiğini saptamıştır. En önemli syrphid türünün E. balteatus en önemli coccinellid türünün ise Propylea guatuordecimpunctata (L.) olduğunu belirterek özellikle syrphid larvalarının yaprakbitleri üzerinde en çok etkiye sahip olduğunu bildirmiştir. Acreman ve Dixon (1989), buğdayda S. avenae artış oranında sıcaklık ve konukçu kalitesinin etkilerini araştırdıkları çalışmalarında, laboratuarda ºC arasındaki sabit sıcaklıklarda buğday üzerinde S. avenae nın başaklarda, yapraklarda olduğundan daha yüksek bir artış oranına sahip olduğunu saptamışlardır. Başaklar ve bayrak yapraklardaki nimf ölüm oranının 30 ºC de belirgin bir şekilde arttığını bildirmişlerdir. Pike ve ark. (1989), yaprakbiti zararının önlenmesinde yaprakbiti türlerinin ve bunların uçuş davranışlarının bilinmesinin önemli olması nedeni ile yaptıkları çalışmada ABD de ekonomik önemi olan 60 yaprakbiti türü saptamışlardır. Hububatta beslendiği belirlenen 12 yaprakbiti türünden en yaygın olanların R. padi, S. avenae, M. dirhodum ve S. graminum olduğunu ve Aphis armoraciae Cowen, Anoecia corni (Fabricius), Colopha ulmicola (Fitch), R. insertum, Rhopalosiphum rufiabdominalis (Sasaki), Tetraneura ulmi (L.) nin ise buğday ve diğer bitkilerin köklerinde koloniler oluşturduğunu bildirmişlerdir. Giller ve ark. (1995), yıllarında İrlanda da yürüttükleri büyük çapta tarla denemelerinde kışlık buğdaylarda, kontak ya da sistemik insektisitlerin ilkbahar uygulamalarından sonra yaprakbiti ve parazitoit etkileşimlerini incelemişlerdir. Tarlalarda en yaygın yaprakbiti türleri olan ve sezon süresince tipik bolluk örnekleri gösteren S. avenae, M. dirhodum ve R. padi nin 6 parazitoit türü içerisindeki en önemli parazitoitlerinin yaygın olarak görülen A. rhopalosiphi, A. picipes ve P. volucre olduğunu bildirmişlerdir. Parazitoit populasyon artışının Haziran ayına kadar devam ettiğini ve Temmuz da yaprakbiti populasyonlarının en yüksek yoğunluğa ulaşmasından bir hafta sonrasında tepe noktası oluşturduğunu; kontrol ile karşılaştırıldığında parazitlenme oranının, insektisit uygulama zamanının yaprakbiti ve parazitoitlerinin deneme tarlalarına 7

21 ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR göç ettiği zamana rastlaması nedeni ile insektisitler tarafından etkilenmediğini belirtmişlerdir. Tarlalar arasında önemli fark olsa da ilkbaharda insektisit uygulamalarından yaprakbitlerinin sadece başlangıç populasyonlarının çok az etkilendiğini yaz sonlarında ise hiç etkilenmediğini saptamışlardır. Pankanin-Franczyk ve Ceryngier (1995), 1988 ve 1991 yıllarında Polonya da yulaflarda saptanan hububat yaprakbitlerinden R. padi, S. avenae ve M. dirhodum un populasyonlarını azaltmada coccinellid ve parazitoitlerin birlikte etkisini inceledikleri çalışmada yulaflarda R. padi nin ilk ortaya çıkan tür olarak saptandığını ve M. dirhodum un diğer yaprakbitlerinden daha az olduğunu kaydetmiştir. Tarlalarda 8 coccinellid ve 7 parazioit (Hymenoptera: Aphidiidae) tür saptadıklarını ve her yıl yaprakbiti türlerinin bolluğunda dikkate değer farklılıklar olduğunu bildirmişlerdir. Genellikle coccinellidlerin R. padi populasyonunu tepe noktasına ulaşmasından sonra etkilerken S. avenae nın ise populasyonunu artarken etkilediğini belirtmişlerdir. Hauge ve ark. (1998), çalışmalarında S. avenae, R. padi ve M. dirhodum un C. septempunctata larvaları için besin değeri olarak farklılık gösterdiğini ve çalışmadaki besin değeri en yüksek olan yaprakbiti türlerinin M. dirhodum ve S. avenae olduğunu saptamışlardır. C. septempunctata larvalarının karışık yaprakbiti diyetleri üzerinde bir tek türden oluşan diyet üzerinde olduğundan daha fazla yaşamadıklarını ve daha hızlı gelişmediklerini veya ergin ağırlığının daha fazla artmadığını bildirmişlerdir. Larvalar için M. dirhodum ve S. avenae nin ayrı verildiği diyetin en yüksek, karışık yaprakbiti diyetinin orta ve R. padi den oluşan diyetin ise en az besin değeri olduğunu belirtmişlerdir. Pankanin-Franczyk ve Sobota (1998), 1991 ve 1994 yıllarında Polonya da birbirlerine 400 km mesafedeki iki bölgede yürüttükleri çalışmada S. avenae, R. padi ve M. dirhodum türlerini saptadıklarını ve parazitlenme oranı en yüksek olan yaprakbiti türünün S. avenae ve 9 yaprakbiti parazitoiti içerisinde en baskın olanının A. uzbekistanicus olduğunu belirtmişlerdir. Her iki bölgedeki kışlık tahıllarda parazitoit ve hyperparazitoitler sırası ile % 30 ve 70 oranında iken yazlık tahıllarda bu oranın tam tersi görüldüğünü; baskın hyperparazitoit türünün Dendrocerus carpenteri (Curtis) olduğunu bildirmişlerdir. El Serafy (1999), yıllarında Mısır ın Mansoura bölgesi buğday alanlarında yapılan sürvey çalışmalarında S. graminum, S. avenae, R. padi ve R. maidis yaprakbiti ve bunlar üzerinde A. uzbekistanicus, Aphidius matricariae Haliday, Praon gallicum Stary ve A. rhopalosiphi parazitoit türlerinin saptandığını bildirmiştir. En çok görülen tür olan A. uzbekistanicus un 1997 ve 1998 yılında birey sayısının sırası ile 516 adet (% 40.8) ve 488 adet (% 44.2) olduğunu belirtmiştir. Hatting ve ark. (2000), yıllarında Güney Afrika nın buğday ekim alanlarında yaz ve kış yağışları sonrası entomopatojen fungusların buğday yaprakbitleri üzerindeki etkilerini araştırmışlardır. Çalışmada 6 yaprakbiti türünü saptamışlardır. D. noxia kurak, R. padi kış yağışı alan ve M. dirhodum ise yoğun olarak damla sulama yapılan yerlerde en yaygın türler olmuştur. Entomopatojen fungusların etkinliğinin yağış ile ilgili olduğunu bildirmişlerdir. Çalışmada saptanan fungus türleri Entomophthoraceae familyasından Pandora neoaphidis, Conidiobolus obscurus, Conidiobolus thrombiodes ile Entomophthora planchoniana ve Hyphomycete Beauveria bassiana olarak tanılanmıştır. Yaz yağışı alan bölgelerde sulanmış bir tarladan alınan küçük bir R. padi örneğinde 8

22 ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR parazitlenme oranı % 25 düzeyinde olmuşsa da D. noxia nın populasyonlarında avcı ve parazitoitlerin sayısı çok düşük düzeyde kalmıştır. Ruszkowska (2001), Polonya nın Wielkopolska bölgesinde kışlık tahıllarda görülen yaprakbitlerinin sonbahar ırklarının kontrolünde doğal düşmanların etkisini araştırdığı çalışmasında bu yeni ırkların doğal düşmanlar için yeni gelişme koşulları yarattığını ve bu durumun tahıllarda virüs vektörü olan yaprakbitleri populasyonunun elemine edilmesinde önemli olabileceğini bildirmiştir. Coccinellid ve chrysopidlerin erken dönemde yaklaşık 3 hafta sonra yaprakbitleri R. padi ve M. dirhodum populasyonunu % 100 azaltıldığını; daha sonraki dönemde ise entomopatojenik (Entomophthorales) ve fitopatojenik (Erysiphe graminis) fungusun yaprakbiti populasyonunu % 80 ve bitkileri ise yoğun bulaşmalarda % 44 oranında etkilediğini belirtmiştir. Ayrıca çalışmasında R. padi nin M. dirhodum a kıyasla E. graminis e karşı daha duyarlı olduğunu ve coccinellidler tarafından tercih edildiğini saptamıştır. Latifian (2003), yıllarında İran nın Lorestan ilinin Azna ve Sarabyas köylerinde iki tarlada buğday tarlalarındaki bitki gelişme dönemleri ile birlikte zararlıları saptamak için yaptığı çalışmada zararlıların önemlerine göre Eurygaster integriceps Puton ve Haplothrips tritici Kurdjumov, S. graminum ve Oulema melanopus (L.) olarak sıralandığını belirtmiştir. Buğday zararlılarının buğday bitkilerinin farklı gelişme dönemlerinde zarar verdiğini, en yoğun yaprakbiti bulaşmasının başaklanma başlangıcında olduğunu bildirmiştir. Langer ve Hance (2003), Belçika da buğday yaprakbiti türleri M. dirhodum, S. avenae ve R. padi nin parazitlenme oranlarını saptamışlardır. Seçilen tarlalarda 1998 yazında 1997 yılına göre daha yüksek düzeyde parazitlenme görülmesinin nedeninin büyük olasılıkla Mayıs ayında alternatif konukçular (Leguminosae) üzerinde parazit sayısının artmasından kaynaklandığını bildirmişlerdir. Chun ve Mingguang (2004), Çin in Yuanyang Henan bölgesinde 2002 yılı Nisan ayında yürüttükleri çalışmada; entomopatojen fungusların bulaşma kaynağını doğrulamak için buğday tarlalarından 1092 göçmen kanatlı yaprakbiti örneği almışlardır. Alınan örneklerin 415, 642, 22 ve 13 ünün sırası ile S. avenae, R. padi, M. dirhodum ve S. graminum türlerine ait olduğunu saptamışlardır. Örneklerden 341 (% 31.2) bireyin entomophthoralean fungus enfeksiyonundan öldüğünü bildirmişlerdir. Bunların S. avenae, R. padi, M. dirhodum ve S. graminum türlerine göre dağılımı ise 224, 106, 8 ve 3 olduğunu fungus infekteli kanatlı yaprakbiti ölümlerinin hepsi ilk beş günde ve bu ölümlerin % 78.9 unun ilk üç günde gerçekleştiğini belirtmişlerdir. Shahrokhi-Khaneghah ve ark. (2004), yılları arasında İran nın Varamin bölgesinde saptanan buğday yaprakbitleri S. avenae, S. graminum, M. dirhodum, D. noxia ve R. padi türlerinin populasyon gelişmesini çalışmışlardır. S. avenae populasyonunun 2000 yılının Mayıs ayı başında yoğun olduğunu, bunun dışındaki dönemlerde M. dirhodum ve S. graminum un baskın türler olarak önemli ürün kayıplarına neden olduklarını ve yaprakbiti populasyonunun Nisan ayında arttığını ve Nisan sonu veya Mayıs ayı başında en üst seviyeye ulaştığını daha sonra hızla düştüğünü bildirmişlerdir. Ayrıca populasyonunun çoğunluğunu nimfler ile kanatsız formların oluşturduğunu, kanatlı formların düşük yoğunlukta olduğunu, doğal düşmanlar nedeni ile yaprakbiti populasyonunun ilkbahar 9

23 ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR sonlarında düşük yoğunlukta kaldığını ve bu sürede ise sadece dağılma, yaşama ve kışlama için önemli olan kanatlı nimfler üretildiğini belirtmişlerdir. Abdel-Samad ve Gomaa (2004), Mısır ın El-Fayoum bölgesindeki buğday tarlalarında iki sezonda ( ve ) R. padi ve S. graminum un populasyon yoğunluklarını ve parazitlenme oranlarını çalışmışlardır. Yaprakbiti bulaşmasının Ocak ayı başında başlayıp gittikçe artarak Şubat ayında en yüksek seviyeye ulaştığını, daha sonra sezon sonuna doğru giderek azaldığını bildirmişlerdir. Bölgede Diaeretiella rapae (McIntosh), Praon necans Mackauer ve Aphidius colemani Viereck parazitoit türlerinin saptandığını ve parazitoit populasyonunun Ocak ayının ikinci haftasında düşük yoğunlukta başladığını ve Şubat ayı sonunda da maksimum populasyon yoğunluğuna ulaştığını belirtmişlerdir. 10

24 MATERYAL VE METOT 3. MATERYAL VE METOT 3.1. Materyal Çalışmanın materyalini Kahramanmaraş ilinde en çok tarımı yapılan Golia ve Zenit buğday çeşitleri üzerinde ortaya çıkan yaprakbitleri ile doğal düşmanları oluşturmuştur. Çalışmalar 2001 yılında Kahramanmaraş iline bağlı Merkez, Çitosan, Kapıçam, Türkoğlu ve Narlı olmak üzere 5 farklı yerde, en az 5 ha lık üretici tarlalarında yürütülmüştür. Belirtilen ilk üç yerde Golia ve diğer yerlerde ise Zenit adlı ekili olan buğday çeşitleri kullanılmıştır Metot Buğday yaprakbitleri ve doğal düşmanlarının örnekleme çalışmaları bitki fenolojisi ve buğday yaprakbitlerinin çıkışlarına bağlı olarak materyal ve metodun aşağıdaki verilen diğer bölümlerinde belirtildiği şekilde yapılmıştır. Buğdayın fenolojik dönemleri Anonymous (1970 ve 1989) dan faydalanılarak Large and FAO ıskalasına göre belirlenmiştir. Bu ıskalaya göre kardeşlenme, sap oluşumu, başaklanma, çiçeklenme ve olgunlaşma olmak buğdayın 5 farklı gelişme dönemi kaydedilmiştir Buğday Yaprakbitlerinin Populasyon Dalgalanmaları ve Yaş Dağılımlarının Belirlenmesi Yaprakbitlerinin populasyon yoğunlukları ve yaş dağılımlarını belirlemek için yürütülen çalışmalara buğday bitkileri iki yapraklı döneme ulaştığında başlanmıştır. Tarlaların köşegenleri doğrultusunda yürüyerek her bir tarlayı temsil edecek şekilde tesadüfen 10 nokta seçilmiştir. Her noktadan 5 bitkide olmak üzere toplam 50 bitkide sayım yapılmıştır (Şekil 3.1). Buğday bitkilerinin farklı fenolojik dönemlerine bağlı olarak yaprakbitlerinin hangi yaşlarda ve oranda olduklarını saptamak amacı ile bitkilerin ana sap, yaprak ve başakları üzerindeki yaprakbitlerinin I., II., III. ve IV. dönem nimfleri ile kanatlı ve kanatsız ergin bireyleri ayrı ayrı sayılmıştır. Haftada bir kez olmak üzere yapılan sayımlara hasat sonuna kadar devam edilmiştir. Sayımlar çıplak gözle yapılmıştır. Buğday yaprakbiti türlerinin populasyonlarının yaş dağılımları çalışmaların yapıldığı buğday tarlalarında görülen her yaprakbiti türü için değil de, yalnızca en yoğun olarak görülen iki yaprakbiti türünün yaş dağılımları hesaplanmıştır. Sayımları yapılan yaprakbiti türlerini saptamak amacı ile yaprakbitlerini teşhise hazırlama işlemleri ise Bölüm te açıklandığı gibi yapılmıştır. Çalışma Ocak ayından başlayıp Haziran ayına kadar devam etmiş günlük ortalama sıcaklık (ºC), yağış (mm) ve orantılı nem (%) değerleri Kahramanmaraş Meteoroloji istasyonundan sağlanmıştır. 11

25 MATERYAL VE METOT Şekil 3.1. Kahramanmaraş Merkez ilçede buğday tarlasında yaprakbiti örnekleme çalışması 12

26 MATERYAL VE METOT Buğday Yaprakbitlerinin Parazitlenme Oranlarının ve Doğal Düşmanlarının Populasyon Yoğunluklarının Saptanması Yaprakbitlerinin doğal düşmanlarının populasyon yoğunluklarını saptamak amacı ile çıplak gözle kontrol yapılmış ve atrap kullanılarak örnek alınmıştır. Çıplak gözle kontrol işlemleri sırasında her buğday tarlasından rasgele seçilen 50 bitki kontrol edilmiştir. Bu kontroller sırasında parazitlenmiş (mumyalaşmış) yaprakbitleri ile birlikte avcı böceklerin ergin öncesi ve ergin dönemleri kaydedilmiştir. Ayrıca çıplak gözle kontrol yönteminde entomopatojen funguslar tarafından infekte edilmiş yaprakbitleri sayıları kaydedildikten sonra kültüre alınmak üzere laboratuara getirilmiştir. Atrapla yapılan örneklemelerde ise tarlayı temsil edecek şekilde, her tarlanın farklı yerlerinde toplam 50 kez atrap sallanmıştır. Atrap kullanılarak toplanan avcı ve parazitoitler KCN lü öldürme şişelerinde öldürülmüş, daha sonra laboratuarda sayımları yapılmıştır. Buğday yaprakbitlerinin parazitlenme oranları, parazitlenmiş olan yaprakbiti türlerini birbirinden ayırmanın zor olması nedeni ile buğday tarlalarında saptanmış olan toplam yaprakbiti türleri esas alınarak yapılmıştır. Koloni oluşturmuş yaprakbiti türlerinin bireyleri arasındaki parazitli olanların o koloniye ait olabileceği düşünülebilirse de bazı yaprakbiti türlerinin koloni oluşturmadan ortamda bulunmaları bu durumu zorlaştırmıştır. Özellikle buğday bitkisinin ilk dönemlerinde yaprakbitleri koloni oluşturmayıp bireysel olarak görülmüştür. Buğdayda tek olarak bulunan parazitlenmiş yaprakbitlerinin türlerini saptamak olanaksız olduğundan buğday alanlarında saptanan farklı yaprakbitlerinin toplamları dikkate alınarak parazitlenme oranları (%) [(parazitlenmiş yaprakbiti sayısı x100)/toplam yaprakbiti sayısı] hesaplanmıştır. Toplam yaprakbiti türlerinin sayısı ise sayımlar sırasında karşılaşılmış olan parazitlenmiş, sağlıklı ve sağlıksız olan bireylerden oluşmuştur. Bu bölümde söz edilen örneklemeler sırasında karşılaşılan parazitoid ve avcıların tür teşhisi için hazırlama çalışmaları ise Bölüm te belirtilmiştir Buğday Tarlalarından Elde Edilen Yaprakbitleri ve Doğal Düşmanlarının Laboratuarda Teşhise Hazırlanmaları Kanatlı ve kanatsız ergin yaprakbitleri içerisinde % 70 lik alkol bulunan etiketli küçük cam şişelerde teşhise göndermek üzere hazırlanmıştır. Etiketlere sayım tarihi, tarla ve bitki numarası yazılmıştır. Yaprakbiti türlerinin teşhisi Prof. Dr. Meryem Elmalı (SÜ, Ziraat Fakültesi, Bitki Koruma Bölümü, Konya) tarafından yapılmıştır. Parazitoitli (mumyalaşmış) yaprakbiti örneklerinden parazitoid ergin bireylerini elde etmek için örnekler laboratuara getirilerek, içerisinde nemlendirilmiş pamuk parçaları bulunan kapakları çok ince gözenekli tül ile kaplı kutularda kültüre alma işlemleri yapılmıştır. Bu kutular içerisine gerekli bilgilerin yazıldığı etiketler eklenmiştir. Ergin parazitoitler gönderilmek için içerisinde % 70 lik alkol bulunan küçük cam tüplere konmuştur. Cam tüpler üzerine yapıştırılan etiketlere ise parazitoidlerin elde edildiği yaprakbitleri ile ilgili bilgiler yazılmıştır. Ayrıca aynı bilginin kurşunkalemle yazıldığı bir 13

27 MATERYAL VE METOT etikette cam tüpler içine yerleştirilmiştir. Çalışma boyunca elde edilen parazitoitin teşhisi ise Dr. Jean Michel Rabasse (INRA, Unité de Biologie des Populations, Antibes France) tarafından yapılmıştır. Sayımlar sırasında elde edilen ve laboratuarda kültüre alınarak besin olarak yaprakbitleri verilen coccinellid ve syrphid larvaları ergin oluncaya kadar beslenmiştir. Laboratuarda ergin olanların ve atrapla toplanan diğer avcı bireylerin birlikte teşhis için makro preparatları hazırlanmıştır. Coccinellidae familyasına bağlı türlerin teşhisi Prof. Dr. Nedim Uygun (ÇÜ Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü Balcalı/Adana) ve Diptera takımı Syrphidae familyasına bağlı türlerin teşhisleri de aynı üniversiteden Prof. Dr. Faruk Özgür tarafından yapılmıştır. Nabidae familyasına ait avcı türlerin teşhisi ise Prof. Dr. Fevzi Önder tarafından teşhisi yapılmış olan daha önceki çalışmaların örnekleri ile karşılaştırarak Doç. Dr. Ali Arda Işıkber (KSÜ Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü Kahramanmaraş) tarafından yapılmıştır. Entomopatojen funguslarla infekteli yaprakbitleri % 70 alkol ile sterilize edildikten sonra 9 cm çapında cam petri içerisinde bulunan besi agarı üzerine aktarılarak 25 ºC sıcaklık ve % 70 orantılı nem içeren iklim dolabında spor oluşumu sağlanmıştır ancak teşhisleri uzman bir kişi bulunamadığından yapılamamıştır. Teşhisleri yapılamamış olmasına karşın bu çalışmada hastalık oluşturan bir grup olarak dikkate alınmışlardır. Entomopatojen fungus ile infekteli yaprakbiti oranları da parazitlenme oranında olduğu gibi hesaplanmıştır. 14