Key Words: Alevi, Problems of the youth, City, Identity problem

Transkript

1 KENTSEL ALANDA ALEVĠ GENÇLĠĞĠNĠN KĠMLĠK SORUNLARINA SOSYOLOJĠK BĠR BAKIġ 1 Ali AKTAġ 2 ÖZET Bu makale, kentte yaşayan Alevi gençlerin kimlik sorunlarını inceleyen sosyolojik bir alan araştırmasıdır. Çalışmada öncelikle; kırsal alandan kente göç, kent ve gençlik kavramları üzerinde durulmuştur. Daha sonra Alevi öğrencilere kette yaşadıkları kimlik sorunlarıyla ilgili uygulanan anketin sonuçları verilmiş ve değerlendirmesi yapılmıştır. ABSTRACT This article is a sociological field work which inspects the identityproblems of the Alevi teenagers living in cities. What is primarily dwelled on in this study is the concepts of migration from rural to urban, of city and youth. Then, the results of the questionaire that has been carried out among Alevi students about the identity problems they have in the city are given and they are evaluated. Anahtar Kelimeler: Alevi, Gençlik sorunları, Kent, Kimlik sorunu Key Words: Alevi, Problems of the youth, City, Identity problem Ülke çapında kırsal kesimden kente göçü etkileyen bir öge olarak ya da bir göç nedeni olarak çoklu yapı ortaya çıkmaktadır. Çoklu yapı sorunu kır-kent farklılaşması ya da kırsal alanlar ile kentsel yerleşmeler arasındaki yapısal farklılıklar, çelişkiler olarak kendisini göstermekte, bu farklılaşma kırdan büyük kentlere ve özellikle de İstanbul a gidildikçe daha da belirginleşmektedir. Söz konusu durum modernleşmenin, çağdaşlaşmanın bir sonucudur. Başka bir deyişle, çağdaş gelişme çoklu toplum yapısını ortaya koymaktadır: Köyler/kentler, yoksullar/zenginler, toplumsal-ekonomik yapı farklılıkları ile gecekondular/zengin mahalleleri; düşünce ve inanç yapılarındaki farklılıkları ile laik/anti-laik, Alevi/Sünni/Ateist; etnik ve emik açıdan taşıdıkları farklılıklar ile Türk/Kürt/Zaza/Laz vb. ayrımlar söz konusu çoklu yapıyı örneklemektedir. Kentsel alandaki din kurumu da çoklu yapı oluşturmaktadır (Müslüman/Hristiyan/Musevi: Alevi/Hanefi/Şafi vb. gibi). Hatta aynı inanç içerisinde bulunan topluluk kendi içerisinde çok sayıda çoklu yapılar arz edebilmektedir:alevi Türk/Alevi-Kürt/ Alevi-Zaza ya da Alevilik bir din/mezhep/tarikat/öğreti/kültür/yaşam biçimi veya Alevilerin ibadet yeri olarak cem evi /camii / mescit veyahut Alevilerin ibadeti olarak cem ayini/namaz vb. gibi çoklu yapılar bulunmaktadır (Aktaş, 1999: ). Anadolu nun değişik yörelerinden kente gelen kırsal etnik ve dinsel gruplar, başlangıçta etnik ve dinsel farklılıklarını (Örneğin, etnik açıdan Lazlar ve Hemşinliler gibi ya da dinsel açıdan Şafiiler ve Hanefiler var olan kimliklerini) arka plana bıraktılar ya da mevcut ortamda varlıklarını sürdürmek için bu farklılıklarını (Örneğin, etnik açıdan Çingeneler gibi ya da dinsel açıdan Aleviler gibi kimliklerini) gizlediler. (Aktaş, 2001: ) Kırda etnik homojenlik ve dinsel/inançsal motiflerle iç içe olmalarına rağmen kentsel ortamda, bu özelliklerine ilişkin yapılarını ön plana taşımaları, ancak dünya konjonktüründeki gelişmeler sonucunda olmuştur. Aleviler kent ortamına ilk geldiklerinde toplumsal-kültürel-inançsal yapılarını, bunlara bağlı etkileşim kalıplarını ve değerlerini değiştirmediler. Ama bu özelliklerini de ön planda tutmadılar/tutamadılar. Bu duruma neden olan etmenler: Farklı ve uzmanlık gerektiren mesleklere ait becerilerinin olmaması, Uzmanlık gerektiren iş deneyimlerinin olmaması, Eğitimsiz olmaları, Hızla değişen kentsel yapıda, ihtiyaçlarını karşılayacak mekanizmaların olmaması, Meslekî eğitim vb. hizmetleri sağlayabilecek kurumların olmaması, Plânlı yerleşim alanlarının bulunmaması, Sorunlarına çözüm bulabilecek mercilerden yoksun olmalarıdır. Tüm bu sayılan etmenlerin etkisi ile kente gelenler, kendi uyum stratejilerini yaratma ve uygulama çabasıyla uğraşmak zorunda kaldılar.

2 Bu gruplar ilk aşamada, kentte barınak bulmak veya gecekondu inşa etmek, iş bulmak ya da yeni iş alanları/sektörleri için veyahut benzer yardımlar için, en yaşlı ya da en tecrübeli kişinin liderliğinde bir araya gelerek akraba-aile işbirliğine yöneldiler. Daha sonra ikinci aşamada, bu karşılıklı destek grubu yerini, kente daha önce yerleşmiş hemşehri grupları tarafından sağlanan daha geniş ve örgütlü hemşehri koruma şebekeleri ne bıraktı. Üçüncü aşamada, son otuz yılda kentteki göçmenler artık; kazançlarını harcayan tüketici ve siyasi partiler için ise, seçimlere katılan seçmenler halini almaları ile önemli bir kitle durumuna geldiler. Bu dönemde siyasi partiler, merkezi ve yerel yönetimlerde, yüz yüze (birincil) ilişkiler kurarak, bu topluluk üyelerinin problemlerini kişisel bir temelde çözme yoluna gitmişlerdir. Kalifiye olmayan, tecrübesiz ve çaresiz bu topluluk üyeleri için önemli olan; devlet dairelerinde özel beceri gerektirmeyen bir işe yerleştirilmek ya da sayısız KİT lerden birinde bir iş bulmak, dönemin en belirleyici özelliği oldu. Yani siyasî parti-hemşehri-akraba-aile yapılanması ve uygulaması bu dönemin en önemli özelliğidir. Ancak bu durum, kent nüfusunun aşırı artışı ve yeni gelişmeler karşısında yetersiz kaldı. Son on yılda yaşanan dördüncü aşamada, yeni bir yüz yüze ilişki ve koruma kanalı ortaya çıktı. Daha geniş kentsel merkezlerde, çoğunlukla geniş malî kaynaklara sahip ya da malî kaynak temin edebilen, yeni dinî liderler ve merkezler oluştu. Bu dini liderler ve merkezler, kente göç edenlere, yeni ve çok daha geniş bir koruma sistemi sundular. Bunlar ne kadar eski tarikat adlarını ve söylemlerini kullanıyorlarsa da, hem liderler hem de örgütler tamamen yenidir. Bu liderler ve örgütlerin bir kısmı, barınmak için ev, ucuz ya da ücretsiz inançsal eğitim, hastane veya sağlık birimleri, gerektiğinde iş ve eğitim yapanlara kredi vermek vb. gibi toplumsal işlevleri üstlendiler. Ancak niteliklerine uygun siyasal partilere ya da ideolojik örgütlenmelere entegre olan dinî liderler ve örgütler, her standart ve normu yok sayarak veya kendine uygun olmadığını düşündüklerini görmezden gelerek; önce kaosa, sonra daha fazla çıkar için mücadele eden farklı gruplar arasında rekabete ve tabiri caizse, mafya tipi etkinliklerin yaygınlaşmasına neden oldular. Gençlik İnsanın yaşam sürecinin biyolojik, psikolojik ve sosyolojik boyutu ile önemli bir dönemini içeren gençlik dönemi ; insanın bedensel, ruhsal ve sosyal gelişmesinin ve kişiliğinin oluşmasında hassas bir dönemi kapsamaktadır. Biyolojik, psikolojik ve sosyolojik faktörlerin tümü, genç bireyin yaşantısında aynı anda ve birlikte değişmediği ve de gelişmediği için, tek bir faktöre dayanarak bir gençlik tanımı yapmak oldukça zordur. UNESCO gençlik için şu tanımı önermektedir: Genç, büyük bir hayal gücüne sahip, cesaretin çekingenliğe, macera isteğinin rahata üstün geldiği insan dır. Gençlik tanımındaki bu sınırlılık, gençliğin demografik açıdan yaş itibariyle tanımında da mevcuttur.demografik gençlik tanımı, çağ nüfusunun alt ve üst yaş sınırları ülkedeki gelişmelere ve uluslar arası tanımlara da uygun olarak değişiklik göstermektedir. Ülkemizde gençlik, yaş arasındakilerden meydana gelen bir yaş grubu olarak tanımlanmaktadır. Bu anlamda yaş grubu, Türkiye nüfusunun yaklaşık % 20 sini meydana getirmektedir. İnsanı diğer canlılardan ayıran nokta, onun yaşamakta olduğu bu dönemleri belirli alışkanlıklar, kurallar çerçevesine yerleştirmek için harcadığı çaba ile sınırlamıştır. Dolayısıyla, özünde biyolojik bir kavram olan gençlik, insan söz konusu olduğunda toplumsal bir kavram haline dönüşmektedir. Toplum açısından genç bir birey ve bütünüyle gençlik, içinde dünyaya geldiği, yetiştiği, eğitilmekte olduğu toplumsal yapıyı ve o yapıya ait temel özellikleri, hem koruyacak hem de çağın gereklerine göre zenginleştirip geliştirerek kendisinden sonra geleceklere aktaracak bir toplumsal potansiyeldir. Gençlik çağının özellikleri üç ayrı grupta incelenebilir: 1. Fizikî Gelişme 2. Ruhsal Gelişme 3. Toplumsal Gelişme Ancak bu gelişmeler birbirinden bağımsız olmadığı gibi sırasıyla fiziksel gelişmenin, ruhsal ve toplumsal gelişmeyi etkilediği ve aralarında sürekli bir etkileşimin varlığı söz konusudur. Antropoloji literatüründe bu durum gençlik kültürü olarak adlandırılmaktadır. Gençlik çağı/kültürü, bir yandan bunalımlar, öfkeler, çatışmalar ve kaygılar dönemi; yanılgıların, bencilliğin, 1

3 başkaldırmanın sık görüldüğü, bocalama, çelişkiler ve kararsızlık dönemi; gencin kendi kendisiyle ve çevresiyle çatışma ve savaşma dönemi iken; diğer yandan da gençlik çağı, tatlı hayallerin, tutkuların ve idealizmin filizlendiği, sıkı arkadaşlıkların, ilk sevgilerin yaşandığı; aynı zamanda, yeniliğe ve ileriye doğru atılımların yapıldığı, kendini kanıtlama ve kendi kimliğini arayıp bulma çabalarının yoğunlaştığı dönemdir. Toplumsallaşma süreci içinde gençler; özdeşleşme, özerklik ve sorumluluğun oluşması, gelişmesi ve dengelenmesi sırasında, birbirinden farklı dört temel davranış biçimi gelişebilir: 1. Genç içinde bulunduğu toplum ve çevreden aktarılan kültür kalıplarını benimseyerek, toplumun uysal ve uyumlu bir üyesi olur. 2. Çevreden gelen bütün kültür etkilerine karşı çıkar. Hepsine başkaldırır. Yeni değerler, amaçlar peşinde koşar. Evde ana-babasına, çevrede kurulu düzeni temsil edenlere karşı çıkar. Eskiyi simgeleyen her şeyi küçümser. Bu davranış biçimini benimsemiş olan gençler kolaylıkla siyasî akımların çekiciğine kapılırlar. Genç benimsediği bir siyasal akımla, kendi düşlediği düzenin gerçekleşeceği umuduna kapılır. 3. Çevreden gelen bütün kültür etkilerine ilgisiz kalır. Ortak değer ve amaçları benimseyemez. Her şeye boş verir. Toplum düzenini beğenmez. Ancak, kendini toplumu değiştiremeyecek kadar da güçsüz bulur. Fakat, toplumun körü körüne boyun eğen bir üyesi olamayacak kadar da özgürlüğüne düşkündür. Topluma sırt çevirir. Hiçbir sorumluluk almaz. Pasif direniş yolunu seçer. Hipiler, Bitnikler ve benzer akımlara kendini kaptırır. Sevgi, barış ve kardeşlikten yanadır. Ancak topluma hiçbir katkısı ve faydası yoktur, asalak yaşamaya ve bunalımlarını bastırmaya çalışır. 4. Genç olumlu bir özdeşleşmeye, özerklik ve sorumluluk sınırlarını iyi belirleyerek çevresiyle gerçekçi, yapıcı ve olumlu ilişkiler kurar. Kendisinin ve toplumun gelişmesine katkı sağlayan bilinçli bir çabanın içine girer. Karışlaştığı engellere ve güçlüklere özerklik sınırlan içinde gerçekçi çözümler bulmaya çalışır. Gençlik Kesimlerini Sistematik Olarak, Dört Ana Kategoride Toplamak Olanaklıdır: 1- Eğitim sürecinde bulunan öğrenci gençlik: a) Orta öğretim gençliği, b) Yüksek öğretim gençliği, 2- Örgün eğitim dışında bulunan okul dışı gençlik: a) Çalışan gençlik, b) Kırsal alan gençliği: Köy ve kasaba gençliği, c) İşsiz gençlik, d) Asker ve askerliğini yapmakta olan gençlik, e) Gecekondu gençliği, f) Çeşitli isimler altında ortaya çıkan alt kültür ler. 3- Durumu özellik arz eden gençlik: a) Bedenen ve zihnen özürlü gençlik, b) Suçlu-hükümlü, tutuklu gençlik. 4- Yurtdışı Gençliği: a) İkinci kuşak gençlik, b) Yurtdışından dönen gençlik. Bu kategorilerin hangisine dahil olursa olsun gençlik, ekonomik, istihdam, eğitim, sağlık, barınma, beslenme, boş zaman etkinlikleriyle ortaya çıkan sorunlar olmak üzere çeşitli sorunlarla karşı karşıyadır. Bu sorunlar, her grupta nitelik ve derece itibariyle değişik olabilir. Türk Toplumunda Gençliğin Yüz Yüze Olduğu Yaygın Sorunların Belli Başlıları Şunlardır: 1- Türk toplumunun geçirmekte olduğu ve son yıllarda kritik bir hıza ulaşmış olan yapısal değişim sürecinin yarattığı sorunlar. Bu sorunların başlıca göstergeleri şunlardır: a) Nüfus patlaması; b) İç ve dış göç; 2

4 c) Endüstrileşme ve ondan daha hızlı giden çarpık kentleşme, üç beş milyonluk metropollerin doğuşu geleneksel büyük ailenin çözülmesi ve çekirdek ailenin sağlıklı biçimde oluşamaması; d) Kadın ve çocuk emeğinin işgücü pazarına akması, istihdam tıkanıklığı, hizmet sektörüne yığılma ve aracı kârının tüketime akması. 2- Kültür krizi, geleneksel tarım toplumunun malı olan ve aşiret değerleri çekirdeği etrafında yapılaşmış bulunan bin yıllık milli kültürümüzün yetersiz kalıp çökmesi ve yeni kültürün oluşacak zamanı bulamaması. Bu anlamda, bu krizin bir çok belirtileri şu şekilde ifade edilebilir: a) Dil kargaşası ve iletişim yetersizliği; b) Değer kargaşası ve onun getirdiği ahlak krizi; suç istatistiklerindeki, boşanmalardaki, içki alışkanlığındaki patlama; c) Kitle iletişim araçlarının, özellikle TV, sinema ve magazin eklerinin sergilediği modeller üzerine kurulan yoz bir gazino kültürü nün ideal hayat beklentisini çarpıklaştırması; d) Her türlü değer ve saygınlık öğeleri arasında para nın en başa geçip oturması, köşeyi dönme nin baş amaç hâline gelmesi; e) İnsanların birbirine ilgisinin azalması, sosyal bağlılık ve dayanışma dürtüsünün yok olmaya doğru gitmesi. Bu olması gereken yanında, Türk toplumunda gençliğin durumu ve sorunları şu şekilde analiz edilebilir. Ülkemiz gençliğinin en önemli sorunu, eğitim imkanlarının kısıtlı olması ve işsizliktir. Türk toplumu gerçek anlamda genç bir toplumdur. Nüfusumuzun yüzde 60 ını 25 yaşın altındaki çocuk ve gençler oluşturmaktadır. Geleneksel sorunlar her çağda ve dönemde görüldüğü gibi, güncel sorunlarda toplumsal değişmeyle birlikte meydana gelen sorunları içermektedir. Gençlik sorunları, gencin dahil olduğu toplumsal çevre ve gruplara göre yoğunlaşması veya azalması, dolayısıyla çeşitlilik göstermesi beklenen bir gelişme olarak kabul edilmemelidir. Buna göre; çalışan gençlik, işsiz gençlik, kır kesimindeki gençlik, köy ve kasaba gençliği, taşralı gençlik, kent gençliği, gecekondu gençliği, eyyamcı (başıboş, günübirlikçi) gençlik, metropol gençliği, sosyete gençliği (Yuppiler, Bağdat Caddesi Gençliği vs.), marka düşkünü gençlik, apolitize gençlik, arabeskçi gençlik, bunalım gençliği, ortaöğretim gençliği, yükseköğretim gençliği... gibi çok çeşitli gençlik kesimleri, küme ve isimlerinden söz edilebilir. Kuramsal Düzeyde Gençlik Sorunları Üç Ayrı Kültürel Boyutta İncelenebilir: a) Gençlik sorunlarının ilk kültürel boyutu, gençlik davranışlarının doğrudan doğruya kötü olarak değerlendirilmesiyle oluşur. Asi gençlik, suçlu gençlik, sorumsuz gençlik, evde anababaya, okulda hocaya baş kaldıran gençlik gibi kavramlar, toplumun bu yaş grubundakilerin davranışlarını ölçü dışı görmeleri ve değerlendirmeleri sonucu ortaya çıkmaktadır. b) Gençlikle ilgili ikinci kültürel boyut; iki ya da daha çok kültürler arası değer çatışmalarında kendini belli etmektedir. Bu boyut iç ve dış göçler nedeniyle ortaya çıkan yeni gruplarda ve gelir durumlarına göre farklılaşan gruplarda görülür. c) Üçüncü kültürel boyut ise, gençler için geliştirilen rol beklentilerindeki farklılıklardan ileri gelmektedir. Genç ne çocuk ne de yetişkindir. Çocuk rolü kendisinden beklenmediği gibi, yetişkinlere ait otorite ve sorumluluk duygusu da kendisine tanınmaz. Bu noktada bir diğer önemli sorun, kuşak çatışmasıdır. Özellikle çağımızda kuşak çatışmasının nedenleri gençlik bunalımlarını artıracak bir nitelik kazanmaktadır. Genel Olarak Gençlik Sorunları İki Ana Kategoride Toplamak Olanaklıdır: 1- Genel-Geçer/Geleneksel Gençlik Sorunları Geleneksel sorunlar : Psiko-fizyolojik, cinsel, ekonomik, eğitim, aile içi ve kuşaklar arası çatışma, uyuşturucu madde bağlılığı, ideolojik sapma, işsizlik ve istihdam, barınma, beslenme ve sağlık. 2- Güncel Sorunlar a) Toplumsal değişmeye bağı olarak gelişen sorunlar: Değerlerdeki değişmeler, kültür bencilliği, statükoya karşı oluş, yeni dünya düzeni özlemi, gelecek korkusu, yabancılaşma, kimlik bunalımı, tüketim ve tüketim çatışmaları, anomi, özgürlük, işsizlik, sıkıntı vs. 3

5 b) Sosyo-Psikolojik sorunlar : Güven bunalımı, kaygı, stres, kendini yararsız hissetme, yalnızlık, iletişim kopukluğu. c) çağdaş iletişim araçlarıyla gelen tehditler : Hedef kitle oluş, şartlandırılma, kültürsüzleştirme, boş zamanlar, yozlaşma ve yozlaştırılma, kültürel yabancılaşma. Ancak, bu iki farklı kategoriyi birbirinden tamamen ayırmak mümkün değildir. Hızlı toplumsal ve kültürel değişmeler, kuşaklar arası anlaşmazlıklara neden olmaktadır. Ülkemizdeki değişim sürecinin hızlı olması çerçevesinde, kırsal kesim yerleşim birimleri dahil, bütün yerleşme birimlerindeki ailelerimizde kuşaklar arası ilişkiler de değişmektedir. Toplumsal değişmeler, aileye geniş ölçüde yansımaktadır. Yetişkinlerin deneyimleri, hızlı değişmeler karşısında pek fazla bir şey ifade etmemektedir. Kuşaklar arası çatışma, kırsal ailede en az, gecekondu ailesinde en çok, kentsel ailede de dikkati çekecek kadar çok görülen bir sorundur. Kuşaklar arası çatışmanın genel sosyokültürel nedenleri olarak şu faktörler belirtilebilir: Teknolojik değişmelerin yaşam biçimimizde yarattığı değişmeler, boş zamanların artışı, kentleşme, artan fiziksel hareketlilik, geleneksel toplulukların kayboluşu, makineleşme, bilgi patlaması, demografik açıdan gençlerin sayısının artması, gençliğin bilinçlenmesi, uzatılmış gençlik dönemi, değerlerin değişmesi. Kuşaklar arası çatışmanın meydana gelmesinde, kuşaklar arasında sağlıklı ilişkilerin kurulamaması önemli etkendir. Bu anlamda, yetişkinlerin gençleri küçümsemeleri, onlara yukardan bakmaları, sorumsuz, haylaz, asi olarak görmelerine karşılık; genç ise kendini yetişkin olarak algılamakta ve kişiliğini kabul ettirmeye çalışmaktadır. Diğer yandan, gençlerin yetişkin kuşağından yargılar, kanılar, yaşama ve duygulanma biçimi yönünden farklı olmaları kuşaklar arası anlaşmazlıklara neden olmaktadır. Başlıca Kuşaklar Arası Çatışma Konuları Ülkemiz Açısından Şunlardır: Karşı cinsle arkadaşlıkların onaylanmaması, Siyasal görüş farklılıkları, Serbest zaman uğraşlarına karışmalar ve bu konudaki sorunlar, Arkadaşlık ilişkileri, arkadaşlara müdahaleler ve arkadaşların yetişkinlerce beğenilmemesi, Para, harçlık yetersizliği ve harcanma biçimleri, Geceleri sokağa çıkmanın kısıtlanması ve izinsiz çıkışlar, Sürekli ders çalışmaya zorlanma, okul sorunları (başarısızlık, devamsızlık vs.), Sürekli eleştiri, nasihat, baskılar, Gencin üstüne çok düşülmesi. Özetle; gence çok karışılması onun yetişkinlerce çok sıkılması, anlayışsızlık, güvensizlik, çocuk yerine konulmak gençlerin en sık yaşadıkları konulardır. Bu konular, genelde kuşak sorunlarıdır. Ancak cinsiyet, yerleşim birimi, sosyoekonomik düzey, eğitim gibi değişkenlere göre farklılık göstermektedir. Toplumun içinde bulunduğu kültürel ve toplumsal bunalımdan en fazla etkilenen kesim gençlik kesimidir. Biyolojik, ruhsal ve sosyal konumlarıyla toplumun en hareketli ve dinamik grubunu oluşturan gençlik, bütün sorunlarla etkilenecek olanlar olduğu için, olumsuz yönde motive edilmeye ve manipülasyona da müsait durumdadırlar. Dolayısıyla, 1980 öncesi Türk gençliği, şiddet ve teröre alet edilmiştir. Şiddet hareketlerinde çok sayıda genç yaralanmış veya hayatını kaybetmiş, aileler parçalanmıştır. Bu bağlamda, anomik ve yabancılaşmış bir nesil yetişmiştir. Toplumdan kendini soyutlayan, birbirine güvenemeyen, birbirine kuşkuyla bakan, toplumun değerlerini ve sistemi anlamsız bulan problemli gençlik yetişmiştir lerin anarşik ortamında anomik olarak yetişen ve yabancılaşan gençliğe karşın, 1990 ların gençliği, dünyadaki değişmeleri, gelişen kitle iletişim Araçları vasıtasıyla izleyen ve dünya ile bütünleşmeye çalışan bir gençliktir. Ancak, bu günümüz gençliğinin sorunları olmadığı anlamına gelmez. Günümüz Türkiye gençliği, eğitim ve işsizlik problemleri ile bunalıma girmektedir. Dolayısıyla, eğitim olanaklarının yetersizliği ve üniversite mezunlarının işsizlik oranındaki fazlalık, gençliği şiddet ve teröre yöneltecek potansiyel tehlikeler olarak görülmektedir. 4

6 Alevi Gençliği Üzerine AraĢtırma Bulguları Araştırmanın evreni, Alevi öğrencilerden oluşmaktadır. Bu araştırmada örneklem grubu yani gençler, Alevi dernek ve kuruluşlarında yapılan araştırmada tesadüfi örneklem yöntemiyle seçilen 124 ü kız, 174 ü erkek, toplam 298 kişiden oluşmaktadır. Alevi dernek ve kuruluşlarında üye ya da aktif görevleri olsa da Alevi olmayanlar araştırma kapsamı dışında tutulmuştur. Çalışma Kasım 1998 ile Mayıs 1999 tarihleri arasında 6 (altı) aylık bir dönemde gerçekleştirilmiştir. ERKEK KIZ TOPLAM YAġ GRUPLARI SAYI % SAYI % SAYI % yaş 29 9, , , yaş 97 32, , , yaş 41 13, , , yaş 7 2,30 1 0,30 8 2,70 TOPLAM , , ,00 Türkiye deki toplumsal değişimin doğal bir sonucu olarak gençlerin ailelerinin artık büyük ölçüde memleketleri yerine kent merkezlerinde, dahası büyük kentlerde yaşadıkları görülmektedir. Gençlerin memleketleri ve doğdukları illerin sıralaması şu biçimdedir: GENÇLERĠN MEMLEKETLERĠ VE DOĞDUKLARI YER MEMLEKETLERĠ Sayı % DOĞDUKLARI YER Sayı % İstanbul - 0,00 İstanbul ,60 Adıyaman 15 5,00 Adıyaman 6 2,00 Amasya 6 2,00 Amasya 3 1,00 Ankara 6 2,00 Ankara 25 8,40 Antalya 9 3,00 Antalya 9 3,00 Balıkesir 10 3,30 Balıkesir 7 2,30 Edirne 7 2,30 Edirne 6 2,00 Elazığ 14 4,70 Elazığ 7 2,30 Erzincan 32 10,70 Erzincan 11 3,70 Erzurum 11 3,70 Erzurum 3 1,00 Gaziantep 6 2,00 Gaziantep 5 1,70 Giresun 5 1,70 Giresun 3 1,00 Gümüşhane 3 1,00 Gümüşhane 1 0,30 İzmir 4 1,30 İzmir 18 6,00 Kahramanmaraş 9 3,00 Kahramanmaraş 4 1,30 Kars 8 2,70 Kars 3 1,00 Kırklareli 3 1,00 Kırklareli 3 1,00 Konya 3 1,00 Konya 3 1,00 Kütahya 3 1,00 Kütahya 1 0,30 Malatya 19 6,40 Malatya 5 1,70 5

7 Manisa 4 1,30 Manisa 2 0,70 Muğla 9 3,00 Muğla 4 1,30 Muş 15 5,00 Muş 5 1,70 Ordu 4 1,30 Ordu 4 1,30 Samsun 8 2,70 Samsun 3 1,00 Sivas 29 9,70 Sivas 11 3,70 Tekirdağ 4 1,30 Tekirdağ 3 1,00 Tokat 17 5,70 Tokat 6 2,00 Trabzon 3 1,00 Trabzon 2 0,70 Tunceli 19 6,40 Tunceli 6 2,00 Yozgat 11 3,70 Yozgat 3 1,00 Zonguldak 2 0,70 Zonguldak 2 0,70 TOPLAM ,0 TOPLAM ,0 Gençler özellikle yaz aylarında memleketlerine gitseler de, sonuçta bu sınırlı bir süreyi kapsamakta ve gençler yılın büyük bir bölümünü İstanbul da geçirmektedirler. Bu arada özellikle belirtmek gerekir ki yaz aylarında gençlerin bir bölümü zamanlarının çok az bir bölümünü memleketlerinde geçirmektedirler. EĞĠTĠM /ÖĞRENĠM DURUMU SAYI % Okur-yazar değil - 0,00 Okur-yazar - 0,00 İlkokul mezunu 3 1,00 İlköğretimde okuyor 37 12,40 Ortaokul ve dengi okul mezunu 45 15,10 Lise ve dengi okulda okuyor 54 18,10 Lise ve dengi okul mezunu 75 25,20 Üniversitede okuyor 51 17,10 Üniversite mezunu 33 11,10 SOSYO-EKONOMĠK DÜZEY SAYI % Üst (Zengin) 14 4,70 Ortanın Üstü 23 7,70 Orta 79 26,50 Ortanın Altı ,30 Alt (Fakir) 47 15,80 GÖRÜġÜLENLERĠN KENDĠLERĠNĠ TANIMLADIKLARI ETNĠK KÖKEN SAYI % Türk / Türkmen ,70 Kürt 42 14,10 Zaza 28 9,40 Çepni 15 5,00 6

8 Amuca 12 4,00 Tahtacı 11 3,70 Abdal 9 3,00 Nalcı 7 2,30 Sıraç 3 1,00 Diğer 2 0,70 KENDĠNĠ ĠNANÇ AÇISINDAN TANIMLAMA BĠÇĠMĠ SAYI % Alevi ,10 Alevi-Bektaşi 59 19,80 Kızılbaş 25 8,40 Bektaşi 12 4,00 Bedreddini 3 1,00 Caferi 2 0,70 Şii - 0,00 Şia - 0,00 ALEVĠ-BEKTAġĠLĠĞĠ /KIZILBAġLIĞI TANIMLAMA BĠÇĠMĠ SAYI % Mezheptir 97 32,60 Kültürdür 89 29,80 Yaşam Tarzıdır 56 18,80 Tarikattır 34 11,40 Dindir (Tek Başına İslâmiyet'ten Ayrı Bir İnanç) 22 7,40 ALEVĠLĠKLE ĠLGĠLĠ BĠLGĠ EDĠNME YOLLARI SAYI % Kendi Kendine Okuyup, Araştırarak ,80 Aileden 46 15,40 Okullardan 17 5,70 Akrabalardan 13 4,40 Yetişkinlerden 8 2,70 Dedelerden/Rehberden 6 2,00 Babalardan 2 0,70 Din Adamlarından 1 0,30 ALEVĠLĠKLE ĠLGĠLĠ KENDĠ BĠLGĠ DÜZEYĠNĠ TANIMLAMA SAYI % Yüksek 59 19,80 Orta 89 29,90 Az 85 28,50 Bilgim Pek Yok 44 14,80 Bilmiyorum 21 7,00 GENÇLERĠN SORUNLARI SAYI % 7

9 Ülke Sorunları İle Örtüşen Genel Sorunlar 57 19,10 Kurumsallaşamama 46 15,40 Kültürel Hakların Tanınmaması 45 15,10 Alevi Olmayan Toplulukların Bakış Açısı İle İlgili Sorunlar 41 13,70 Kimlik Bunalımı 30 10,10 Alevilikle İlgili Kaynak ve Araştırmaya Yönelik Sorunlar 22 7,40 İbadet ve Cem Ayinleri ile İlgili Sorunlar 16 5,40 Aile-Toplumsal-Kültürel Yapı İle ilgili Sorunlar 14 4,70 Eğitim Hizmetleri İle İlgili Sorunlar 13 4,40 Dedeler ve Dedelik Kurumu İle İlgili Sorunlar 9 3,00 Alevilerce Kutsal Sayılan Mekanlarla İlgili Sorunlar 5 1,70 SÜNNĠLERĠN ALEVĠLER HAKKINDAKĠ TEMEL % YANLIġLIKLARI Yanlış Bilgiye Sahipler 65,00 Ayrım Yapıyorlar 19,00 Bizi Anlayamıyorlar 16,00 Toplam 100,00 Alevi gençleri en fazla rahatsız eden şey, Mum Söndü dedikleri, gayri ahlâkî ilişki kuruyorlar ifadesi ve düşüncesinin hâlen sürdürülmesidir. Bu temel yanlış yaklaşıma hem çok kızıyorlar hem de üzülüyorlar. Sünnilerin kendilerini bunlar Alevî diye dışladıklarını birçok şeyden uzaklaşmalarına neden olduğunu en azından karşılıklı yakınlaşmaya engel olduğunu ifade etmişlerdir. Kendilerinin kimseye zarar verme niyetinde olmadıklarını ve insana değer verdiklerini belirten gençler anlaşılamadıklarını ifade etmektedirler. ALEVĠLĠKLE ĠLGĠLĠ ĠNANÇ VE UYGULAMALARDAKĠ % ZAYIFLAMANIN NEDENLERĠ Zayıflama Yok 21,00 Dede Yok 31,00 İnançlara İlgi Tüm Toplumda Azaldı 19,00 Öğretilmemesi 15,00 Memleketten Uzaklaşma 11,00 Buradaki Çevreyle Sıkı İlişki 3,00 Toplam 100,00 Gençler, kendi aralarında Dede sülalesinden arkadaşlarının ya da tanıdıklarının bulunmasına rağmen, bu inancın gereklerini yerine getirecek birikime ve yeterliliğe sahip olmadıklarından dolayı; inanç ve uygulamalarda zayıflama ve buna bağlı olarak da inançlarda değişimin olduğunu söylemektedirler. Bir kısmı ise, Alevilik inançlarına ilgi göstermediklerini ve bütün dünyanın değiştiği gibi onların da değişip ya uzaklaştıklarını ya da fazla ilgi duymadıklarını söylemişlerdir. ALEVĠLĠĞĠN ETNĠK VE ĠDEOLOJĠK BĠR KĠMLĠĞE BÜRÜNDÜRÜLMESĠNE % YAKLAġIMLARI Yanlış Buluyorum 93,00 Doğru Buluyorum 7,00 Toplam 100,00 8

10 Gençler özellikle bu durumun kendilerinin yanlış tanınmasına neden olduğunu belirtmektedirler. Gençlerin hem Alevilik inancını fazla bilmediğini, uygulayamadığını, hem de onu bir takım örgütler aracılığı ile farklı mecralara taşımanın Alevilere ve Aleviliğe zarar verdiğini düşünmektedirler. Bugün Alevi gençler, Alevililiğin temel inançlarından, ibadetlerinden fazla haberlerinin olmadığı ve böyle olmasına karşın, Alevilik hakkında anlatılanların tarihi hiçbir dayanağı ve geçerliliği olmadığını, Alevilikle alakalı okudukları ile duydukları hakkında, çelişkiye düştüklerini belirtmektedirler. MEMLEKETTE OLMA VE ĠNANÇLARI DAHA ĠYĠ % YAġAYABĠLME ĠLĠġKĠSĠ Evet 64,00 Hayır 36,00 Toplam 100,00 Gençler memleketlerinin daha güzel olduğunu özellikle ifade etmişlerdir. Dedelerin ve ziyaretlerin orada olduğunu, köyün veya köylerin hepsinin Alevi olduğunu ve inançlarını daha rahat yaşayabileceklerini belirtmekle birlikte; burada eğitim gördüklerini ve geleceklerini kentte yaşamaya dönük planladıklarını ifade etmişlerdir. ALEVĠLERĠN BÜTÜNLEġMELERĠ VE GELECEKLERĠ HAKKINDAKĠ % DÜġÜNCELER Bütünleşmeleri İyi Olur 69,00 Bütünleşemezlerse Alevilik Biter 12,00 Bütünleşemezlerse de Alevilik Devam Eder 19,00 Toplam 100,00 Alevilerin bütünleşmeleri, tek vücut olmaları gerektiği ve eğer bunun gerçekleşmesi durumunda çok iyi sonuçlar ortaya çıkaracağına ait beklentiler hakimdir. Bir güç olarak kendilerini ve isteklerini topluma kabullendirmelerinin buna bağlı olduğunu ifade etmişlerdir. Aksi halde, Alevilerin ezileceğini, kendilerinin ve inançlarının kaybolacağını düşünmektedirler. Bununla beraber bütünleşmenin iyi olacağı ancak bunun çok zor olduğunu belirtmişlerdir. Bütünleşmenin zorluğunun ise; farklı uygulamalara, farklı siyasî-politik yaklaşımlara sahip olma ve kişisel çıkarların aşılamamasından kaynaklanmaktadır. ALEVĠ-SÜNNĠ BÜTÜNLEġMESĠ KONUSUNDAKĠ DÜġÜNCELERĠ % Karşılıklı Diyalog Kurulmalı 73,00 Devlet öncülük yapmalı 9,00 Aslında aralarında fark yok 5,00 Bütünleşemezler 13,00 Toplam 100,00 Gençlerin % 73 lük oranı karışlıklı diyalogun kurulmasının gerekli olduğunu belirtirken ayrılıkların, çatışmaların kimseye yarar sağlamadığı ve hatta zarar verdiği gerçeğinden yola çıkmaktadırlar. Diyaloğu, Alevilerin ve Sünnilerin ileri gelen din temsilcileri başlatmalı ve yapmalıdır. % 13 lük kısmı ise, mevcut olan ayrılığın devam edeceğini ve bitmeyeceğini, çünkü var olan ayrılığın tarihî bir gelişiminin söz konusu olduğu gerçeğini dile getirerek, bütünleşmenin mümkün olamayacağını söylemişlerdir. İnançların farklılığı ve dün yaşanan onca acıya rağmen, var olan ayrılık nasıl ortadan kaldırılıp telafi edilebilir diye düşüncelerini açıklamışlardır. 9

11 Değerlendirme 1. Ülke sorunları ile örtüşen genel sorunları arasında; yaşanılan ekonomik kriz ve gelir dağılımındaki yapısal dengesizlikler, işsizlik ve gelecek kaygısı yer almaktadır. 2. Dernek ve vakıf gibi kurumların etkin olmaması veya bu kurumların etkinliğinin yeterli bir düzeye bir çok nedenden dolayı ulaşamaması ya da kendi kültürel ihtiyaçlarını karşılayamaması önemli bir sorun olarak görülmektedir. 3. Kültürel hakların tanınmaması; inanç bakımından var olandan farklı bir tutum sergilenmesinden dolayı, meşruiyet açısından Aleviliğin tartışılması ya da kabul şartı olarak beş vakit namaz kılma, Ramazan orucunu tutma gibi uygulamaları kabul etmeleri bağlamında meşru kabul edilme anlayışı sorun olarak görülmektedir. 4. Alevi olmayan topluluk ya da kişilerden bazılarının olumsuz bakış açısını halen sürdürmesi; yani Alevi ile evlenilmez, Aleviler yıkanmaz, Aleviler ana-bacı/kardeş tanımaz, Aleviler inançsız kişilerdir veya sapkın inanışlıdırlar vb. gibi nitelemelerinin sesli ya da gizli olarak sürdürülmesi veyahut bu düşüncelerin etkisi ile karşılıklı ilişkilerin samimiyetsiz olmasından yakınmaktadırlar. 5. Kimlik bunalımını da; bir önceki meşruiyete bağlı olarak daha da keskinleşen bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Alevi/Bektaşi/Alevi-Bektaşi/Kızılbaş/Caferi/Şii vb. gibi bir çok isimlendirmeden hangisini kullanacağına karar verememe ya da kendilerinin tarikat/mezhep /din/kültür/yaşam biçimi kalıplarından biri ya da birden çoğu ile tanımlama yapamama veya Türkmen/Kürt/Zaza/Arap vb. gibi etnik kimlik açısından kendini nasıl ifade edeceğini bilememe gibi sorunlar yaşamaktadır. 6. Alevilikle ilgili kaynak ve araştırmaya yönelik sorunlar; yazılı ve sözlü kaynakların belirlenmesi ya da temininin güç oluşu, eski yazı (Arap Harfleri) ile yazılmış eserleri günümüz diline çevirme ve yorumlama açısından yetersizlikler, yaşayan Alevilere yönelik araştırmaların azlığı ve yöntem açısından taşıdıkları sakıncalar, konuya yönelik araştırma merkezi ve kütüphane ihtiyacı gibi konular sorunlar arasında yer almaktadır. 7. İbadet ile ilgili sorunlar ise; Cem Ayini çeşitleri, Semah ın kapsamı ve biçimi, Cem sırasında kullanılan içecek ya da içki içilip-içilmediği, erkanın uygulanması sırasında Tarık (asa) ya da Pençe kullanımı, Musahip olma ve İkrar verebilmenin koşulları, okunan Düazı İmam, Mersiye, ve Nefesler hakkında bilgi edinme ve Muharrem Orucu nun tutulacağı gün gibi konular üzerinde yoğunlaşmaktadır. 8. Aile (kuşaklar arası çatışma), toplumsal-kültürel yapı ile ilgili sorunlar yer almaktadır. Aile üyeleri arasında rol, ilişki ve statülerde yeniden biçimlenme sırasında ortaya çıkan sorunlar, olayları değerlendirme ve çözüm yollarında farklı bakış açılarının yarattığı problemler başlıca sorunlar arasında yer almaktadır. Ayrıca Türkiye de yaşayan Alevi sayısı, Alevilerin Devlet bütçesinden/olanaklarından yararlanması, Diyanet te Aleviliğin temsili, kirveliğin koşulları ve Alevi, Sünni bütünleşmesinde etkisi, Alevi ve Sünni gençlerin evliliklerinin sonuçları ve inanç esaslarında günün gereklerine uygun değişikliklerin yapılıp-yapılamayacağı vb. konularda sorunlar bulunmaktadır. 9. Eğitim ve hizmetleri ile ilgili sorunlar yer almaktadır. Bunlar; okul yetersizliği, sınıflardaki sıkışıklıklar, kitap sorunu, eğitimin yetersiz olması ya da eğitimin olanaklarının yeterince sağlanamaması, eğitimcilerin yetersiz olması, eğitimde yönlendirmenin yetersizliği gibi eğitim hizmetlerden yeterince faydalanamama, okullarda Alevilikle ilgili bilgi veren ders programının yer alması, Alevi çocukların inanç eğitimi yapacak kurumun oluşturulması ve eğitimcilerinin yetiştirilmesi konularını içermektedir. 10. Dedeler ve Dedelik Kurumu ile ilgili sorunlar; Dedeler"in soy zinciri ve şecereye sahip olma zorunluluğu, Pir, rehber ve Mürşidin geldiği Ocaklar ve Ocağın bağlı olduğu "İmam", Ocakların ortaya çıkışı ve statüleri, Dede olabilmenin koşulları, Dedenin görevleri, Dedelere hizmetleri karşılığında verilecek olan Hakkullah/Çıralık miktarı, Dedenin soyunun yürümemesi durumunda olacaklar, Dedelik ten men etmenin koşulları ve buna kim yetkili olduğu gibi konuları kapsamaktadır. 11. Alevilerce kutsal sayılan mekanlarla ilgili sorunlar; başta Hacı Bektaş Veli Dergahı olmak üzere Alevilerin kutsal olarak saydıkları şahsiyetlerin dergah ve türbelerinin kullanım hakkı, 10

12 ibadethane olarak Cem Evi açma hakkı ve yasal statüleri, kutsal ve dini mekanlarda bulundurulacak insan ve malzemenin temini gibi konuları içermektedir. 12. Aleviliğin hem geleneksel olarak hem de günümüzde İslam ın Sünni yorumundan daha farklı yapı ve yorumlara sahip olduğu, her ikisi de birincil olarak İslam dinini referans almakla birlikte tarihsel süreç içerisinde farklı kurum ve kurallar geliştirmişlerdir. 13. Aleviliğin toplumsal açıdan özellikle kentsel alanlara göç sonrasında önemli bir değişim süreci yaşadığı görülmektedir. Yaşanan bilimsel ve teknolojik gelişme ekonomik refah ve eğitim düzeyinde artışa yol açmıştır. Yaşanan yeni ortamlarda daha önce ilişkide bulunulmayan kendilerinden farklı gruplarla ilgili eskiye oranla çok daha olumlu yaklaşımlar benimsenmeye başlanmıştır. 14. Aleviler arasında daha önce yaşanan boşluk, son on yıldan itibaren inanç esaslarına yeniden sarılmaya doğru bir değişim göstermektedir. Bu bağlamda geleneksel kurum ve kurallar yeniden inşa edilmektedir. 15. Alevi toplulukların kendilerini ağırlıklı olarak Türk ve Türkmen kimliğiyle ifade etmelerine karşın, farklı tanımlamalar da söz konusudur. Etnik ve inançsal kimliğe ilişkin konuların yeni yeni konuşulup tartışılmaya başlanması bu konuda giderek çelişkili yaklaşımları azaltacaktır. Aleviler arasında inanca ilişkin kimlik tanımlamaları, etnik tanımlamalardan daha ön plânda yer almaktadır. 16. Anadolu daki Alevi toplulukların benimsediği inanç ve kurumlar, aralarında benzerlik kurulmaya çalışılan İran Şiiliği ndeki benzerleri ile çok farklı özelliklere sahiptir. Ehl-i Beyt sevgisi dışında ortak yön bulunmayan İran Şiiliği Alevilerce radikal İslâmî bir anlamı da çağrıştırmaktadır. Bu bakımdan kurulan benzerliklere tepki duymaktadırlar. 17. Alevi topluluklarında, aile, inanç, siyaset ve güncel sorunlara ilişkin değerler, yaklaşımlar değişme ile yeni biçimler almakta, ancak geleneksel değerlerin de bu oluşum sürecine son yıllarda eskiye oranla daha fazla etkide bulunduğu görülmektedir. 18. Değişen toplumsal yapıda Alevi ve Sünni toplulukların üyelerinde giderek azalmakla birlikte anlaşma ve çatışma potansiyeli vardır. Çatışma eğilimlerini tarihsel geçmiş, farklı inanç kurumları ve inanışlar beslemekte; anlaşma eğilimlerini birbirlerini tanıma ve birlikte yaşama zorunluluğundan, işbirliğinin yaşam kolaylığından almaktadırlar. 19. Dedelik Kurumu, Aleviliğin en temel belirleyici makamı ve Dedeler de bu inancı uygulayan ve sürdüren en temel örnek şahsiyetlerdir. Geleneksel Dede -Talip ilişkileri bugün artık zayıflamış olmakla birlikte yeniden bu geleneksel değerlerin ön plana geçmeye başladığı görülmektedir. Aleviler, Dedeleri özellikle inanç konularında yeniden bir başvuru makamı olarak görmeye başlamaktadırlar. 20. Alevi Ocaklarına mensup Dede aileleri bir dönem devre dışı kalsalar da Aleviliğin geleneksel değerlerini korumak konusunda önemli bir konuma sahiptirler. Aleviliğin kentlerde yeniden inşa sürecinde daha çok inanç alanında yeniden farklı işlev ve roller verilmek suretiyle devreye girmeye başladıkları görülmektedir. Bu işlevleri yeni yapılan Cemlerde yerine getirmektedirler. Ancak bugünün koşullarında yetersiz kalmaları onları, kendilerini sorgulama ve bu yetersizlikleri aşma yönünde çözümler üretmeye itmektedir. 21. Alevi toplulukların kendilerini ifadelendirme anlamında çeşitli sorunları olduğu görülmektedir. Hem Aleviliğe ilişkin bilgilerde geçmişten gelen sözlü geleneğin hala yazılı hale dönüştürülememiş olması ve hem de çeşitli siyasal yaklaşımların Aleviliği kullanmaya çalışması doğal bir kendini ifadelendirme sürecini zorlaştırmaktadır. Din hizmetleri ve okullardaki ders müfredatı ve öğreticiler bakımından da çeşitli sorunlar varolmayı sürdürmektedir. 22. Değişimi göstermek bakımından Dedelerin kendi yaşadıkları ile bugün ideal olarak düşündükleri arasındaki farklılıklar oldukça anlamlıdır. Aile yapısından, iletişim araçlarından yararlanmaya, siyasal yönelimlere, güncel sorunlara bakışına kadar pek çok alanda değişim gözlenmektedir. Temel inanç uygulamalarının günümüzde yaşatılması için yeni düzenleme ve değişikliklerin yapılması söz konusudur. KAYNAKLAR AKTAŞ, Ali; Kent Ortamında Alevilerin Kendilerini Tanımlama Biçimleri ve İnanç Ritüellerini Uygulama Sıklıklarının Sosyolojik Açıdan Değerlendirilmesi, 1. Türk Kültürü ve Hacı BektaĢ Veli 11

13 Sempozyumu (22-24 Ekim 1998), Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayını, Ankara, 1999, s AKTAŞ, Ali; Kentleşen Alevilik ve Sorunları, Yol Dergisi, Hüseyin Gazi Derneği Yayını, Sayı: 11, Ankara, Mayıs-Haziran-2001, s DĠPNOTLAR 1 8 Haziran 2003 Tarihinde İstanbul Garipdede Türbesi nde Düzenlenen Gençliğin Sorunları Konferansı Nda Sunulan Bildiri Metni 2 Sakarya İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Folklor Araştırmacısı 12