BOURDIEU DEN SONRA EKONOMİK SOSYOLOJİ

Transkript

1 BOURDIEU DEN SONRA EKONOMİK SOSYOLOJİ Bu sunuşta Bourdieu nün eleştirel ve heterodoks sosyal bilim programının ekonomik sosyoloji disiplini ile olan ilişkisini, Bourdieu kolektifinin yaptığı araştırmaların ekonomik faaliyetlerin sosyoanalizini nereye getirdiğini ve Türkiye nin sosyal ve ekonomik meselelerinin çalışılması açısından Bourdieu kolektifinin açılımlarının rehberlik edebileceği bir araştırma programının neye benzeyebileceğini tartışacağım. Kendine özgü bir araştırma programına, müfredata ve kurumsal özerkliğe sahip bir alt disiplin olarak ekonomik sosyoloji, neoklasik ekonomi bilimi nin akademik emperyalizmine karşı 1980 lerde biçimlendi. Basitçe, ekonomik olgu ve süreçlerin bilgisini üretmek için kullanılan sosyolojik bakış açısı olduğunu söyleyebiliriz. Daha seksi bir tanım, malların ve hizmetlerin üretimi, dağıtımı, mübadelesi ve tüketimi ile ilgili faaliyetlere sosyolojik çerçevelerin ve açıklama modellerinin uygulanması olabilir. Bu bakış açısı ile ekonomik ilişkiler kültürel örüntülerin, etkileşimin, toplumsal denetimin, kurumsal kısıtlamaların, toplumsal ağların (networklerin) içine yerleştirilmiş olarak açıklanır. Ekonomik sosyolojinin bir sosyal bilimsel araştırma programı olarak önerilmesinin kökleri, sosyoloji disiplinin kendisinin kurumsal ve entelektüel özerkliğini kazanmasının tarihine paraleldir. Bu programı besleyen 3 sosyolojik gelenek sayılabilir: (a) Alman Geleneği: Önce Karl Marx ın politik ekonomi eleştirilerinden beslenen tarihsel ekonomi çalışmaları, daha sonra Max Weber in çalışmaları ile temsil edilen Wirtschaftssoziologie yaklaşımı; (b) Fransız Geleneği: Kökleri Saint-Simon un sanayi toplumu analizlerine dayanan, 20.yy başında Emile Durkheim ve kolektifinin çalışmalarıyla kurumsallaşan sociologie économique yaklaşımı; (c) ABD Geleneği: 1950 lerde yapısal-işlevselci ekolün öncüleri Talcott Parsons ve Neil Smelser in ekonomi ve toplum analizlerini birleştirme çabaları sonrası yeni ekonomik sosyoloji, bu damarların yanında ekonomik disiplininin içinden Marksist-olmayan iki eleştirel yaklaşımdan da güçlü bir şekilde beslenmiştir: (a) Joseph Schumpeter: Faydacı açıklama biçimlerinin ve sınıf perspektifinin görmezden gelinmesinin eleştirisi. Sosyolojik perspektifin kurumların oluşmasına yönelmesi önerisi. Kurumsalcı argümanların ayrıntılandırılması. Saf ekonomik faaliyet yine de ekonominin formel araçlarıyla incelenmeli diyor. (b) Karl Polanyi: Kendi kendini düzenleyen, toplumsal-kültürel etkilerden bağımsız bir piyasa sistemi varsayımının yanlış olduğu tartışması. Embeddedness (gömülmüşlük, nüfuz etmişlik, medfûn oluş) kavramının piyasa ve toplum ilişkisinde işe koşulması. Bu birikim çerçevesinde ekonomik sosyolojinin kendine has yöntem ve meseleleri ve neoklasik mikroekonomiye karşı isyanı ile ayrışmasında iki milat: Harrison C. White (1981) Where Do Markets Come From?, American Journal of Sociology 87 (3): Mark Granovetter (1985) Economic Action and Social Structure: The Problem of Embeddedness, American Journal of Sociology 91 (3): Sonraki yıllarda ABD ekonomik sosyoloji alanının entelektüel örgütleyicilerinden biri haline gelecek olan Granovetter, Polanyi nin ekonomik faaliyetin her zaman sosyalkültürel ilişkilere nüfuz etmiş bir şekilde örgütlendiği argümanını, network analizi araçlarıyla birleştirerek işlemselleştirmeyi önerir. Bunu yaparken de neoklasik yaklaşımın işlem maliyeti ve ekonominin özerkliği varsayımlarını karşısına alır. İktisatçıların varsaydıklarının aksine, ekonomik faaliyetlerin kısa ve doğrudan

2 maksimizasyon yolları izlemediğini, mevcut sosyal networklerin karmaşık patikalarından yürüdüklerini öne sürer. Granovetter in program kurucu tartışmasını takiben, pek çok sosyolog piyasalar, şirketler ve toplumsal-kültürel yapılar arasındaki (daha önce iktisatçılar tarafından parantez dışına alınmış) ilişkileri çalıştıkları ampirik araştırmalar tasarladı. İlişki ağlarına ve kurumlara sosyolojik bir çerçeveden bakılması, neoklasik ekonomideki mikro-makro düzeyler arasındaki mesafeyi, orta bir düzeyden analize girerek kapatmayı başaran bir ilerleme oldu. Eyleyici Neoklasik Kuram Bireyler, haneler, şirketler (özerk, fayda maksimize edici) Ekonomik Sosyoloji Bireyler, gruplar, sınıflar, kurumlar (toplumsal aktör) Eylemin mekanı Ekonomik eylem tipleri Ekonomik eylemin sonuçları Araştırmacının bakış açısı Zaman kavrayışı Bilimsel yöntem Tercihin ve kaynak kıtlığının mevcut olduğu her durum; piyasa belirleyiciliği (ekonominin özerkliği) Tercihe ve maksimizasyona vurgu yapılan ussal eylemler (biçimsel ussallık) Denge eğilimi (dengelenmiş uyum) Bilimsel sonuç üreten (nesnelci, yukarıdan bakış) Durağan zaman kavramı; incelenen eylemle özdeş (durağan zaman) Yüksek/Formel soyutlamalara dayalı öngörüler ve açıklamalar Toplumun bir parçası olarak ekonomik sistem (toplumsal ekonomi) Ussal eylemin yanında diğer ekonomik eylem biçimleri (toplumsal ussallık) Kurumlaşmış ama gerilimli çıkar mücadeleleri eğilimi (çıkar çatışması) Bilimsel sonuç üretirken toplumun bir üyesi (nesnelci ve öznelci, içeriden bakış) Genişletilmiş ve değişken zaman kavramı; incelenen eylemin odağını aşan kavrayış (toplumsaltarihsel zaman) Ampirik olarak düzeltilen soyutlamalara dayalı tasvir ve açıklamalar Eyleyici: NMT de (neoklasik mikroekonomik teori) bireyler gibi haneler ve şirketler de yekpare ve ussal aktörler gibi davranırlar. Piyasada fayda maksimize edici aktörler. ES de (ekonomik sosyoloji) ise toplumsallaşır eyleyiciler. Diğerlerine bağlıdırlar, yekpare değildirler, davranışlarının çelişkili ve öngörülemez olduğu teslim edilir. Cinsiyet, etnik kimlik temelli farklılıklar analize dahil edilir. Bu eyleyiciler eylemlerinin ekonomik olmayan bedellerini de önemserler. Arena: NMT de ekonomik eylem, diğer alanlardan koparılmış, kendi kendine yeten piyasalarla özdeşleşmiş bir ekonomik alanda gerçekleşir. Bireyler işlem

3 maliyetlerini azalttığı için şirket gibi örgütler kurarak etkileşime geçerler bu alanda. ES ise eylemi toplumsal ekonomi içine yerleştirir. Ekonomik faaliyet bir çok farklı alana nüfuz ederek gerçekleşir. Ussallık: NMT de ekonomik faaliyet karların ve faydaların azamileştirilmesi temelinde örgütlenir. Aktörler ussal tercihlerini kıt kaynakların durumu hakkında tam bilgiye sahip olarak yaparlar. İrrasyonel görülen ekonomi-dışı davranışlar dışlanır. ES bunun boş bir ussallık varsayımı olduğunu söyler, ancak farklı bir ussallık varsayımının şart olduğunu savlar. Weber: içeriksel/tözsel ussallık. Eylemin sonuçları: NMT de denge varsayımı. Arz ve talebin buluşarak fiyat mekanizmasını yaratması. Görünmez el. ES bunu reddeder, toplumsal dolayımlara dikkat çeker. İktidar ve denetim dengesizlikleri ve çıkar çatışmaları. Networklerde avantajlı yerleri tutan aktörler. Araştırmacının bakış açısı: NMT de iktisatçı katı bir nesnelcidir ve tasarladığı modele göre gerçek dünyada işlerin döndüğünü varsayar. Dışarıdan bakar. ES mikroekonominin ve ekonometrinin politize olmuş, ideolojik içeriğini eleştirir. Düşünümsel bakabilen bir nesnellik varsayar. Daha gerçekçi olma iddiasındadır ama nesnelcidir yine de. Zaman: NMT: Analizin birim-zamanı incelenen eylemle kısıtlıdır, öncesini veya sonrasını önemsemez. Tüm diğer faktörler eşit varsayılarak yerleştirilen bir zaman algısı. Tarihsellik yok. ES tarihsel zamanı benimser. Mekanik değil. Karar alma süreçlerinde geçmiş ve gelecek yönelimli belirsizlikleri hesaba katar. Zamanın öznel, kültürel belirlenimlerini teslim eder. Bilimsel yöntem: ES soyutlamaları tarihsel-ampirik analizi daha iyi temellendirebilmek için yapılır. NMT de ise soyutlamalar çok daha analitiktir, doğru tahminler yapma amacını taşır, tarihsel olgular paranteze alınabilir. (Weber in Avusturya Okulu na cevabı.) NMT de tahmin yönelimli açıklama ayrıcalıklı. ES tasvirlere ve anlamaya da önem veriyor. Ama farklı bir öngörü anlayışı da gelişiyor: Tarihsel kanıtlar üzerine temellendirilen analitik varsayımlar ile. BOURDIEU Bourdieu nün ekonomi bilimi nin metodolojik bireyselci, faydacı ve formel varsayımlarına karşı çıkarak kurduğu ve en olgun haliyle karşımıza 1972 de yayımladığı Pratiğin Teorisi Üzerine Taslak ta çıkan pratiklerin genel ekonomisi yaklaşımı, ABD menşeli ekonomik sosyoloji den çok önce, arasında iştirak ettiği 7 kolektif ampirik araştırma üzerinde şekillenmiştir. Kısaca bunlara değinmekte fayda var: (a) Cezayir etnografik çalışmaları. Geleneksel ekonomik faaliyetlerin parçalanması, kapitalist modernliğe geçiş. Bu yayınlarında Bourdieu, Cezayir in yerli topluluklarında kapitalizm-öncesi İslam ve gelenek yönelimli mübadele, hane yönetimi ve karşılıklı ilişki biçimlerinin analizini yaparken alternatif ussallıklar ın inşa edilmesine ve kapitalizmin dayattığı ussallıkla ilişkilerine bakar. (b) Güney Fransa kırsalı (Béarn) etnografisi. Gelenekselliğin kapitalistleşme ile parçalanması ile Fransız köylülüğünde yayılan anomie nin çalışılması. Piyasa ekonomisi nin yayılmasının etkileri, evlilik stratejileri ve miras aktarımı üzerinde sermaye dolaşımı. (c) Bir Fransız bankasının müşterilerinin farklı sosyal özelliklerine göre geliştirdiği stratejilerin çalışılması. Kredi arz-talebini kuran sosyal etkileşim. Banka kredisi ve güven arasındaki ilişki, bankanın koruduğu toplumsal hiyerarşi üzerinden eşitsizliklerin yeniden üretilmesi. Kredinin müşterilerce farklı algıları.

4 (d) Okul sistemindeki eşitsizliklerin ekonomik ve sosyal belirleyicileri. Bourdieu nün farklı sermaye türleri üzerine eğilmeye başlaması. Ailelerin çocuklarına aktardıkları statü, sınıf değerleri, kültürel hiyerarşiler, pratikler üzerinden okul sisteminde korunan eşitsizlik. (e) Fotoğraf çekme pratiğinin kültürel ve sınıfsal belirleyicileri (1965 Kodak Araştırması ). Sanatsal pratiğin açıklayıcısı olarak kültürel kaynaklar ve sınıf ethosu. Estetik yargının fotoğrafın toplumsal kullanımlarına ve kültürel kaynakların dağıtımına göre şekillenmesi. (f) Müze ziyaretlerini belirleyen kültürel pratikler (1966 Müze Araştırması ). Bourdieu nün (Darbel ile birlikte) ilk kez matematiksel/ekonometrik modelleme ile kültürel pratiklerin dağılımını incelemesi. Kültür seviyesi değişkeni. (g) Küresel ekonomik dönüşümlerin Fransa daki etkileri ve büyüyen ekonomide sosyal eşitsizliklerin yeniden üretimi hakkında çalışma (1965 Arras Kolokyumu ). Makro-iktisatçıları karşısına alıyor Bourdieu ve diğer Centre de Sociologie européenne sosyologları. Ekonomik ve kültürel mirasın aktarılma mekanizmaları eşitsizlikleri yeniden üretici süreçler olarak tartışılıyor lerin başında Bourdieu, ekonomik indirgemeci çerçeveyi altüst ederek, ekonomik olan-olmayan ayrımını reddettiği bir doğurgan yapısalcı çerçeve geliştirmiştir: Alan, sermaye ve habitus kavram/araçlarıyla ekonomik faaliyetlerin toplumsal ilişkilere medfun halini bir pratiklerin genel ekonomisi olarak çalışmayı önerir. Bu araştırma-yönelimli yaklaşım, ampirik ilgiye göre inşa edilecek toplumsal uzay (bilimsel üretim, sanatsal üretim, eğitim alanı, medya, vb.) içindeki pratiklerin sadece (klasik anlamıyla) ekonomik çıkarların değil, bazen bunlarla çatışan, simgesel çıkarların da kollandığı bir (ilişkisel anlamıyla) genel ekonomisi olduğu kabulüne dayanır. Eyleyicinin sosyal bağlantıları ve grup aidiyetleri üzerinden sahip olduğu sermaye, satın alma gücü, eğitimi, dil alışkanlıkları, beğeni yargısı, bunların hepsi farklı alanlarda diğer eyleyicilerle mücadele içinde birer tahakküm kozuna dönüştürülebilir. Bourdieu nün genelleştirilmiş ekonomi yaklaşımı, eyleyicilerin zihnî yapılarıyla onların maruz kaldıkları sosyal yapılar arasındaki ilişkileri, sahip oldukları yatkınlıklarla alanda yerleştikleri konumlar arasındaki mütekabiliyeti çözümlemeyi dert edinir. Bu çizgide simgesel düzey, ekonomik ve sosyal süreçleri bütünleştiren bir epistemolojik önem kazanır. Ekonomik sosyolojide olduğu gibi Bourdieu nün pozisyonu, akademik iktisatçıların vizyonunun skolastik bir yanılgı olduğudur. Ekonomi, bu itiraza göre, özgür, bilinçli seçim öznelciliği ile mekanik modellemelerin nesnelciliği arasında gidip gelen bir saf teori ürünüdür. Ekonomik sosyolojinin eleştirisine benzer şekilde Bourdieu ekonomik faaliyette ussallığın varsayılamayacağını, ampirik düzeyde sosyolojinin araçlarıyla açıklanması gerektiğini düşünür. Bu tartışmasından, Bourdieu ye vefatına kadar ekonomik faaliyetin sosyoanalizinde rehberlik eden 4 tema çıkarsanabilir: (a) Ekonomik eşitsizlikler sınıf ahlakının kültürel-simgesel farklılaşmalarına gömülü bir şekilde tezahür ederler. Bu eşitsizlikler ekonomik-olmayan kaynakların dağıtımı ve habitus un kuruluş mantığı anlaşılmadan açıklanamazlar. (b) Saf ekonomik aktörlerin etkileşimde olduğu piyasaların analizi, çok boyutlu olmalıdır. Öncelikle, sınıfsal ve kültürel farklılıkları üzerinden alıcıların konumlarını tesis eden kuvvetlerin çalışılmalıdır; sonra, kendi içinde alt-alanlar olan şirketleri kuran mücadeleler incelenmelidir; ekonomi alanına dışarıdan etki eden devlet faaliyetleri açıklanmalıdır; ve mikro-düzeyde arzla talebin sosyolojik

5 olarak buluştuğu etkileşimin etnografik yapısı çözümlenmelidir. Bir alan olarak şirket, şirketlerin eyleyici olduğu ekonomik alt-alanlar (klasik ekonomide sektörler ), genel (ulusal) ekonomik alan, küresel dinamiklerle ekonomik alanların birleşmesi. (c) Aynı gelir seviyelerinde bile tüketim örüntüleri oldukça farklılaşabilir, çünkü habitus üzerinden sınıfsal yaşam tarzları değişen kültürel ayrıştırma stratejileri ile kurulur. (Distinction ve Ekonominin Sosyal Yapıları). Beyaz eşya ve konut tüketiminin simgesel dünyası. Satın alma faaliyetinin simgesel yapısı makroekonomik veri ve kavramlar tarafından görünmez kılınır, bu sebeple daha ilişkisel yöntemlere ihtiyaç vardır. (d) Eğitimdeki performans ve kültürel pratikler ekonomik kaynaklardan çok kültürel sermaye bileşimine bağlıdırlar. Sermaye kavramının işe koşulması. Çıkar kavramının çoğulcu ve faydacılık karşıtı bir şekilde yeniden düşünülmesi. Basit, ussal ve faydacı görünen kararların arkasında uzun bir kolektif tarihin, biz ayırtına varmadan, yerleşik olduğu. EKONOMİK SOSYOLOJİYE ELEŞTİRİ Aktör Eylemin mekanı Ussallık Ekonomik eylemin sonuçları Araştırmacının bakış açısı Zaman kavrayışı Bilimsel yöntem Ekonomik Sosyoloji Bireyler, gruplar, sınıflar, kurumlar Toplumun bir parçası olarak ekonomik sistem/piyasa, network analizi Toplumsal ussallık, ancak metodolojik bireyselci eğilim devam ediyor Kurumlaşmış ama gerilimli çıkar mücadeleleri eğilimi, iktidar ve tahakküm vizyonu zayıf Bilimsel; nesnelci ve öznelci perspektifler Genişletilmiş ve değişken zaman kavramı; incelenen eylemin odağını aşan kavrayış (toplumsaltarihsel zaman) Ampirik olarak düzeltilen soyutlamalara dayalı tasvir ve açıklamalar Doğurgan Yapısalcılık Benzer ancak eyleyiciler habitus-alan etkileşimi içinde tesis edilir Diğer alanları etkileyen, ama onların içine gömülü ekonomi alanı, alan analizi Eyleyicinin tam bilincinde olmadığı çoğulcu ussallık/çıkarlar Alan içinde hakim olan çıkarlar, iktidar ve tahakküm vizyonu güçlü Bilimsel; nesnelci ve öznelci, nitel ve nicel kutupları aşma arzusu, düşünümsellik Benzer farklı konumları işgal eden eyleyicilerin değişen zaman algıları Araştırma yönelimli orta-düzey soyutlamalar, veri analizi üzerinden tasvir ve açıklamalar 1980-sonrası ekonomik sosyoloji disiplini ile paylaştığı önemli varsayımlar ve argümanlar olmasına rağmen Bourdieu nün ekonomik faaliyetlerin sosyoanalizi yaklaşımı ciddi farklılıklar ve eleştiriler içerir. AKTÖR: Bourdieucü çerçevede benzer şekilde ekonomik faaliyetin aktörleri toplumsallaşmıştır; ancak yatkınlıkları, güçleri ve davranışları tanımlanan toplumsal uzay içinde, birbirlerine nispeten, alan-habitus etkileşimi içinde belirlenir.

6 EYLEMİN MEKANI: Bourdieu ye göre, ekonomik sosyolojinin mikroekonomiye kıyasla daha açıklayıcı olan toplumsal ilişkilere gömülü piyasa varsayımı, bazı örneklerde piyasayı fazlasıyla öznelci ve kültürelci konumlardan açıklamaktan muzdariptir. Ekonomik faaliyeti anlamlara, simgelere, değerlere, söyleme indirgeyen yaklaşımlara karşı Bourdieu piyasayı bir alan olarak yeniden inşa etmeyi, böylece de ekonomik, toplumsal ve kültürel faktörler arasındaki etkileşimin daha çoğulcu ve ilişkisel bir muhasebesini yapmayı önerir. Bu pozisyon ayrıca piyasanın sosyolojik açıklamalarında network analizi ni kullanan çerçeveden de ayrılır. Alan analizi, network analizinin formel içeriğinden farklı olarak eleştirel ve teorik olarak yüklü bir araçtır. USSALLIK: Bourdieu ekonomik sosyolojinin eleştirisine rağmen metodolojik bireyselci ussallık varsayımlarından kurtulamadığını düşünür. Ussallık ekonomik sosyolojide toplumsallaştırılmış olsa bile, aktörlerin eylemlerinin bilincinde oldukları varsayımı devam eder. Bourdieu ussal davranışın çok boyutlu anlaşılması gerektiğini, eyleyicilerin makul davranmalarının sebebinin akılcı niyetler de değil, alandaki konumlarla yatkınlar arasındaki mütekabiliyette aranması gerektiğini düşünür. EYLEMİN SONUÇLARI: Doğurgan yapısalcılık da ekonomik alanda çıkar mücadelelerini vurgular, ancak politik olarak angaje olmaktan çoğunlukla sakınan ekonomik sosyologların izin verdiğinden çok daha fazla iktidar hiyerarşilerini ve alan içindeki tahakkümün olumsuz sonuçlarını merkeze alır. Bu açıdan Marksist politik ekonomi eleştirisi ile ortaklıkları daha fazladır. Bourdieu ayrıca çıkar kavramının daha çoğulcu bir şekilde sosyolojikleştirilmesi gerektiğini düşünür ve başka alanlara özgü ekonomik-olmayan çıkarlar arasındaki mücadelenin de ekonomik faaliyette etkili olduğunu savlar. ARAŞTIRMACI: Bourdieucü sosyoanaliz de bilimsel bir bilgi üretimi peşindedir, ancak ekonomik sosyolojinin koruduğu bazen nesnelci bazen de öznelci olan yaklaşımlara eleştirel bakar. Alan analizi üzerinden bu kutuplaşmayı aşabilecek bir çerçeve önerir. Ayrıca kapitalist ekonomik faaliyetin sosyal bilimsel analizi, Bourdieu ye göre, tahakküme ve sosyal ızdırap biçimlerine karşı politik bir sorumluluğa da sahiptir. Araştırmacı araştırdığı konuyu nesneleştirme biçimleri hakkında düşünümsel olabilmelidir. ZAMAN: Benzer şekilde doğurgan yapısalcılık da ekonomik faaliyete içkin, toplumsal-tarihsel bir zaman anlayışını benimser. Alanda yerleştikleri konuma göre eyleyicilerin farklılaşan zaman algıları olabileceğini gözetir. YÖNTEM: Bourdieu nün önerdiği yöntem, daha fazla araştırma yönelimlidir, formel modellemeler konusunda çok daha şüphecidir. Soyutlamanın orta düzeyde kalmasını, böylelikle ampirik yönelime hizmet etmesini önerir. Bu tartışmanın sonunda Bourdieu sosyolojisinin bir taraftan neoklasik teoriyi yanlışlayıp tahtından etmeyi amaçladığını, diğer taraftan da Bourdieu nün etkileşimci yaklaşım diye tabir ettiği ekonomik sosyolojinin kararsız nesnelci ve öznelci eğilimlerini kendi alan analizi ile düzeltmeyi önerdiğini söyleyebiliriz. Öncelikle alan analizi, ekonomik ilişkilerdeki aktörleri fayda fonksiyonu ile davranan atomistik noktalara indirgeyen, fiyatın bu tarihsiz, boyutsuz arz-talep etkileşimi ile ortaya çıktığını savunan neoklasik teoriyi altüst eder. Şirketlerin girdi fiyatları ve satış fiyatları, alan analizine göre, alanın yapısının etkisi altında inşa edilir. Yani şirketlerin ekonomik uzayda birbirlerine göre yerleşmeleri, eyleyicilerin fiyat müzakere kararlarına sınırlar getirir, kararları koşullandırır. Ekonomik eylem, dahil olan tüm eyleyiciler arasındaki nesnel ilişkilerin yapısının etkinliğine bağlıdır. Bu ilişkilere

7 simgesel stratejiler, bürokrasi ve hukuk alanının belirlenimleri, şirket yönetimlerinin alışkanlıkları, müşterilerin müzakere stratejileri de dahil edilir. Öte yandan alan analizi, ekonomik sosyolojinin bilinçli, ussal, atomistik eyleyici varsayımlarından vazgeçemeyen, bu eyleyiciyi kurumlar düzeyine taşıyan versiyonlarının hatalarını da düzeltir. Kurumların, şirketlerin başlı başına birer alan olduğunu, karar alan aktörler olarak ele alınayacaklarını tartışır. Örneğin network analizi, etkileşime birtakım tercihler ve kararlar getiren kurum-aktörleri inşa eden antropolojik süreçlerin hesabını vermekten aciz bir formelleştirmedir. Benzer şekilde Granovetter gibi araştırmacıların önerdiği ekonominin sosyal networklere gömülmüşlüğü argümanı, ekonomik faaliyetleri açıklamanın yükünü sosyal sermaye birikim ve kullanımına bindirdiği zaman, eyleyicilerin farkında olmadıkları belirlenimlerin hesabını veremez. Çünkü aslında bir ekonomik faaliyetin bir network e gömülmüş olması, ilgili eyleyicilerin kendilerinden önce yapılaştırılmış ve bu sebeple kısıtlanmış konumları işgal ediyor olmaları demektir. Özetle şunu söylemek mümkün: ABD de ekonomik sosyoloji disiplinin özerkleşmesinden çok önce Bourdieu hem Polanyi nin ekonominin toplumsallaştırılması gerektiği nasihatini araştırma dertlerine tercüme etmiş, hem de Marx ve Weber in ekonomik faaliyet üzerindeki statü farklılığı, eşitsizlik ve tahakküm üretici etkileri inceledikleri ilişkisel çerçeveyi zenginleştirmişti. Onun çalışmalarının 1980 lerin başından itibaren ABD sosyolojisindeki kurumsalcı ve ekonomik sosyoloji alanlarıyla karşılıklı bir alışveriş içinde olduğunu da teslim etmeliyiz. Yine de, ABD deki çalışmaların statükocu, angaje olmaktan imtina eden, neoliberalizmin tahakkümü ile hesaplaşmaktan uzak eğilimlerine tezat olarak Bourdieu nün ekonominin sosyoanalizi yaklaşımı bize çok daha güçlü eleştirel araçlar sunuyor. Bu yaklaşımın eleştirel bir şekilde ele alınıp Türkiye de ekonomik faaliyet analizlerinde kullanılmasında özellikle iki analitik temanın altını çizmek istedim: Alan analizi ve çıkar kavramının yeniden sosyolojikleştirilmesi. TÜRKİYE Sunuşun bu son bölümünde kısmen tartışma kışkırtmayı amaçlayan, ama daha çok Bourdieu ye angaje olacak eleştirel bir ekonomik sosyolojik araştırma programının Türkiye meselelerini çalışmak konusunda ufkumuzu nasıl açabileceğini soruşturan bazı hususlara değinmek istiyorum. Türkiye de metodolojik bireyselciliğin oyun teorisi, ussal seçim teorisi, network analizi, yeni kurumsalcı iktisat gibi neoliberal doxa ya gömülmüş versiyonları başta ekonomi ve işletme bölümleri olmak üzere pek çok akademik çevreyi sömürgeleştirmiş durumdalar. Son yıllarda giderek daha fazla sayıda siyaset bilimi bölümünün de akademik emperyalizmin ABD-İngiltere hattından ithal edilmiş bu işbirlikçi formel çerçevelerden etkilendiğini düşünüyorum. Olumlu bir taraftan: Bu gidişat karşısında, Türkiye de ekonomik faaliyetlerin çeşitli açılardan çalışılması alanında eleştirel sosyal bilim mevzileri de kazılmakta. Nitelikli ve eleştirel akademik bilgi üretimi açısından bakarsak, piyasaların çözümlenmesi, ekonomik eşitsizliklerin ve sınıf dinamiklerinin analizi ve bürokrasi alanı ile kapitalist sınıf arasındaki ilişkilerin çalışılması alanlarında önemli bir muhalif birikim mevcut. Ancak bu çalışma alanında, neoklasik teorinin muhalifleri açısından bakarsak, ABD de ekonomik sosyoloji tartışmalarının tıkandığı noktada tıkanma eğilimi olduğunu düşünüyorum.

8 Bu tıkanmayı, ekonomik faaliyetler üzerine yapılan sosyal bilim çalışmalarında sola meyyal muhaliflerin nesnelci ve öznelci kamplara ayrılmış olduklarını göstererek tartışabiliriz: Teorik ve metodolojik yönelimler Örnek isimler Aktör ve ussallık kavrayışı Çıkar kavramı Öznelci Yaklaşım - Ekonomik faaliyeti belirleyici olarak kimlik, dini değer, söylem, kültür - Analizde neoliberal ideolojiye veya devlet geleneğine vurgu - Anlatılama üzerinden betimleme - Niteliksel yöntemler - ABD nin ekonomik sosyoloji tartışmaları / gömülmüşlük - Fransız faydacılık eleştirisi - Ekonomik antropoloji Ayşe Buğra, Ahmet İnsel, Fuat Keyman vd. Öznelci, toplumsallaşmış birey/kurum; kültür bağlamına yerleşik olan ussallık-dışı eylem biçimleri Çıkar kavramı hakkında derin şüphecilik; çıkar-yönelimli olmayan kültürel belirlenimli faaliyetler; her tür çıkar kavrayışının faydacılık olarak reddi Nesnelci Yaklaşım - Ekonomik faaliyeti belirleyici olarak sınıf çıkarı, sömürü, kurumsal katılık, devlet kapasitesi - Makroekonomik istatistikler üzerinden nedensel açıklama - Modelleme, niceliksel yöntemler - Sınıf analizi - Neo-Marksist çerçeveler - Eleştirel kurumsalcı / solkalkınmacı çerçeveler - Eleştirel gerçekçilik Korkut Boratav, Erinç Yeldan, Cem Somel, vd. Toplumsallaşmış kolektif sınıf/kurum; ekonomik yönelimli ussallık kavrayışı Tek boyutlu sınıf/kurum çıkarı perspektifi; ekonomik-belirlenim ağırlıklı faaliyetler; ekonomi-dışı alanlara ait olabilecek çıkar biçimlerinin dışlanması ABD menşeli ekonomik sosyolojiye kıyasla modern kapitalist toplumsal formasyonda tahakküm ve iktidar konusunda oldukça kuvvetli olan bu ekollerin ikisi de, ilginçtir ki Türkiye de ağırlıkla muhalif iktisatçılar tarafından temsil edilmektedir. Ekonomi disiplinine olan bu kurumsal temasın özellikle Marksist sosyal bilimcilerin yoğunlukta olduğu nesnelci yaklaşım açısından bir sorunu, neoklasik tahakkümün teorik ve metodolojik etkilerinden kurtulamamış olmak olabilir. Öznelci yaklaşımda ise bu kurumsal temas, neoklasik tasalluta verilen tepkinin ekonomik faaliyetin aşırı kültürelleştirilmiş veya aşırı toplumsallaştırılmış açıklamalara yönelme şeklinde, çubuğu öteki tarafa doğru kırarak tezahür etmesine sebep oluyor sanırım. Sunuşun sonlarına yaklaşırken ben biraz ters gelecek bir öneri yapmak istiyorum: Türkiye de ekonomik faaliyetin sosyoanalizinde sadece neoklasik iktisadın değil, nesnelci ve öznelci muhalif iktisadın yanılgılarını da aşmamız lazım, Bourdieu ye angaje olan bir sosyolojik perspektifin bunu yapabileceğine inanıyorum. Ama bunu söylerken, muhalif iktisadın kazanımlarından yararlanacak kolektif bir araştırma programı oluşturmak var aklımda. Türkiye kapitalizminin entelektüel savunuculuğunu yapan neoklasik çerçeveyi dışlayıcı, ama kendi içinde yeniden bütünleştirici bir araştırma programı oluşturmamız mümkün olabilir. Her konuda anlaşmak zorunda değiliz, ancak özellikle akademik üretimde hegemonik olan İstanbul ve Ankara dışındaki muhalif sosyoloji, antropoloji, tarih ve siyaset bilimi

9 çevrelerini Türkiye de ekonomik faaliyetlerin muhalif ve bilimsel bir analiz programı çerçevesinde diyaloga sokabiliriz. Piyasaların, tahakkümün ve eşitsizliğin çalışılmasında ekonomik, sosyal ve kültürel faktörlerin çoğulcu bir çerçevede analizi için bize araçlar sunan Bourdieucü sosyoloji, bu tür bir bilimsel muhabbeti kolaylaştıracaktır. Özellikle gömülmüşlük yaklaşımını çok daha sağlıklı bir metodolojik çerçeveye oturtan alan analizi ve sınıf oluşumunu önemseyen, sosyolojikleştirilmiş bir çıkar kavramı, bana kalırsa, öznelci ve nesnelci muhaliflerin en iyi katkılarını birleştirici, en zayıf yanlarını ifşa edici araçlar sağlar. Muhalif sosyal bilimcilerin bu alanda oluşturacakları kolektiflerin bir katkısı da, akademinin iyice devletlu bürokratlarla ersatz yuppilerin oyun bahçesi haline geldiği ve kompradorlaştığı bir ahvalde, bilgi üretim faaliyeti üzerine düşünümsel yatkınlıklar sağlaması olur. Ekonomik faaliyetlerin sosyoanalizinde acil ilgi bekleyen alanların bazılarını sayarak bitireyim: a) Kapitalist sınıfın politik, ekonomik, kültürel oluşumu: Öznelciler buraya kurum analizi (TÜSİAD, MÜSİAD) veya bireysel kapitalistlerin öznel öyküleri tarafından baktılar. Nesnelciler bu sınıfı kağıt üzerinde varsayarak saf ekonomik faaliyetlerinden bahsettiler. Dev bir araştırma boşluğu. b) Sektörel, piyasa-temelli, şirket-temelli ekonomik faaliyet tarihi: Şirketlerin veya sektörlerin alanlar olarak geçirdiği dönüşümler, genel ekonomi alanındaki yerleri, bürokrasi alanı ile ilişkileri, sınıf oluşum süreçleri ile bağları. Piyasaların ekonomik sosyolojisi, muhaliflerin yeni yeni ilgi göstermeye başladıkları bir alan. c) Farklı emek sektörlerinde çalışanların durumu ve bunun yaşanan mekanla ilişkisi: İşçi tarihi alanında çok önemli çalışmalar yapıldı, ama daha fazla güncel araştırma tasarımına, toplumsal eşitsizliğin emek sürecinde yeniden üretilmesi ile şehir/kır mekanları arasındaki ilişkiye yönelmek gerekiyor. Özellikle orta sınıf a ait olduğu söylenen meslek kategorilerinde olup bitenler üzerine çok az şey biliyoruz. d) Enformel, kriminal, vergi-dışı çalışma ve yoksulluk: Türkiye de ekonomik faaliyetin bu cenahta muazzam bir boyutu var. Muhalif iktisattan çok sosyolojinin bizde daha fazla girdiği bir saha. Kadın, çocuk, yaşlı, genç, köylülük, etnisite gibi perspektiflerden yapılan çalışmalara alan analizinin ve nesnelleştirici etnografik yaklaşımın katacağı çok şey olacaktır. Daha araştırma alanı sayılabilir, çok uzatmak istemiyorum. Şimdilik burada durayım.