AKIM ŞEMALARI Dr.Hasip Yeniova

Transkript

1 AKIM ŞEMALARI Dr.Hasip Yeniova 1. Giriş. Akõm Şemalarõnõn Gösterilişi..1 Blok diagramlar. Resim şeklinde gösterilen akõm şemalarõ.3 Akõş hõzlarõnõn gösterilişi.4 Akõm şemasõ üzerinde yer alan diğer veriler.5 Yerleşim planõ (Layout).6 Verilerin kesinliği ve doğruluğu.7 Hesaplamalarda kullanõlan temeller.8 Kesikli prosesler.9 Yardõmcõ üniteler.10 Ekipmanlara kod ve ad verilmesi Örnek akõm şemalarõ. Akrilonitril in polimerizasyonu Nitrik asit üretim prosesi 3. Hesaplamalar 3.1 Temeller 3. Akõm şemasõ üzerinde yer alan çeşitli üniteler için kütle ve enerji denklikleri Şift konvertörü 3.. Dikloretan üretimi 3..3 Nitrik asit üretimi 4. Bilgisayar Destekli Akõm Şemalarõ. 4.1 Tam ve yatõşkõn hal benzeşim (simulasyon) proğramlarõ. 4. Bilgi akõm diagramlarõ. 4.3 Örnek: Nitrobenzen den anilin üretimi 5. Basit Kütle Denkliği Proğramlarõ 5.1 Fraksiyon katsayõlarõ kavramõ ve kütle denkliklerinin matriks formda gösterilmesi. 5. Örnek: İzopropil alkolden aseton üretimi. 6. Borulandõrma ve Enstrümantasyon (PNI) ANKARA Eylül 003 1

2 AKIM ŞEMALARI 1. GİRİŞ Akõm şemalarõ, proses tasarõmõnda anahtar döküman olarak adlandõrõlacak kadar önemli bir konudur. Akõm şemalarõ üzerinde tasarõmda yer alan ekipmanlar, akõm hatlarõ, akõmlarõn hõzlarõ, bileşimleri ekipmanlarõn işletme koşullarõ yer alõr. Hazõrlanan bir akõm şemasõ proje grubunda yer alan uzman tasarõmcõlarõn kullanõmõna sunulur. Uzman tasarõmcõlarõn yapacaklarõ işler arasõnda borulandõrma ve enstrümantasyon, ekipman tasarõmõ, yerleşim planõnõn hazõrlanmasõ gibi işler yer alõr. İşletme personeli de işletme kõlavuzlarõnõn hazõrlanmasõ ve işletme teknisyenlerinin eğitimi için gerekli dökümanlarõn hazõrlanmasõ amacõyla akõm şemalarõnõ kullanõrlar. Akõm şemalarõ, işletmeye alma çalõşmalarõ (start up) sõrasõnda prosesin işletme performansõnõn tasarõm değerleriyle kõyaslanmasõ amacõyla da kullanõlõr. Akõm şemalarõ, prosesde yer alan her bir ünite için ve tüm proses için yapõlan kütle ve enerji denklikleri temel alõnarak oluşturulur. Akõm şemalarõ üzerinde yer alan niceliklerin hesaplanmasõ, büyük ve kompleks tesisler için oldukça güç ve zaman alõcõdõr. Bu nedenle proses şemalarõ, günümüzde bilgisayar destekli olarak hazõrlanmaktadõr. Bilgisayar destekli olarak çalõşmanõn diğer bir üstünlüğü ise alternatif akõm şemalarõnõn oluşturulmasõ, en uygun prosesin seçimi ve en uygun proses koşullarõnõn saptanmasõnda getirdiği kolaylõklardõr. Akõm şemalarõnõn hazõrlanmasõnda yararlanõlan bazõ bilgisayar proğramlarõn adlarõ ve özellikleri ve basit bir akõm şemasõ hazõrlanmasõnda kullanõlan bir bilgisayar proğramõnõn detaylarõ (Massball) Sinnot, RK.1983, Chemical Engineering Design adlõ kaynakta verilmiştir. Bir prosesin tasarõmõnda, akõm şemasõnõn ortaya konulmasõndan sonraki adõm borulandõrma ve enstrümantasyon (P&I) şemasõnõn hazõrlanmasõdõr. Bu şema, MÜHENDİSLİK AKIM ŞEMASI veya MEKANİK AKIM ŞEMASI olarak da adlandõrõlõr.. AKIM ŞEMALARININ GÖSTERİLİŞİ Akõm şemasõ, prosesi tanõmlayan bir döküman olmasõ olmasõ nedeniyle açõk, anlaşõlõr, doğru ve tam olmalõdõr. Çeşitli tipte akõm şemalarõ vardõr. Bunlar hakkõnda kõsa bilgiler aşağõda verilmiştir..1 Blok diağramlar Blok diagram en basit gösterim şeklidir. Çizimde yer alan her bir blok bir ekipmanõ veya prosesin belirli bir adõmõnõ simgeler. Bugüne değin okumuş olduğunuz birçok dersin içeriğinde karşõlaşmõş olduğunuz prosesler size blok diagramlarla gösterildi. Kare, dikdörtgen, daire gibi Şekillerden oluşan ve hatta bazõlarõnda akõmlarõn akõş hõzlarõnõn ve bileşimlerininde gösterildiği bu diagramlarõn mühendisler için pek fazla kullanõmõ ve yararõ yoktur. Bu diagramlar, ön raporlarõn hazõrlanmasõnda ve eğitim amacõyla kullanõlõr.. Resim Şeklinde gösterilen akõm Şemalarõ Ayrõntõlõ akõm şemalarõnda, ekipmanlar genelde belirli bir stile (tarza) uygun olarak çizilirler. Bu çizim tarzõ her nekadar ünlü karikatirüstümüz Bedri Koraman'õn çizim stiline benzesede kullanõlan semboller ve çizimler belirli standartlara uymalõdõr. İngiliz standartlarõndan BS 1553 (1977), Mühendislikte kullanõlan grafik sembollere ayrõlmõş olup bu kaynağõn 1.bölümünde borulandõrma sistemlerine yer verilmiştir. Bu standartdan seçilen bazõ semboller Ek-1 verilmiştir. Amerikan Ulusal Standartlar Enstitüsü (ANSI)'de akõm şemalarõnõn hazõrlanmasõnda kullanõlan bir semboller dizini hazõrlamõştõr.

3 .3 Akõş hõzlarõnõn gösterilişi Her bir bileşenin akõş hõzõ, toplam akõş hõzlarõ ve akõmlarõn yüzde bileşimleri akõm şemalarõ üzerinde çeşitli Şekillerde gösterilebilir. En basit yöntem, Şekil-1 de akrilonitrilin polimerizasyon prosesi için gösterildiği gibi sadece önemli üniteleri göz önüne alarak akõm hatlarõ boyunca yerleştirilen bloklarõn içerisine verilerin yazõlmasõdõr. Daha iyi bir akõm şemasõ Şekil- de nitrik asit üretim prosesi için verilmiştir. Bu şemadan görülebileceği gibi her akõm hattõna bir numara verilerek akõmlarõn özellikleri şemanõn altõndaki çizelgeye yazõlmõştõr. Bu yöntem profesyonel tasarõmcõlar tarafõndan tercih edilir.4 Akõm Şemasõ üzerinde yer alan diğer veriler Akõm şemalarõ üzerine yazõlan diğer bilgiler müşterinin talebine ve tasarõmcõnõn pratiğine bağlõdõr. Şema üzerine yazõlan bilgileri iki grupta toplayabiliriz: Zorunlu bilgiler. 1. Akõmõn bileşimi; i) her bir bileşenin akõş hõzõ kg/st olarak veya ii) akõmõn ağõrlõkça yüzde bileşimi verilir.. Akõmõn toplam akõş hõzõ kg/st olarak verilir. 3. Akõmõn sõcaklõğõ o C olarak yazõlõr. 4. Nominal işletme basõncõ (istenilen işletme basõncõ) yazõlõr. Seçimli bilgiler 1. Molar yüzde bileşimler.. Akõmlarõn ortalama olarak fiziksel özellikleri, örneğin; i) yoğunluk, kg/m 3 ii) viskozite, mns/m 3. Bir iki kelimeyle tanõmlanabilecek Şekilde akõmlara birer ad verilmesi. 4. Akõmlarõn entalpisi, kj/st. Akõmlarõn fiziksel özelliklerinin, akõm şemasõnõn hazõrlanmasõndan sorumlu proses mühendisi tarafõndan hesaplanmasõ, ünite tasarõmlarõnõ yapan uzman tasarõmcõlara kolaylõk sağlar. Ayrõca tasarõm ekibinde yer alan tüm gruplar aynõ fiziksel özellikleri kullanmõş olur..5 Yerleşim planõ (LAYOUT) Prosesde yer alan temel ekipmanlarõn akõm şemasõ üzerinde sõrasõyla gösterilmesidir. Bazen gerekli olduğunda, õsõ değiştirici pompa gibi yardõmcõ ekipmanlarda şema üzerinde sõrasõyla gösterilir. Amaç madde akõmõnõ gerçekteki şekline uygun olarak gösterebilmektir. Şema üzerinde, temel ekipmanlar gerçek büyüklüklerine kõyasla daha büyük bir orantõda, yardõmcõ ekipmanlar ise daha küçük bir orantõda gösterilirler. Fazla sayõda ünite içeren kompleks proseslerin akõm şemalarõ tek bir kağõda sõğdõrõlamadõğõ durumda biribirini izleyen birden fazla sayõda kağõt üzerine çizim yapõlõr. Akõm hatlarõ numaralandõrõlõr ve bir önceki sayfadan gelen veya bir sonraki sayfaya devam eden akõm hattõnõn numarasõ çift daire içinde gösterilir. Bu akõm hattõnõn hangi sayfadan geldiği veya hangi sayfaya devam ettiği çift dairenin altõna sayfa numarasõ yazõlarak belirtilir. Akõmlarõn özellikleri ve diğer bilgiler ekipman yerleşim planõnõn altõnda veya üzerinde yer alan çizelgede gösterilir. Bileşenlerin adlarõ çizelgenin sol başõndaki kolonda yer almalõ, akõmlarõn numaralarõ ise çizelgenin üst satõrõna sõrayla yazõlmalõdõr. İki akõm hattõnõn birleştiği bir noktadan sonra veya herhangibir üniteden çõkan akõmõn bileşiminin değişmediği durumlarda da bu akõm hatlarõnada yeni bir numara verilmesi ve akõm hattõyla ilgili bilgilerin tekrar yazõlmasõ gerekir. Unutmayõnõzki çizdiğiniz akõm şemasõnõn sizin için ne kadar açõk ve anlaşõlõr olmasõndan ziyade başka birisi için ne kadar açõk ve anlaşõlõr olduğu önemlidir. 3

4 4

5 5

6 6

7 .6 Verilerin kesinliği ve doğruluğu Proses akõm şemalarõ üzerine yazõlan verilerin yüksek bir doğruluk derecesinde olmasõ gerekmez. Verileri virgülden sonra bir basamaklõ olarak yazmak yeterlidir. Eğer akõm veya bileşenlerden birisi için yazõlacak bir veri uyulmasõ gereken hassasiyet derecesinden çok küçükse bu verinin daha yüksek bir hassasiyet derecesinde yazõlmasõ gerekir. Çok daha küçük değerler ise 'eser' miktarda olarak yazõlõr. Sözü edilen bu çok küçük değer prosesi kõsõtlayan bir öneme sahipse 'ppm' olarak belirtilmelidir. Bazõ durumlarda eser miktardaki maddeler çok önemlidir. Örneğin; katalizör zehirlenmesine neden olan ve malzeme seçimini etkileyen maddeler söz konusu olduğunda bu maddelerin miktarlarõ belirtilmelidir..7 Hesaplamalarda kullanõlan temeller Akõm şemasõ üzerine yazõlan değerlerin hesaplanmasõnda kullanõlan temeller akõm şemasõ üzerinde belirtilmelidir. Bu temeller içerisinde; yõllõk işletme süresi, reaksiyon verimi ve fiziksel verimler, enerji denkliğinde kullanõlan ortam sõcaklõğõ, hesaplamalarda kullanõlan varsayõmlar yer alõr..7 Kesikli prosesler Kesikli prosesler için hazõrlanan akõm şemalarõnda gösterilen değerler tek bir dolum (batch) için gerekli miktarlardõr. Eğer sözü edilen kesikli proses, sürekli bir prosesin bir parçasõ ise ona ait akõm şemasõ sürekli prosesin akõm şemasõ içerisinde gösterilir ve sõnõrlarõ belirtilir. Sürekli proseslerde kg/st olarak yazõlan miktarlar keskli proses için kg/dolum olarak yazõlõr. Örneğin sürekli bir polimerizasyon prosesi için gerekli katalizörün hazõrlanmasõ kesikli bir prosesdir..9 Yardõmcõ üniteler Bir karõşõklõğa neden olmamasõ amacõyla yardõmcõ ünitelerden gelen veya yardõmcõ ünitelere giden akõm hatlarõ aynõ akõm şemasõ üzerinde gösterilir ve bu hatlarõn üzerine ne olduklarõ belirtilir..10 Ekipmanlara kod ve ad verilmesi Akõm şemasõnda yer alan her ekipman bir ad ve kod numarasõ verilerek tanõmlanõr. Ekipmanõn tanõmõ, genellikle bir harf ve bir kaç basamaklõ sayõdan oluşur. Örneğin; R: Reaktör, H: Isõ değiştirici, C: Kolon 3. HESAPLAMALAR Kütle ve enerji denkliklerinden yararlanõlarak akõmlarõn miktar ve bileşimlerinin hesaplanmasõ ve bu değerlerin tasarõm denklemleri ve tasarõm kõsõtlamalarõyla birleştirilmesi sonucu akõm şemalarõnõn üzerine yazõlacak değerler elde edilir. Bu hesaplamalar sayõsal olarak veya bilgisayar yardõmõyla yapõlõr. Bu bölümde, hesaplamalarda geçen bazõ kavramlar vurgulandõktan sonra çeşitli ekipmanlarõn akõm şemalarõnõn hazõrlanmasõ için yapõlan sayõsal hesaplamalara örnekler verilmiştir. Daha önce de belirtildiği tasarõm çalõşmalarõnda dõş ve iç kõsõtlamalar olmak üzere iki tür tasarõm kõsõtlamalarõ vardõr. Bunlar; Dõş kõsõtlamalar: Tasarõmcõnõn kontrolunda olmayan kõsõtlamalardõr. i. Müşteri talebine göre belirlenen ürün spesifikasyonlarõ ii. Alevlenme limiti v.b. temel güvenlik konularõ iii. Hükümet tarafõndan saptanan atõk spesifikasyonlarõ bu tür kõsõtlamalara örnektir. 7

8 İç kõsõtlamalar: Prosese ve ekipmanlarõn fonksiyonlarõna bağlõ olan kõsõtlamalardõr. i. Proses stokiometrisi, dönüşüm oranõ ve verim ii. Kimyasal denge iii. Sõvõ-sõvõ ve gaz-sõvõ ayõrma işlemlerinde faz dengesi iv. Azeotrop karõşõmlar v. Enerji denkliğinde karşõlaşõlan kõsõtlamalar. Örneğin, flash damõtmada olduğu gibi enerji ve kütle denkliklerinin birbirini etkilemesi. vi. Ekipman tasarõmõnda karşõlaşõlan kõsõtlamalardõr. Kompleks proseslerin detay tasarõmõ yapõlmadan önce basit bir akõm şemasõ oluşturulur. Bu şema tasarõm ekibinde çalõşanlar arasõnda iletişimin kolay sağlanmasõ açõsõndan yararlõdõr. 3.1 TEMELLER 1. Zaman: Hiçbir tesis sürekli olarak işletilemez. Bakõm için gerekli önceden planlanmõş duruşlar olmalõdõr. Ekipmanlarõn temizlenmesi, katalizörlerin yenilenmesi, kolon dolgu maddelerinin değiştirilmesi ve benzeri işler bakõm zamanlarõnda yapõlõr. Duruş sürelerinin sõklõğõ ve bu nedenle ortaya çõkan üretim kaybõ prosesin türüne bağlõdõr. Çoğu kimya ve petrokimya tesisinde yõllõk işletme süresi, bir yõlõn % i arasõndadõr. Genellikle 8000 saat kabul edilir.. Ölçek faktörü: Akõm şemasõndaki hesaplamalarõ prosesde yer alan ekipman sõrasõna uyarak yapmak kolaylõk sağlar. Ham maddeden (girdi) son ürüne doğru bir yol izlenir. İstenilen üretim hõzõ girdi üzerinden değil ürün üzerinden verilir. Bu nedenle hesaplamalar için bir temel seçilmelidir. Örneğin, 100 kmol/st hammadde temel olarak alõnabilir. Bu durumda akõmlarõn gerçek değeri; her bir akõmõ, istenilen üretim hõzõ üzerinden hesaplanmõş ölçek faktörüyle çarparak elde edilir. Mol/st ürün Ölçekfaktö rü = 100 kmol hammadde için elde dilen ürün miktarõ (mol)) 3. AKIM ŞEMASINDA YER ALAN ÇEŞİTLİ ÜNİTELER İÇİN YAPILAN HESAPLAMALAR Reaktörlerde ve denge kademelerinde, sabit akõmlarõn bileşimlerinin hesaplanmasõnda, enerji ve kütle denkliklerinin birlikte kullanõlmasõ için izlenen yöntemler bu bölümde örneklerle açõklanmõştõr. Örnek-1 Hidrojen gazõ üretim yöntemlerinden biri; petrol rafinerilerinde reforming ünitesinden çõkan gaz akõmõnõ shift konvertöründe su-gaz reaksiyonuna sokarak gazlar içerisindeki CO 'i hidrojene dönüştürmektir. o CO + HO CO + H H98 = kj/kmol Bu örnekte; konvertöre giren gaz akõmõnõn bileşimi ve buhar/gaz oranõ bilindiği durumda konvetörü terkeden akõmõn bileşiminin hesaplanmasõ istenmektedir. Konvertörde, tepkime katalitik ortamda gerçekleştirilmekte ve çõkan akõmõn kimyasal dengeye ulaştõğõ kabul edilmektedir. Reforming ünitesinden çõkan gaz akõmõ içerisinde kuru gaz üzerinden mol olarak; %8,5 CO, %11 CO, %76,5 H bulunmaktadõr. Konvertöre giren akõmõn sõcaklõğõ 500 o K olup konvertöre giren 1 mol CO başõna 3 mol H O buharõ gönderilmektedir. Konvertörden çõkan akõmõn sõcaklõğõnõ ve bileşimini hesaplayõnõz. 8

9 1 500 o K Temel: 100 kmol/st kuru gaz (girdi) Girdi akõmõndaki su buharõ = 3x11 = 33 kmol ; Karbonmonoksidin dönüşüm oranõ, C ise tepkimeye giren karbonmonoksid mol sayõsõ, tepkimenin stokiometrisi de göz önüne alõndõğõnda 11C dir. Aşağõda stokiometrik tablo ve bileşenlerin özgül õsõlarõ verilmiştir. Bileşen Girdi akõmõ, Çõkan akõm Cp o kj/kmol K Mol sayõsõ Mol sayõsõ A b c d CO C E E E-9 CO (1-C) E- 7.9 E E-9 H O C E E E-9 H C E E E-9 Konvertörden çõkan gaz akõmõnõn ideal olduğu ve termodinamik dengeye ulaştõğõ varsayõlmaktadõr. Ayrõca tepkimenin stokiometrisinden dolayõ denge sabiti üzerine basõncõn etkisi yoktur. PCO P (8.5 11C)( C) K H + + p = Kp = (1) PCO PH 11(1 C)(33 11C) K p, aynõ zamanda sõcaklõğa bir sabittir. Çeşitli tepkimelerin sõcaklõğa bağlõ olarak denge sabitleri Değişik kaynaklardan yararlanarak bulunabilir. Örneğin tepkimenin serbest enerji değişimi, G biliniyorsa, G = -RTlnK p bağõntõsõndan yararlanarak hesaplanabilir. Veya termodinamik kitaplarõnda 1/T ; logk p şeklinde verilen nomogramlardan yararlanarak bulunabilir *. Bu örnekte, Technical Data on Fuel, Spiers adlõ kaynaktan CO + H = CO + H O tepkimesi için sõcaklõğa bağlõ olarak verilen K p değerleri kullanõlmõştõr. O nedenle; 1 nolu bağõntõ, ( 11 K p - 11) C + ( 935 K p ) C + ( 650 K p 363 ) = 0 şeklinde yazõlabilir. Tepkime egzoterm olduğu için adyabatik işletim tercih edilmiştir. Soğutma yapõlmayõp, dõğarõya olan õsõ kayõplarõ en aza indirilecektir. Konvertörden çõkan gazlarõn sõcaklõğõ da dönüşüm oranõna bağlõ olduğundan, konvertör çõkõş sõcaklõğõ denge bağõntõsõnõ ve adyabatik işletim için enerji denkliğini sağlamalõdõr. Bu amaçla aşağõda verilen çözüm algoritmasõ uygulanabilir. 1. Dönüşüm oranõ, C için bir varsayõm yapõlõr.. Bu dönüşüm oranõ için 1 nolu bağõntõdan K p değeri hesaplanõr. 3. K p = F(T) den (termodinamik bağõntõlar veya nomogramlardan) T çõkõş sõcaklõğõ bulunur. 4. Adyabatik işletim için enerji denkliğinden dõşarõya verilen Q õsõsõ hesaplanõr. 5. Q=0 olup olmadõğõ kontrol edilir. Hesaplamalara (iterasyona) Q=0 olana dek devam edilir. Bilgisayar kullanma imkanõnõz varsa aşağõda verilen basit enerji denkliği programõnõ kulanarak çözüm yapõnõz. Böyle bir imkana sahip değilseniz bile programõn algoritmasõnõ izleyerek ve hesap 9

10 makinesi kullanarak çözüme ulaşmağa çalõşõnõz. Sonuçlar: Dönüşüm Çõkan akõm Çõkan akõmõn bileşimi, Mol Aktarõlan Oranõ K p.10 Sõcaklõğõ Isõ, Q C o K CO CO H O H Referans sõcaklõk 98 o K alõnmõştõr. Yapõlan üç iterasyondan sonra Q; T grafiği çizilerek, Q= 0 için T= 580 o K bulunur. C 10 KISA ENERJİ DENKLİĞİ PROGRAMI C 0 SİSTEME VERİLEN veya SİSTEMDEN UZAKLAŞTIRILAN ISI MİKTARININ C 3 HESAPLANMASI 4 COMMON A(10),B(10),C(10),D(10) 5 WRITE(*,*) 6 WRITE(*,*) ***** ENERJİ ******* 7 WRITE(*,*) Enerji Denkliği Programõ 8 WRITE(*,*) 9 WRITE(*,*) AKIŞ HIZLARI KMOLl/ST, SICAKLIK, K, REFERANS SICAKLIK 98 K 35 WRITE(*,*) 40 WRITE(*,*) ******BİLEŞEN SAYISINI GİRİNİZ***** 50 READ(*,*) N1 60 WRITE(*,*) ISI KAPASİTESİ VERİLER, A+BT+CT**+DT**3 70 DO 110 I=1,N1 80 WRITE(*,*) I,.BİLEŞEN İÇİN A,B,C,D KATSAYILARINI YAZINIZ 90 READ(*,*) A(I), B (I), C (I), D (I) 100 WRITE(*,*)A(I), B (I), C (I), D (I) 110 CONTINUE 10 H4=H5=H6=Q=0 130 WRITE(*,*) *******SİSTEME GİREN AKIM SAYISINI YAZINIZ****** 140 READ(*,*) S1 150 DO 0 I=1,S1 155 WRITE(*,158) I 158 FORMAT(X,I5, BESLEME AKIMININ SICAKLIGINI VE BİLESEN SAYISINI GIRINIZ ) 170 READ(*,*) T1,N 180 CALL DUYISI(I,T1,N,H4) 190 WRITE(*,*) AKIMIN DUYULAN ISISI=,H4, KJ/ST C 00 BESLEME AKIMLARININ TOPLAM DUYULAN ISISI 10 H5=H5+H4 0 CONTINUE 30 WRITE(*,*) *****URUN AKIMLARININ SAYISININ YAZINIZ***** 40 READ(*,*) S1 50 DO 30 I=1,S1 60 WRITE(*,*) I,.URUN AKIMLARI ICIN AKIM SICAKLIGINI, VE BILESEN SAYISINI GIRINIZ 70 READ(*,*) T1,N 10

11 80 CALL DUYISI(I,T1,N,H4) 90 WRITE(*,*) AKIMIN DUYULAN ISISI=,H4, KJ/ST C 300 URUN AKIMLARININ TOPLAM DUYULAN ISISI 310 H6=H6+H4 30 CONTINUE 330 WRITE(*,*) ******REAKSIYON VE FAZ DEGISIM SAYISINI GIRINIZ 340 READ(*,*) N4 345 IF (N4.EQ.0) GOTO WRITE(*,*) 360 WRITE(*,*) TEPKIME ISISI/DUYULAN ISI (KJ/MOL) VE DEGISIME, UGRAYAN MIKTARI (MOL/ST) GIRINIZ 365 WRITE(*,*) SISTEMDE ACIGA CIKAN ISI POZITIF OLARAK ALINACAK 366 WRITE(*,*) ABSORBLANAN ISI NEGATIF 370 DO 40 I=1,N4 380 WRITE(*,*) BIR SONRAKI TEPKIME/FAZ DEGISIMI 390 READ(*,*) R,F 400 H7=F*R 410 Q1=Q1+H7 40 CONTIUE C 430 ISI DENKLIGI 440 Q=H6-H5-Q1 450 IF (Q.LT.0) GOTO WRITE(*,*) SISTEME VERILMESI GEREKEN ISI MIKTARI=,Q, KJ/ST 470 GOTO WRITE(*,*) SISTEMIN DISARIYA VERDIGI ISI MIKTARI=,-Q, KJ/ST 490 WRITE(*,*) TEKRAR HESAPLAMA YAPMAK ISTERMISINIZ? EVET ISE 1 HAYIR ISE 0 GIRINIZ 500 READ(*,*) P1 510 IF (P1.EQ.0) GOTO GOTO STOP 535 END C ALT PROGRAM C 540 AKIMLARIN DUYULAN ISILARININ HESAPLANMASI 545 SUBROUTINE DUYISI (I, T1, N, H4) 550 WRITE(*,*) HER BIR BILEŞEN ICIN BILESEN NUMARASINI VE AKIS HIZINI (KMOL/ST) GIRINIZ 560 H4=0 570 DO 660 I1=1,N 580 WRITE(*,*) BIR SONRAKI BILESEN 590 READ(*,*) J,F 600 WRITE(*,*) BILESEN,J, AKIS HIZI,F C 610 ISI KAPASITESI ESITLIGI 60 H1=A(J)*(T1-98)+B(J)*(T1**-98**)/ 630 H=C(J)*(T1***3-98***3)/3+D(J)*(T1**4-98**4)/4 640 H3=F*(H1+H) 650 H4=H4+H3 660 CONTINUE 670 RETURN 680 END 11

12 Örnek Bu örnekte, kütle denkliği hesaplamalarõnda faz dengesi bağõntõlarõnõn (buhar-sõvõ) kullanõlmasõ amaçlanmõştõr. Etilenin oksihidroklorinasyonu ile dikloroetan (EDC) üretiminde reaktörü terk eden ürün karõşõmõna seyreltik hidroklorik asit karõştõrõlarak reaksiyon durdurulur. Bu işleme QUENCH (söndürme), işlemin yapõldõğõ ekipmana ise QUENCH KULESI adõ verilir. Quench kulesinden çõkan gaz akõmõ bir yoğuşturucuya gönderilerek burada yoğunlaşmayan gaz akõmõ reaktöre devir ettirilir. Reaktör Quench kulesi Yoğuşturucu (Ürün) 4 bar basõnç altõnda işletilen yoğuşturucuya giren gaz akõmõnõn özellikleri aşağõda verilmiştir. Yoğuşturucuyu terk eden akõmlarõn bileşimlerini hesaplayõnõz. Gaz Girişi EDC 6350 kg/st Etilen 150 İnertler 6640 Su 1100 Sõcaklõk 95 o C o C Kondensat Geri dönen gaz Kõsmi Yoğuşturucu EDC akõmõ bazõ organik safsõzlõklarõ ve eser miktarda HCl içermektedir. Inertler esas olarak N, CO, O dir. Çözüm : Bir yoğuşturucuda çõkõş akõmõnõn bileşimini hesaplamak için çõkõş sõcaklõğõnda gaz ve sõvõ akõmlarõnõn dengede olduğu varsayõlõr. Saf sõvõlarõn buhar basõnçlarõ Antoine eşitliğinden hesaplanarak Çizelge-1 de verilmiştir. Buhar basõnçlarõndan görüldüğü gibi EDC ve suyun buhar basõnçlarõ çok küçük olduğu için tamamen yoğuşacaklarõ ve etilenin buhar fazda kalacağõ söylenebilir. Bununla birlikte, etilenin yoğuşan EDC içinde çözünme eğilimi vardõr. İlk deneme olarak etilenin tamamõnõn gaz fazda olduğu yani EDC içinde hiç çözünmediği varsayõlarak yoğuşturucuyu terkeden akõmlardaki bileşenlerin akõş hõzlarõ mol/st olarak Çizelge- de verilmiştir. Çizelge-1 Çizelge- Buhar basõnçlarõ Akõş hõzlarõ 35 O C de Mol Akõş hõzõ Bileşen P o i, bar ağõrlõğõ Kmol/st EDC Etilen * H O İnert gazlar 3 08 * * Yoğunlaşmayan ve gaz fazda kalan bileşenlerin toplam akõş hõzõ = 13.4 mol/st 1

13 Yoğunlaşmayan bileşenler (etilen ve inertler) bağlantõ bileşeni olarak alõnõr. Gaz fazõn ideal olduğu ve yoğuşmuş olan EDC ve Suyun birbirleri ile karõşmadõğõ kabul edilir. (Yoğuşmayanlarõn kõsmi basõncõ) = Toplam basõnç - EDC nin buhar basõncõ + Suyun buhar basõncõ = = 3.79 bar Buhar içindeki EDC nin akõş hõzõ = EDC' nin buhar basõncõ Yoğuşmayanlarõn kõsmi basõncõ (Yoğuşmayanlarõn akõş hõzõ) = = 9 kmol/st Benzer şekilde buhar fazdaki suyun akõş hõzõ = = 3.1 kmol/st Bu hesaplamalarõn sonucu olarak gaz akõmõnõn bileşimi aşağõdaki çizelgede verilmiştir. Kmol/st % mol kg/st EDC H O Inertler C H Etilenin çözünürlüğünün kontrol edilmesi: Etilenin kõsmi basõncõ = (toplam basõnç).(mol kesri) = = 0.09 bar EDC ve C H 4 ün ideal çözelti olduğu varsayõlarak sõvõ içinde çözünmüş olan etilenin mol kesri Raoult Yasasõ ndan hesaplanabilir y A O XAPA = P. y A = gaz faz mol kesri X A = sõvõ faz mol kesri = X A P A O = doygun buhar basõncõ X A = 1.3 x 10-3 P = toplam basõnç Böylece sõvõdaki etilen miktarõ = (kmol EDC ) X A = (69-9) = 0.07 kmol/st Sonuçta gaz fazda kmol etilen = = 5.33 kmol/st Bu, hesaplanan değerden biraz farklõdõr ve yoğuşmuş veya çözünmüş etilenin olmadõğõ başlangõç varsayõmõnõn geçerli olduğunu gösterir; özetle sõvõ fazdaki etilen eser miktardadõr. 13

14 Kütle denkliği sonuçlarõ. Akõş hõzlarõ (kg/st) Akõm No 1 3 Kondenser Kondensat Geri dönen gaz Bileşen beslemesi EDC H O Etilen 150 Eser 150 Inertler Toplam 14, Sõcaklõk O C Basõnç Bar Örnek.3 Bu örnekte, bileşen kütle dengesi hesaplamalarõnda sõvõ-sõvõ faz dengesinin kullanõlmasõ açõklanmõştõr. Örnek. de tanõmlanan kondenserden çõkan kondensat akõmõ, yoğuşmuş su ve dikloretanõ (EDC) ayõrmak için bir dekantöre beslenmektedir. Dekantör çõkõş akõmõnõn bileşimini hesaplayõnõz. 1 Su fazõ Besleme EDC 5459 kg/st Su kg/st Çözüm : 3 Organik faz Dekantörü terk eden akõmlarõn dengede olduklarõnõ varsayalõm. 0 çözünürlükleri O C de bileşenlerin EDC nin su içindeki çözünürlüğü 0.86 kg /100 kg Suyun EDC içindeki çözünürlüğü 0.16 kg/ 100 kg Su fazõ içinde az miktarda çözünmüş HCl asitde bulunur fakat EDC nin seyreltik HCl çözeltisi içindeki çözünürlüğü bilinmediği için EDC nin su içerisinde çözünürlüğü kullanõlacaktõr. EDC ve Su içindeki çözünürlükleri küçük olduğundan, denklemleri kurarak ve çözerek bilinmeyen derişimleri hesaplamak yerine uygun bir yaklaşõm yapmak kolaylõk sağlar. Ilk yaklaşõm Organik fazõn akõş hõzõ = Dekantöre giren EDC akõş hõzõ ( Dekantöre giren EDC nin tamamõnõn organik faza geçtiği varsayõlõyor ) 14

15 EDC içinde çözünmüş su miktarõ = = kg/st Dekantörü terkeden su miktarõ Sõvõ faz içerisinde çözünmüş EDC miktarõ Organik fazõn akõş hõzõ tekrar hesaplanõrsa Organik faz içerisindeki su miktarõ = = kg/st = 0.86 = 9. kg/st 100 = = kg/st = (5449.8/100) x 0.16 = 8.7 kg/st Görüldüğü gibi sonuç ilk yaklaşõmdan çok farklõ değildir. Sonuçlar: Akõm no 1 3 Bileşen Dekantöre Giren akõm Organik Faz Sulu Faz EDC H O Toplam

16 Örnek. 4 NİTRİK ASİT ÜRETİM PROSESİ Bu örnekte, çeşitli proses üniteleri içeren nitrik asit üretim prosesi için kütle ve enerji denkliklerinin kurulmasõ ve bilgisayar kullanõlmaksõzõn, hesap makinasõyla yapõlan çözümü açõklanmõştõr. Amaç; Susuz amonyaktan çõkarak yõlda ton %100 saflõkta nitrik asit üretmek ve daha sonra bu asidi %50-60 sulu çözeltisi haline getirmektir. Proses için akõm şemasõnõn çizilmesi isteniyor (tabi ki kütle ve enerji denkliklerinin sonuçlarõnõ da içeren bir akõm şemasõ). Nitrik asit üretimi; esas olarak, amonyağõn oksidasyonuyla oluşan gazlar içerisindeki azot monokisidin suyla absorbe edilerek nitrik asite dönüştürülmesinden ibarettir. Kaynaklarda, nitrik asit üretimi için üç değişik proses önerilmktedir. Bunlar; 1. Atmosferik basõnçta oksidasyon ve absorbsiyon,. Yüksek basõnçta oksidasyon ve absorbsiyon (yaklaşõk 8 atm) 3. Atmosferik basõnçta oksidasyon ve yüksek basõnçta absorbsiyon. Bu çalõşmada nolu alternatif yani yüksek basõnçta oksidayon ve absorbsiyon un yapõldõğõ proses tercih edilmiştir. Başlangõç olarak, sadece prosesde yer alan ekipmanlarõ gösteren ve blok diagramlarla çizilmiş bir akõm şemasõ oluşturulur. Hava Hava Su NH 3 % 60 HNO 3 Buharlaştõrõcõ Reaktör Atõk õsõ kazanõ Reaksiyonlar: Reaksiyon Reaksiyon Reaksiyon NH g 3 NH g 3 NH g O g O g NO g 1 NOg Yoğuşturucu N g + 5 N g H Og H Og 3 Absorbsiyon kolonu H Og H o 98 H o 98 H o 98 Ürün = 6 = = kj/kmol kj/kmol kj/kmol Kaynaklarda, reaktörde (oksidasyon kamarasõnda), Platin-Rodyum katalizör kullanõldõğõ taktirde seçimlilik yönünden 1 nolu reaksiyonun veriminin yüksek olduğu (yaklaşõk %95-96) belirtilmektedir. Çözüm: Akõm şemasõ için; literatürden yararlanarak, aşağõdaki veriler hesaplamalar için temel alõnmõştõr. 1. Yõllõk işletme süresi 8000 saat.. Prosesin verimi, amonyak üzerinden %94 3. Reaktörde verim %96 4. Üretilecek nitrik asidin derişimi ağõrlõkça %58 5. Atõk gazlar içerisinde hacõmca % 0, NO bulunmaktadõr. 16

17 Kütle denklikleri için temel olarak reaktöre giren amonyak = 100 kmol olarak alõnõr. Oksidasyon ünitesi: NH Hava 1 nolu tepkimenin verimi %96 olduğuna göre; oluşan NO = 100 x (96/100) = 96 kmol gerekli oksijen = 96 x (5/4) = 10 kmol oluşan su = 96 x (3/) = 144 kmol Girdideki amonyağõn %4 ü ise nolu tepkimeyle azot oluşumu için tüketilmektedir. 1 mol azot oluşumu için 3/ mol oksijen tüketilir. Oluşan azot miktarõ = 4/ = kmol Gerekli oksijen miktarõ = x 3/ = 3 kmol Oluşan su miktarõ = 3 x = 6 kmol Oluşan toplam su miktarõ = = 150 kmol Stokiometrik oksijen miktarõ = = 13 kmol Oksidasyon ünitesine gönderilen girdi karõşõmõ içerisindeki amonyak derişimi %1 nin üzerinde olduğunda patlama tehlikesi olabilir. O nedenle karõşõm içerisindeki amonyak derişimi hacõmca %11 in üzerinde olmamalõdõr. Girdi içerisindeki fazla hava sayesinde 1 nolu tepkimeyle oluşan NO de NO ye yükseltgenir. 1 o NO(g) + O NO (g) H 98 = 5710 kj/ mol (4) Girdideki amonyak derişim hacõmca %11 alõnõrsa, Girdideki hava miktarõ = 100 x (100/11) = 909 kmol Oksijen miktarõ = 909 x (1/100 = 191 kmol Azot miktarõ = 909 x (79/100) = 718 kmol Tepkimeye girmeyen oksijen miktarõ = = 68 kmol Ürün akõmõ içerisindeki azot miktarõ = = 70 kmol Oksidasyon ünitesi için akõm şemasõ 1 NH 3 hava 3 girdi 4 ürün kmol kg kmol kg kmol kg kmol kg NH NO H O eser O N Toplam

18 Yukarõdaki akõm şemasõ hazõrlanõrken; giren hava akõmõ içerisindeki su eser miktarda olduğu için ihmal edilmiştir. Aynõ şekilde ürün akõmõ içerisindeki NO miktarõ da çok az olduğu için ihmal edilmiştir. Atõk õsõ kazanõ ve yoğuşturucu için kütle denklikleri: Oksidasyon ünitesinden çõkan gazlarõn sõcaklõğõ, atõk õsõ kazanõ (WHB) ve yoğuşturucu ünitelerinden geçirilerek düşürülür. Atõk õsõ kazanõnda herhangi bir akõm ayrõlmasõ olmadõğõ için giren ve çõkan akõmõn bileşimleri ve toplam kütlesel akõş hõzlarõ biribirine eşittir. O nedenle WHB için kütle denkliği yapõlmasõna gerek yoktur. Ancak giren akõm içerisinde bulunan NO ortam sõcaklõğõ azaldõkça NO ye oksitlenir. Yoğuşturucudan çõkõncaya kadar oksidasyon tamamlanarak NO in tamamõ NO ye dönüşmüş olur. Yoğuşturucuya giren gaz akõmõ içerisindeki su da yoğunlaşarak ağõrlõkça %40-50 HNO 3 içeren seyreltik nitrik asit çözeltisi oluşturur. Yoğuşturucu için kütle denkliği hesaplamalarõ aşağõda gösterilmiştir nolu akõmõn bileşimi, reaktörden çõkan 4 nolu akõmõn bileşimi ile aynõdõr. Yoğuşturucudan çõkan akõmõn sõcaklõğõ 40 o C, soğutma suyunun maksium sõcaklõğõ 30 o C ve üniteden çõkan sõvõ akõm ağõrlõkça %45 lik nitrik asit olsun. Yoğuşturucuyu terkeden gaz ve sõvõ akõmlarõnõn yoğuşturucu çõkõş sõcaklõğõnda dengede olduklarõnõ kabul ederek, yoğuşturucuyu terkeden gaz akõmõnõn bileşimini hesaplayabiliriz. 40 o C de %45 nitrik asit içeren suyun buhar basõncõ 9mmHg dõr (Perry, Chemical Engineers Handbook, 5.baskõ, s.3-65). Yoğuşturucunun toplam basõncõ ise 8 atm olsun. Üniteden çõkan gaz akõmõ içerisindeki suyun mol kesri = P i /P= 9 / (8x760) = 4,77x10-3 İlk yaklaşõm olarak, üniteye giren akõm içerisindeki suyun tamamõnõn yoğunlaştõğõnõ varsayarsak = 150 kmol = 700 kg su yoğunlaşõr. NO, aşağõdaki tepkimeye göre suyla birleşerek %45 lik nitrikasit oluşturur. 3NO + H O HNO 3 + NO Hesaplamalarda kolaylõk sağlamak amacõyla yoğuşturucuyu terkeden sõvõ akõm (kondensat) içerisinde 100 kmol HNO 3 olduğunu temel olarak kabul edelim. 5 nolu tepkimeye göre; 100 kmol HNO 3 oluşmasõ için gerekli su miktarõ = 50 kmol = 900 kg 100 kmol HNO 3 in kütlesi = 100 x 63 = 630 kg 630 kg asidi %45 lik olacak şekilde seyreltmek için gerekli su miktarõ = (6300 x 55) / 45 = 7700 kg Seyreltik asit elde etmek için gerekli toplam su miktarõ = = 8600 kg Şimdi başlangõçtaki temele göre (girdide 100 kmol NH 3 ) hesaplama yapalõm. (5) 7 18

19 Oluşan HNO 3 = (Girdideki her 100 kmol NH 3 başõna oluşan su miktarõ) ( Oluşan 100 kmol HNO 3 i %45 lik çözelti haline getirmek için gerekli su miktarõ) = 100 x (700/8600) = 31,4 kmol 5 nolu tepkimeyle tüketilen NO miktarõ = 31,4 x (3/) = 47,1 kmol Tepkimeye giren NO miktarõ = 31,4 x(1+) = 15,7 kmol Tepkimeye giren su miktarõ = 15,7 kmol Yoğunlaşan, fakat NO ile tepkimeye girmemiş olan su miktarõ = ,7 = 134,3 kmol Yoğuşturucudan çõkan gaz akõmõ içerisindeki NO miktarõ, yoğuşturucuya giren akõm içerisindeki NO ve NO miktarlarõ ile akõmõn yoğuşturucuda kalma süresine bağlõdõr. Çözümü basitleştirmek amacõyla bu ayrõntõlarõ göz ardõ ederek, yoğuşturucudan çõkan gaz akõmõ içerisindeki NO miktarõnõ, kondensat içerisinde absorplanarak HNO 3 oluşturan NO miktarõna eşit alabiliriz.bu nedenle Yoğuşturucudan çõkan gaz akõmõ içerisindeki NO miktarõ = 15,7 kmol Yoğuşturucudan çõkan gaz akõmõ içerisindeki tepkimeye girmemiş oksijen miktarõ, yoğuşturucuda azot oksitler ve oksijen için kütle denklikleri yapõlarak hesaplanõr. Azot oksitler için kütle denkliği: Üniteye giren toplam NO + NO miktarõ = 4 nolu akõmdaki NO miktarõ = 96 kmol Bunun 31,4 kmol ü HNO 3 olarak üniteyi terkeder. Bu nedenle yoğuşturucudan çõkan gaz akõmõ içerisindeki toplam NO + NO miktarõ = 96 31,4 = 64,6 kmol Bunun 15,7 kmol ünün NO olduğu varsayõlõrsa çõkan gaz akõmõ içerisindeki NO miktarõ = 64,6 15,7 = 48,9 kmol Oksijen için kütle denkliği; Tepkimeye girmemiş oksijen miktarõ x kmol olsun. Üniteden çõkan oksijen miktarõ = 6 nolu akõmdaki oksijen miktarõ + 4 nolu asit akõmõndaki oksijen miktarõ = NO 3 H O + NO + x + HNO + 3 = (171 + x ) kmol 15, ,3 = + 48,9 + x + 31,4 + = (171 + x ) kmol Üniteye giren oksijen miktarõ = 5 nolu akõmdaki oksijen miktarõ NO = + O + HO = = 191kmol Oksijen denkliği 191 = x Tepkimeye girmeden üniteyi terkeden oksjen miktarõ, x = 0 kmol Yoğuşturucuya giren akõm içerisindeki su buharõnõn ne kadarõnõn yoğunlaşõp ne kadarõnõn buhar fazda kaldõğõnõ hesaplayabilmek için; bir ön deneme olarak su buharõnõn tamamõnõn yoğunlaştõğõnõ varsayalõm. 19

20 Yoğuşturucuyu terkeden akõm içindeki su miktarõ = Suyun mol kesri x Toplam akõş hõzõ Bu akõmõn toplam akõş hõzõ (su buharõ hariç) = 804,6 kmol Suyun bu akõm içerisindeki mol kesri = 4,77x10-3 Su buharõ miktarõ = 4,77x10-3 x 804,6 = 3,8 kmol Yoğunlaşan su buharõ miktarõ = 134,3 3,8 = 130,5 kmol 6 nolu akõmdaki su miktarõ = 3,8 kmol = 68,4 kg 7 nolu akõmdaki su miktarõ = 134,3 3,8 130,5 kmol = 349 kg 6 ve 7 nolu akõmlarõn akõş hõzlarõ kmol ve kg olarak aşağõdaki çizelgede özetlenmiştir. Akõm no 6 (gaz akõmõ) 7 (asit akõmõ) Bileşen kmol kg kmol kg NO 15,7 471 Eser NO 48,9 49,4 Eser O 0, N HNO ,4 1978, H O 3,8 68,4 130,5 349,0 Toplam 3588,4 437, Çõkan akõmlar; 6 ve 7 nolu akõmlarõn toplam akõş hõzõ = 3588, , = 7915,6 kg Giren akõmõn toplam akõş hõzõ = 4 nolu akõmõn akõş hõzõ = 7915 kg Absorbsiyon ünitesi: Absorbsiyon ünitesinde; bu üniteye giren gaz akõmõ içerisindeki NO su ile absorblanarak, ağõrlõkça %60 lõk nitrikasit çözeltisi oluşturulur. Giren akõm içerisindeki oksijen miktarõ ise, NO yi NO ye yükseltgeyecek miktarda olmalõdõr. Oksidasyon tepkimesinin hõzõ ortamdaki oksijen derişimine bağlõdõr. Bu istenilenleri sağlayabilmek amacõyla, absorbsiyon ünitesini terkeden atõk gazlar (tail gas) içerisindeki oksijen miktarõnõ % 3 civarõnda tutmak gerekir. Atõk gazlar 6 nolu akõmõn bileşiminden yararlanarak; üniteye giren akõmdaki NO miktarõ = 15,7 kmol oksijen miktarõ = 0 kmol 0

21 Bu akõm içerisindeki NO/NO oranõnõn kesin olarak bilinmemesi gerekli oksijen miktarõnõn hesaplanmasõna etki etmez. Giren akõm içindeki azotmonoksidi NO ye okside etmek için gerekli oksijen miktarõ (4 nolu tepkimeden yararlanõlarak) = 15,7 / = 7,85 kmol dür. Dolayõsõyla giren akõm içerisindeki serbest oksijen miktarõ = 0 7,85 = 1,15 kmol (4) ve (5) nolu tepkimelerin toplamõ absorbsiyon ünitesinde NO den HNO 3 üretimi amacõyla kullanõlan tepkimeyi verir. Bu da (6) nolu tepkime olarak aşağõda gösterilmiştir. 4NO + H O + O 4HNO 3 Bu tepkimeden yararlanarak, absorbsiyon ünitesinde NO i okistlemek için gerekli oksijen miktarõ hesaplanabilir. NO in oksidasyonu için gerekli oksijen miktarõ = 6 nolu akõmdaki (NO + NO )miktarõ x (1/4) = (48,9 + 15,7) x (1/4) = 16,15 kmol Giren hava akõmõ içerisinde 1,15 kmol oksijen olduğuna göre buna ilave olarak absorbsiyon ünitesine 16,15 1,15 = 4 kmol oksijen gönderilmelidir. Bu oksijen, ikincil hava akõmõ kullanõlarak gönderilir. Absorbsiyon ünitesine y mol ikincil hava akõmõ gönderilirse, bu akõm içerisinde 0,1y kmol oksijen olacaktõr. Bu oksijenin 4 kmol ü NO in oksidasyonu için tüketilecek ve atõk gazlar içerisindeki oksijen miktarõ = 0,1y 4 kmol olacaktõr. Azot, absorbsiyon ünitesinde hiçbir değişime uğramayacağõ için; Atõk gazlar içerisindeki azot miktarõ; absorbsiyon ünitesine yoğuşturucudan gelen akõm içerisindeki azot miktarõ ile ikincil hava içerisindeki azot miktarlarõnõn toplamõna eşittir. Atõk gazdaki azot miktarõ = ,79y kmol Atõk gaz akõmõ içerisinde sadece oksijen ve azot bulunduğunu, diğer bilenşenlerin miktarõnõn ihmal edilecek kadar az olduğunu kabul edersek, bu akõm içerisindeki oksijen yüzdesi, ( 0,1y 4) 100 ( ,79y) + ( 0,1y 4) (6) % O = 3 = y = 141,6 kmol Atõk gaz akõmõ içerisindeki oksijen miktarõ = 141,6 x 0,1 4 = 5,7 kmol Atõk gaz akõmõ içerisindeki azot miktarõ = 141,6 x 0, = 831,8 kmol Atõk gaz akõmõ içerisindeki NO miktarõnõn %0, olduğunu kabul edersek Atõk gaz akõmõ içerisindeki NO miktarõ = Toplam gaz akõş hõzõ x 0,00 = (831,8 + 5,7) x 0,00 = 1,7 kmol Absorbsiyon ünitesine gönderilen ikincil hava miktarõ, tüm azot oksitlerin bu ünitede absorblandõğõ varsayõmõna dayanõlarak yapõlmõştõ. Görüldüğü gibi bu akõm içerisinde 1,7 kmol de NO bulunmaktadõr. Bu koşullarda yapõlacak hesaplamalarõn sonucu atõk gaz akõmõ içerisindeki oksijen derişiminin çok fazla değişmesine neden olmasa bile kütle denklikleri, NO de göz önüne alarak tekraralanmalõdõr. Tepkimeye girmemiş oksijen miktarõ 4 ve 6 nolu tepkimelerden yararlanõlarak hesaplanõr. 1,7 kmol NO okside olmamõş ve absorblanmamõştõr. Buna göre, Atõk gaz akõmõ içerisindeki oksijen miktarõ = 5,7 kmol + 1,7 (1/4 + ½) = 7,0 kmol 1

22 Atõk gazlar, absorbsiyon kolonuna gönderilen su akõmõnõn kolona giriş sõcaklõğõnda su ile doygun hale geçeceklerdir. Su giriş sõcaklõğõ 5 o C ise bu sõcaklõkta suyun kõsmi basõncõ = 0,03 atm dir. Absorbsiyon ünitesinin basõncõ takriben 8 atm olup Suyun mol kesri = 0,03 / 8 = Atõk gaz akõmõ içerisindeki su buharõ miktarõ = (831,8 + 5,7) x = 3,4 kmol Absorplanan azot oksitlerin miktarõ = (48,9 +15,7) - 1,7 = 6,9 kmol = 396,7 kg 6,9 6 nolu tepkimeden yararlanõlarak, gerekli stokiometrik su miktarõ = ( ) = 31,5 kmol 4 Absorbsiyon ünitesinden çõkan asit akõmõnõn derişiminin ağõrlõkça %60 olmasõnõ istersek, seyreltme için gerekli su miktarõ = (396,7 / 0,6) x 0,4 = 641,8 kg = 146,8 kmol Gerekli toplam su miktarõ = 31, ,8 + 3,4 3,8 = 177,9 kmol Buraya kadar yapõlan hesaplamalarõn sonucu olarak 8, 9, 10, 11, 1 nolu akõmlarõn akõş hõzlarõ ve bileşimleri bir sonraki sayfadaki çizelgede özetlenmiştir. Yapõlan hesaplarõ kontrol etmek amacõyla; (6) + (8) = (9) ve (9) + (11) = (10) + (1) olup olmadõğõnõ kontrol ediniz. Üretilen asit miktarõ: Yoğuşturucudan gelen HNO 3 = 31,4 kmol =1978, kg H O = 130,5 kmol = 349,0 kg Absorbsiyon ünitesinden gelen HNO 3 = 6,9 kmol = 396,7 kg H O = 130,5 kmol = 641,8 kg Toplam HNO 3 = 1978, + 396,7 = 5940,9 kg H O = 349, ,8 = 4990,8 kg 10931,7 kg Asit karõşõmõnõn derişimi = (5940,9 / 10931,7) x100 = 54 %

23 8, 9, 10, 11, 1 nolu akõmlarõn özellikleri. Akõm İkincil Hava (8) Giren Akõm (9) Asit akõmõ (1) Atõk gaz (10) Bileşen kmol kg kmol kg kmol kg kmol k NO ,7 471, ,7 51 NO ,9 49,4 Eser N 9,7 950,4 49,7 1590, ,0 86 O 111,8 3130,4 831,8 390, ,8 39 HNO ,9 396,7 - - H O eser - 3,8 68,4 146,8 641,8 3,4 61 Toplam 4080,8 7669, 6604,5 46 3

24 13 nolu asit akõmõnõn bileşimi; 13 Asit akõmõ kmol kg HNO 3 94,3 5940,3 H O 77,3 4990,8 Toplam 10931,7 Tüm proses verimi: Tüm proses için azot denkliğinden yararlanarak proses verimini hesaplayabiliriz. Üretilen HNO 3 içerisindeki azot mol sayõsõ 94,3 / Verim = = = 94,3 % Girdi NH 3 içerisindeki azot mol sayõsõ 100 / İstenilen üretim kapasitesi için ölçek büyütme: Üretim kapasitesinin 0000 t/yõl (%100 HNO 3 ) olmasõ istenmekte ve yõllõk çalõşma süreside 8000 saat olduğuna göre kapasite 0000/8000 = 500 kg/st dir. Yukarõda yapõlan hesaplamalar sonucu 100 kmol NH 3 girdi olarak kullanõldõğõnda 5940,9 kg HNO 3 üretilebileceğini saptamõştõk. Buna göre, Ölçek faktörü = (500) / (5940,9) = 0,408 Bu değeri yaklaşõk = 0,43 olarak alabiliriz. Yukarõdaki çielgelerde verilen tüm akõş hõzlarõ bu faktörle çarpõlarak istenilen kapasite için akõm şemasõ oluşturulur. Örneğin yoğuşturucudan çõkan 6 nolu akõm için değerler açşağõda verilmiştir. Temel 100 kmol NH 3 Ölçek Temel: 0000 t/yõl kg faktörü kg/st NO 471 0,5 NO 49,4 967, O 640 x 0,43 = 75, N ,0 H O 68,4 9,4 Toplam 3588,4 4

25 Nitrik asit prosesi için enerji denklikleri Temel: 1 saat Kompresör Kompresör gücü ve enerji gereksinimi hesabõ: Giriş akõş hõzõ, (akõm şemasõndan) = 1307, Hacimsel akõş hõzõ = 0, 15 kmol / s 88 Giriş koşullarõnda, 15 o C, 1bar = 0,15,4 = 95, m 3 / s 73 Şekil 3.6 dan bu akõş hõzõ için Ep=%74 olan santrifüj kompresör kullanõlabilir. İş (kmol başõna) = z 1 TR n P 1 n 1 P1 n 1 n 1 P Çõkõş sõcaklõğõ, T =T1 P 1 m m = γ 1 γ E p n 1 = 1 m 14, 1 m = = 039, 14, 074, Hava için γ = 1,4 alõnabilir Hava giriş sõcaklõğõ ortam sõcaklõğõnda olacaktõr T 1 = 15 o C 1 n = = 1 039, 164, T = ,39 =648 K Bu değer oldukça yüksektir ve iç soğutmaya gereksinim olacaktõr. Kompresörleri ikiye böldüğümüzü ve her bölümde eşit iş olduğunu kabul edelim. İç soğutma gazõ çõkõş sõcaklõğõ 60 o C olsun ( ki bu sõcaklõk, 30 o C daki normal soğutma suyuna makul bir yaklaşõm verir). Eşit iş için her bölümde iç kademe basõncõ Pçõkõş = 8 = 83, P giriş 5

26 164, 1 o 164, Birinci bölümişi, giriş 15 C = , 314 (, ),, kj / kmol, = , 1 o 164, İkinci bölümişi, giriş 60 C = , 314 (, ),, kj / kmol, = Toplam iş = 307,9+355,6=665,5 kj/kmol Saatte gerekli enerji = 1, = 403 MJ iş /mol Kompresör gücü = mol/s = etkinlik 665, 5 0, , 3 = 1119 kj / s = 1.1 MW Kompresör çõkõş sõcaklõğõ = 333(,83) 0,39 = 500 K = 30 o C Bu sõcaklõk reaktöre ön õsõtma yapmaya gerek duyulmayacak yeterlilikte yüksek olduğundan, besleme reaktöre doğrudan yapõlabilir. Amonyak Buharlaştõrõcõ Amonyak sõvõ olarak basõnç altõnda depolanacaktõr. 8 atm de doygunluk sõcaklõğõ dõr. Beslemenin buharlaştõrõcõya ortam sõcaklõğõnda, 15 o C, yapõldõğõnõ kabul edelim. 0 o C 8 bar da spesifik õsõ = 4,5 kj/kgk 8 bar da gizli õsõ = 1186 kj/kg Buharlaştõrõcõya giriş hõzõ = 731 kg/st Sõcaklõğõ 0 oc'a yükseltmek ve buharlaştõrmak için gerekli giriş õsõsõ = 731,0[ 4,5(0-15) ] = ,5 kj/st Isõ kayõplarõ için %10 fazlasõnõn eklenmesiyle = 1, ,5 = ,9 kj/st 97 MJ/st Karõşma noktasõ Hava 30 o C 117,9 kg/st t 3 NH 3 buharõ 731,0 kg/st 0 o C C p hava = 1 kj/kgk C p amonyak buharõ =, kj/kgk 6

27 Karõşma noktasõ etrafõnda enerji denkliği 117,9 1(30 - t 3 )+731,0,(0 - t 3 ) = 0 t 3 = 04 o C Oksitleyici Adyabatik işlem olduğu kabul edilerek ENERGY1 programõnõn kullanõlmasyõla çõkõş sõcaklõğõ bulunabilir. Ya da sisyemde adyabatik durumda enerji denkliği yazõlõr ve bu denklem Matlab da, fsolve Matlab komutu yardõmõyla çözülür. Enerji denkliğinde kullanõlacak veriler aşağõda verilmiştir. H o r reaksiyon 1 = kj/kmolnh 3 H o r reaksiyon = kj/kmolnh 3 Bütün reaksiyon verimi kayõplarõna reaksiyon nin neden olduğunu kabul edelim ve NH 3 ün reaksiyon 1 ile reaksiyona girmiş olsun. NH3 'ün oksitleyiciye akõş hõzõ reaktör verimi=731,0 0,96/17 =41,3 kmol/st Reaksiyon iki ile denge = 731,0 0,04 = 1,7 kmol/st Akõş ve õsõ kapasiteleri : Akõm Besleme Bileşenleri (3) NH 3 O N NO H O Sõcaklõk, K kmol/st 43 8, Ürün (4) kmol/st - 9, 309,6 41,3 64,5 T 4 C o p kj/kmolk a b c d 7,3 8,11 31,15 9,35 3,4 8,83E-3-3,68E-6-1,36E- -0,94E-3 19,4E-4 17,07E-6 17,46E-6 6,80E-6 9,75E-6 10,5E-6-11,85E-9-10,65E-9-11,68E-9-4,19E-9-3,60E-9 T 4 çõkõş sõcaklõğõnõn 1180 K = 907 o C olduğu bulundu. Atõk -õsõ Kazanõ(Waste-heat Boiler) NO nun ne kadarõnõn NO ye oksidasyonu kesin olarak tahmin edilemediğinden, sistem üzerinde kesin bir enerji dengesi kurmak mümkün değildir. Bunun yanõnda, üretilebilecek maksimum buhar miktarõ NO nun tamamõnõn oksitlenmesiyle, minimum buhar miktarõ ise hiç oksitlenmemesiyle elde edilir. Fabrikalarda buhar basõncõ genellikle 11 bar civarõndadõr ve doygunluk sõcaklõğõ ise 184 o C dõr. Çõkõş gazlarõ ve buhar sõcaklõğõ arasõndaki farkõn 50 o C olduğunu varsayarsak, gazlarõn çõkş sõcaklõğõ = 34 o C (507 K) olacaktõr. Akõm şemasõndan, WHB'ye giren NO = 136,4/30 = 41,3 kmol/st Giren O = 935,7/3 = kmol/st 7

28 NO' nun tamamõ, reaksiyon 4, oksitlenirse, WHB' yi terkeden O 9, - (41,3/) = 8,6 kmol/st H o r = kj/kmol, oksitlenmiş NO Eğer NO oksitlenmemiş ise çõkõş gazõnõn bileşimi giriş ile aynõ olacaktõr. Giriş gazõ, yukarõda verilen reaktör çõkõşõ ile aynõ bileşime sahiptir. NO oksitlenmiş ise akõm değişimi aşağõda verildiği gibi olacaktõr. O NO Sõcaklõk, K C o p kj/kmolk kmol/st a b c d 7,46 as above 41,3 4,3 4,84E- -0,81E- 0,9E ENERG1 programõnõn kullanõlmasõyla, buhara transfer edilen õsõ için aşağõdaki değerler hesaplanõr: NO oksitlenmemişse NO aksitlenmişse 9,88 GJ/st 1,9 GJ/st Buhar üretimi; besleme suyu sõcaklõğõ 0 o C alõnõrsa, 11 bar da doygun buharõn entalpisi = 781 kj/kg 0 o C suyun entalpis = 84 kj/kg 1 kg buhar oluşturmak için õsõ = 697 kj buhar üretimi = transfer edilen õsõ kg başõna entalpi değişimi minimum buhar üretimi = maksimum buhar üretimi = = 366 kg / st = 4555 kg / st Soğutucu-yoğuşturucu Bu ünitede denklikte göz önüne alõnacak õsõ kaynaklarõ: 1. Duyulan õsõ: Giriş sõcaklõğõ 34 o C olan gazlarõnõn absorbsiyon giriş sõcaklõğõ olan 40 o C a soğutulmasõ.. Yoğuşmuş suyun gizli õsõsõ. 3. NO nun NO ye egzotermik oksidasyonu. 4. Nitrik asidin egzotermeik oluşumu. 5. Oluşmuş nitrik asidin seyrelme õsõsõ, (%40,w/w). 6. Çõkõş gazlarõnõn ve asit akõmõnõn duyulan õsõsõ. 8

29 Her kaynağõn büyüklüğünü kõyaslamak için, her biri ayrõ ayrõ hesaplanacaktõr. Referans sõcaklõk : 5 o C 1. Gaz duyulan õsõsõ Gaz akõmõnõn giriş ve çõkõş akõmõndaki duyulan õsõlarõ ENERGY 1 programõ yardõmõyla ya da enerji denkliği denkliği elle yazõlõp Matlab yardõmõyla hesaplanabilir. Giriş akõmõnõn bileşimi ve õsõ kapasiteleri, yukarõda WBH ye giriş akõmõ için verilen değerlerle aynõdõr. Akõm şemasõndan çõkõş akõmõ: O N NO NO H O Yoğuşturucu çõkõşõ (6) Sõcaklõk 313 K kmol/st 8,6 309,6 6,75 1,03 1,63 Giriş akõmõnõn duyulan õsõsõ(5) =,81 GJ/st Çõkõş akõmõnõn duyulan õsõsõ (6) = 0,15 GJ/st. Suyun yoğunlaşmasõ Yoğunlaşmõş su = giren H O- çõkan H O = = 1131,6 kg/st Giriş sõcaklõğõnda suyun gizli õsõsõ, 30 o C = 181 kj/st Buharõn giriş sõcaklõğõnda yoğuştuğu ve sonra referans sõcaklõğõna souğuduğu göz önüne alõnarak; Yoğunlaşma õsõsõ = 1131,6 181 =, kj/st Kondensatõn duyulan õsõsõ= 1131,6 4,18(30 5) = 0, kj/st Toplam, yoğuşma ve soğuma =, , = 3,0 GJ/st 3. NO nun oksidasyonu Bütün oksidasyon, kondenser-soğutucusunda olursa en büyük õsõ yüklemesi olacaktõr ki bu da kondeser-soğutucusu tasarõmõ için en kötü koşullarõ verir. Oksitlenmiş NO (mol) = mol (giren) mol (çõkan) = 41,3 6,75 = 34,55 kmol/h Reaksiyon 4 de üretilen õsõ = 34, = 1, kj/st= 1,97 GJ/st 4. Nitrik asit oluşumu Oluşan HNO 3 (akõm şemasõndan) = 850,6/63 = 13,50 kmol/st 9

30 Sulu nitrik asit oluşumunu içiren değişik reaksiyonlarda entalpi değişimi aşağõdaki gibidir. NO (g) N O 4 (g) H = -57,3 kj N O 4 (g) + H O(l) + 1/O (g) HNO 3 (g) H = 9,00 kj HNO 3 (g) HNO 3 (l) H = -39,48 kj Yukarõdaki reaksiyonlarõn birleştirilmesinden Reaksiyon 8 NO (g) + H O(l) HNO 3 (l) Toplam entalpi değişimi = -57,3 +9,00 + (-39,48)= -17,8 kj Oluşan kmol HNO 3 (l) başõna üretilen õsõ = (17,8/) 10 3 = kj Üretilen õsõ = 13, = 0, kj/st = 0,86 GJ/st Akõm şemasõ hazõrlanõrken N O 4 oluşumu ve bundan da HNO 3 oluşumu bileşenlerin akõş hõzlarõnõ etkilemediğinden dikkate alõnmamõştõ. 5. HNO 3 ün seyrelme õsõsõ Seyrelme õsõsõ Perry s Chem. Eng. Handbook da, 5 th ed., p Fig 3,4 verilen entalpi-konsantrasyon diyagramlarõndan hesaplanõr. Bu diyagram için referans sõcaklõk 3 o F dõr. Diyagramdan: %100 lük HNO 3 ün entalpisi = 0 %45 lik HNO 3 ün entalpisi = -80 btu/lb çözelti %45 lük HNO 3 ün spesifik õsõsõ = 0,67 3 o F da seyrelme üzerine salõverilen õsõ = 80 (4,816/1,8) = 186 kj/kg çözücü 5 o C a tükseltmek için õsõ = 0,67(5 0) 4,186= 70,1 kj/kg 5 oc da seyrelme õsõsõ = ,1 = 115,9 kj/kg çözücü %100 lük 1 kmol HNO 3 ün seyrlemesiyle üretilen çözelti miktarõ = (63/45) 100 = 140 kg 1 kom ün seyrelmesiyle oluşan õsõ = ,9 = 166 kj Toplam üretilen õsõ = 13,5 166 = kj/st = 0, GJ/st 6. Asidin duyulan õsõsõ Asit çõkõş sõcaklõğõ 40 o C Asidin duyulan õsõsõ = 0,67 4,186( 40 5 ) 1860,7 = 7878 kj/st = 0,08 GJ/st Isõ denkliği (GJ/st) 30

31 Soğutma suyuna õsõ Gaz,81 Oksidasyo 1,97 Kondenzasyon 3,0 HNO3 oluşumu 0,86 Seyreleme 0, Toplam 6,07 Gaz 0,15 Sõvõ 0,08 Soğutma suyuna transfer edilen õsõ =,81 + 6,07 0,15 0,08 = 8,65 GJ/st Hava soğutucu Absorbsiyon kolonu giriş sõcaklõğõnõ mümkün olduğu kadar küçük tutmak için, kompresörden ikincil hava absorbsiyon kolunu girişinde proses gaz akõmõ ile karõşmadan önce soğutulmalõdõr. Çõkõş sõcaklõğõnõ sogutucu kondenserden gelen gaz akõmõnõn sõcaklõğõ ile aynõ, 40 o C, alarak; İkincil hava akõşõ, (akõm şemasõndan), 1754,8 kg/st Havanõn spesifik õsõsõ 1 kj/kgk İkincil havadan uzaklaştõrõlan õsõ = 1754,8 1 (30-40) = kj/st = 0.33 GJ/st Absorber Absorbsiyon kolonunda õsõ kaynağõ, soğutucu-kondenser ile aynõ olacaktõr ve aynõ hesaplama metodu kullanõlõr. Soğutucu-kondenserden giriş gazda duyulan õsõ = 0,15 GJ/st İkincil havada duyulan õsõ = 1754,8 1(40-5) = 0,018 GJ/st Tail gazlarõnda duyulan õsõ (5 o C da ) = 0 Besleme suyunda duyulan õsõ (5 o C da ) = 0 Oksitlenmiş NO = (0,5-1,9)/30 = 6,0 kmol/st Üretilen õsõ = 6, = 0,34 GJ/st Oluşan HNO 3 = 1704/63 = 7,05 kmol/st Üretilen õsõ = 7, = 1,7 GJ/st 5 o C da %60 a seyrelme õsõsõ = 7, = 0,38 GJ/st Yoğuşmuş su = 9,4 6,3 = 3,1 kg/st 40 o C da gizli õsõ = 405 kj/st Referans sõcaklõğõnda duyulan õsõ = 4,18 (40 5) = 63 kj/kg Salõverilen õsõ = 3,1( ) = 7, GJ/st (İhmal edilebilir) Çõkan asitte duyulan õsõ = 0,64(40 5 ) = 0,11 GJ/st 31

32 Isõ denkliği Gaz 0,15 Tail gaz 0,0 Oksidasyon 0,34 HNO 3 1,7 Seyrelme 0,38 Kondenzasyon -,44 Su 0,0 Soğutma suyuna õsõ İkincil hava 0,018 Çõkan asit 0,11 Soğutma suyuna transfer edilen õsõ = 0,15 + 0,018 +,44 0,11 =,5 GJ/st Karõştõrõcõ Karõşmõş asit sõcaklõğõnõn hesaplanmasõ: Entalpi-konsantrasyon diyagramõ direk kullanõlmasõ için referans sõcaklõğõ 0 o C alalõm. Diyagramdan; %45 lik asidin entalpisi, 0 o C = -186 kj/kg Spesifik õsõ = 0,67 kcal/kg o C %60 lik asidin entalpisi, 0 o C = -0 kj/kg Spesifik õsõ = 0,64 kcal/kg o C %45 lik asidin entalpisi, 40 o C = ,67(40-0)4,186 = -73,8 kj/kg %60 lik asidin entalpisi, 40 o C = ,67(40-0)4,186 = -94,8 kj/kg Asit karõşõmõnõn entalpisi = (-73,8 1860,7) + (-94,8 840,0) 1860, ,0 = 86, 5 kj / kg Entalpi-konsantrasyon diyagramõndan, karõşmõş asidin entalpisi (%54 lük) 0 o C da = -0 kj/kg; spesifik õsõ = 0,65 kcal/kg o C Karõşmõş asidin duyulan õsõsõ = -86,5 (-0) = 115,5 kj/kg Ve karõşmõş asidin sõcaklõğõ = 115,5/(0,65 x 4,186) = 43 o C 3

33 4. BİLGİSAYAR DESTEKLİ AKIM ŞEMALARI Proses tasarõmõnda akõm şemalarõnõn hazõrlanmasõnda yararlanõlan bilgisayar proğramlarõ iki ana grupta toplanõr. 1. Güçlü hesaplama olanaklarõna sahip tam simulasyon proğramlarõ.. Basit kütle denkliği proğramlarõ. Simulasyon proğramlarõnõ kullanarak enerji ve kütle denkliklerinin birlikte çözümünü ve ekipmanlarõn ön tasarõmõnõ yapmak, dolayõsõyla, detaylõ ve gerçek bir akõm şemasõ hazõrlamak mümkündür. Bir proje çalõşmasõnõn başlangõcõnda tam simulasyon proğramõ kullanmak yerine basit madde denkliği proğramlarõ kullanõlmasõ tercih edilir. Böylece elle yapõlacak hesaplama çalõşmalarõ azaltõlarak çabuk ve ucuz bir Şekilde elementer bir akõm şemasõ ortaya konulabilir. 5. TAM VE YATIŞKIN HAL SİMULASYON PROĞRAMLARI Çeşitli firmalar tarafõndan, tasarõmõ yapõlmõş proseslerin yatõşkõn haldeki işletimini simule eden kompleks akõm şemasõ proğramlarõ hazõrlanmõştõr. Gelişmiş üniversitelerde proses tasarõm dersleri çerçevesinde de kullanõlan bu proğramlardan bazõlarõ: GEMCS, FLOWPACK, FLOWTRAN, CONCEPT, PROCESS, HYSIM, ASPEN dir. Tipik bir simulasyon proğramõnõn içeriği aşağõda şematik olarak gösterilmiştir. GİRDİ-VERİLER!! EKİPMAN ÖZELİKLERİ için ALT PROGRAMLAR TERMODİNAMİK HESAPLAR için ALT PROGRAMLAR İTERATİF YÖNTEMLER için ALT PROGRAMLAR FİZİKSEL ÖZELİKLER için VERİ DOSYALARI A N A Ç A L I Ş T I R I C I ÇIKTILAR MALİYET HESAPLARI için VERİ DOSYALARI EXE Tipik bir simulasyon proğramõnõn içeriği 33