GÖREME AÇIK HAVA MÜZESİ NDE BULUNAN AZİZE BARBARA KİLİSESİ. H. Ceylan Karaca

Transkript

1

2

3 GÖREME AÇIK HAVA MÜZESİ NDE BULUNAN AZİZE BARBARA KİLİSESİ H. Ceylan Karaca Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi Ankara, 2013

4

5 BİLDİRİM Hazırladığım tezin/raporun tamamen kendi çalışmam olduğunu ve her alıntıya kaynak gösterdiğimi taahhüt eder, tezimin/raporumun kağıt ve elektronik kopyalarının Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü arşivlerinde aşağıda belirttiğim koşullarda saklanmasına izin verdiğimi onaylarım. Tezimin/Raporumun tamamı her yerden erişime açılabilir. Tezim/Raporum sadece Hacettepe Üniversitesi yerleşkelerinden erişime açılabilir. Tezimin/Raporumun yıl süreyle erişime açılmasını istemiyorum. Bu sürenin sonunda uzatma için başvuruda bulunmadığım takdirde, tezimin/raporumun tamamı her yerden erişime açılabilir. Ceylan KARACA

6 TEŞEKKÜR Bana güvenen ve başarılı olacağıma her zaman inanan hocam Prof. Dr. M. Sacit Pekak a, yüksek lisans eğitimim süresince bilgisi ve güler yüzüyle destek olan Doç. Dr. Pelin Şahin Tekinalp e, ileri görüşlülüğü ve geniş bakış açısıyla beni yönlendiren Doç. Dr. Macit Tekinalp e çok teşekkür ederim. Tez yazımı sırasında önerilerini benimle paylaşarak yol gösteren hocalarım Prof. Dr. Sema Doğan, Prof. Dr. Mustafa Akpolat ve Doç. Dr. Meryem Acara Eser e, önemli yayınlardan haberim olmasını, bu yayınlara ulaşmamı sağlayan, Arş. Gör. Bilge Bahar, Arş. Gör. Alev Türker ve Arş. Gör. Hülya Coşgunaras Şahna ya teşekkür borçluyum. Maddi ve manevi desteklerini hiçbir zaman esirgemeyen başta sevgili annem, babam ve ablam olmak üzere tüm aileme sonsuz teşekkürler.

7 i ÖZET KARACA, Ceylan H. Göreme Açık Hava Müzesi nde Bulunan Azize Barbara Kilisesi, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, Tez çalışmasında, bugün Nevşehir ili Göreme Kasabası Göreme Açık Hava Müzesi sınırları içinde yer alan Azize Barbara Kilisesi nin mimari plan özellikleri ve duvar resimleri incelenmiştir. Erken Bizans dönemi içerisinde imparatorluğun sıklıkla doğu sınırını oluşturan Kappadokia Bölgesi, imparatorluğun en kalabalık ve en yetenekli askeri birliklerinin bulunduğu themalar ve thema sisteminin getirdiği askeri komutanlar, toprak sahipleri ve Bizans aristokrasisinin bir parçasını oluşturmuştur. Göreme, Ihlara Vadisi ve çevre vadilerde, monastik yaşam süren Anadolu daki Hıristiyan birey ve topluluklar ile henüz 5. yüzyılda yerleşik ve etkin bir Hıristiyan cemaatin varlığı bilinmektedir. Göreme vadisinin yaklaşık on bir trapeza ve kilise ile çeşitli amaçlar için kullanılmış olabilecek çok sayıda kayaya oyma mekanın bulunduğu yukarı kısmında yer alan Azize Barbara Kilisesi birçok manastırın bir arada bulunduğu kapalı bir manastır yaşamın parçası görünümündedir. Batısındaki Elmalı Kilise ve bir mezar odası ile aynı kaya kütlesine oyulmuş olan kilise, iki serbest destekli kapalı Yunan haçı plan tipindedir. Merkez kubbeyi taşıyan iki serbest desteği doğu bölümde yer alan kilise, müze içerisindeki Çarıklı Kilise ile birlikte, bu plan tipinin farklı bir uygulamasını oluşturur. Müzede ve vadide, Azize Barbara Kilisesi nin de içinde bulunduğu on kilise duvar resimlerinin üslup ve ikonografisiyle Yılanlı grup kavramı altına değerlendirilmektedir. Bu kiliselerin hiçbiri İncil konulu sahne içermemekte; hikayeci anlatıma sahip olmayan sembolik sahneler ile tek figürlere yer verildiği görülmektedir. Yılanlı gruplandırmasını kullanan araştırmacılarca bu kiliseler 11. yüzyıl sonu ile 12. yüzyıl başına tarihlendirilmektedir. Azize Barbara Kilisesi nde figürlü duvar resimlerinden başka, aşıboyası motifler, bu motiflerle oluşturulmuş kompozisyonlar ve hayvan tasvirleri bulunmaktadır. Bu yoğun bezemenin 11. yüzyıl askeri bayrak ve asaları olduğunu öne süren tek bir makaleden yola çıkılarak, ulaşılabilen görsel ve yazılı veriler incelenmiş, motiflerin, makalede öne sürüldüğü gibi bayrak çeşitlerinin betimleri olmadığı, ancak apsis

8 ii düzenlemelerine model oluşturan bir labarumun var olduğu sonucuna varılmıştır. Kilisenin aşıboyası resim programını meydana getiren bezemelerin oluşumunda, bölgede sıklıkla karşılaşılan anikonik süsleme motifleri olan zikzak, dama, boş kare, haç gibi öğelerin yanı sıra hayvan betimlerinin de etkisi bulunmaktadır. Böyle bir etkileşim söz konusu olsa da motiflerin düzenlenişi, oluşturdukları kompozisyonlar ve çoğunun ayrıntıda farklılaşması ile birlikte kilisenin mimarisi, yapıyı bölgedeki önemli yapılar arasında yerleştirmektedir.

9 iii ABSTRACT KARACA, Ceylan H. Church of St. Barbara in the Göreme Open Air Museum, Master Thesis, Ankara, In this study, the architecture and wall paintings of Church of St. Barbara which is located in the Göreme Open Air Museum in Nevşehir have been taken into consideration. Region of Kappadokia, often formed the eastern border of the empire through ages, had always been a part of the life of Byzantine aristocracy, military commanders and land owners which was brought along with the most crowded and most talented military units of the thema system. The presence of the Christian individuals and communities choosing to live a monastic life in the region of Göreme, Ihlara and the surrounding valleys is known. Also is known the presence of a settled and powerful Christian congregation since 5th century. Göreme Valley can be said to be a part of a more closed monastic life in which many churches, rock-cut rooms probably serving for numerous purposes and at least eleven rock-cut trapezai had existed. Church of St. Barbara has the arcitectural plan of a cross-in-square with two columns and is carved into the same rock with Elmalı Church to its west. Its central dome is carried upon the two free columns on the east, which makes it and Çarıklı Church of the same architectural type in the museum, different applications of the plan. Church of St. Barbara is accepted as a member of Yılanlı group together with nine other churches in the boundries of the museum and in the Göreme Valley which are defined by the analogy of the style and iconography of their wall paintings. Neither of the members contains a continuous scheme of a narrative cycle but only symbolic scenes and isolated panels. The churches are dated to the the end of 11th and to the beginning of 12th century by the researchers using the term. Apart from these wall paintings, it contains an elaborate red-paint decoration of ruddled motifs which form different and various compositions throughout the church. By taking an article alleging them to be the military standards and scepters of the era of the 11th century as a starting point, the visual and written sources have

10 iv been studied. However, none of them is depicted to be the standards bearing different names of the era as it has been alleged by the article; but the presence of the labarum standard as a model for the compositions in the main and lateral apses is thought to be possible. The imprints and efficacy of the aniconic decoration motifs of rock-cut churches of Kappadokia such as zig-zags, chequer patterns, crosses and animal depictions easily can be seen in the formation of the ruddled painting program of Church of St. Barbara. Although such interactions seem to have the prior role in the decoration, the arrangement of the motifs, the compositions they form, the different details they have and its architectural plan type put Church of St. Barbara among the important churches in the region.

11 v İÇİNDEKİLER ÖZET i ABSTRACT...iii İÇİNDEKİLER v HARİTA VE PLAN LİSTESİ...vii ÇİZİM VE RESİM LİSTESİ viii 1. GİRİŞ YÖNTEM KAPPADOKİA TARİHÇESİ.4 2. KAPPADOKİA DA HIRİSTİYANLIK GÖREME DE MONASTİK OLUŞUMLAR VE KİLİSELER AZİZE BARBARA KİLİSESİ ve YILANLI GRUP YAYINLAR VE TARİHLENDİRME KATALOG KATALOG TANITIMI AŞIBOYASIYLA OLUŞTURULMUŞ MOTİFLERİN LİSTESİ MİMARİ TANITIM YERİ VE KONUMU PLAN TANITIMI İÇ TANITIM MEZAR ODASI RESİM PROGRAMI TEK VEYA İKİ FİGÜRDEN OLUŞAN SEMBOLİK SAHNELER AŞIBOYASIYLA OLUŞTURULMUŞ MOTİFLER KUBBELER KUBBE ETEKLERİ PANDANTİF GÖRÜNÜMLÜ ÜÇGEN YÜZEYSEL GEÇİŞLER APSİSLER...70

12 vi TEMPLON LEVHALARI ÜZERİNDEKİ MOTİFLER KEMERLER VE KEMER İÇ YÜZEYLERİ NAOS DUVARLARI VE KEMER ALINLIKLARI DEĞERLENDİRME MİMARİ DEĞERLENDİRME DÖRT SERBEST DESTEKLİ KAPALI YUNAN HAÇI PLANIN ORTAYA ÇIKIŞI VE UYGULAMALARI İKİ SERBEST DESTEKLİ KAPALI YUNAN HAÇI PLANIN ORTAYA ÇIKIŞI VE UYGULAMALARI RESİM PROGRAMINA İLİŞKİN DEĞERLENDİRME SEMBOLİK SAHNELERİN VE TEK FİGÜR HALİNDEKİ DUVAR RESİMLERİNİN KAYNAKLARI AŞI BOYASI İLE OLUŞTURULMUŞ DUVAR RESİMLERİ, GEÇİCİ AŞAMA OLARAK ANİKONİK EĞİLİMLER VE AZİZE BARBARA KİLİSESİ SONUÇ.134 KAYNAKÇA..136 EK 1. TESPİT EDİLEN İKİ SERBEST DESTEKLİ KAPALI YUNAN HAÇI PLANLI KİLİSELERİN LİSTESİ 146 EK 2. TESPİT EDİLEN İKİ SERBEST DESTEKLİ KAPALI YUNAN HAÇI PLANLI KİLİSELERİN MİMARİ PLANLARI..147 EK 3. AZİZE BARBARA KİLİSESİ NDE BULUNAN HAÇLAR..153 EK 4. SÖZLÜK...155

13 vii HARİTA VE PLAN LİSTESİ Harita 1: Kappadokia bölgesinin sınırlarını gösterir harita (Kostof, 1989)...4 Harita 2: arası İmparatorluk (Haldon, 2003)...5 Harita 3: İmparatorluğun doğu sınırları (Whittow, 1996, 312).6 Harita 4: Komnenosların Bizans İmparatorluğu (Gregory, 2011, 253).9 Harita 5: Göreme Kasabası, vadisi ve Açık Hava Müzesi (Giovannini, 1971)...19 Plan 1: Göreme Azize Barbara Kilisesi...26 Plan 2: Göreme 27 no.lu kilise (Kostof, 1989)...26 Plan 3: Göreme Azize Katerina Kilisesi (Restle, 1967)..26 Plan 4: Göreme Yılanlı Kilise (Epstein, 1975a)..26 Plan 5: Elmalı Kilise ve Azize Barbara Kilisesi, aynı kaya içindeki konumları (ODTÜ Mimarlık Fakültesi, Mimari Fotogrametri Merkezi, 1986)...37 Plan 6 ve Plan 7: Azize Barbara Kilisesi , 147 Plan 8: Göreme Çarıklı Kilise (Restle, 1967) Plan 9: Nevşehir Cambazlı Kilise (Restle, 1967)..148 Plan 10: Konya, Aziz Amphilokios Kilisesi (Ramsay ve Bell, 1909) Plan 11: Konya, Meram Kilisesi(Eyice, ) 148 Plan 12: Muğla, Kapıkırı Kilisesi (Mercangöz, 1992)..149 Plan 13: Kayseri, Kilise Camii (Thierry 1989)..149 Plan 14: Artvin, Handzta Kilisesi (Aytekin, 1999) Plan 15: Gürcistan, Bartsana Kilisesi (Bayram, 2005)..149 Plan 16: Gürcistan, Ozaani Kilisesi (Bayram, 2005).150 Plan 17: Gürcistan, Samtavro Kilisesi (Bayram, 2005).150 Plan 18: Ermenistan, Vahannavank Kilisesi (Bayram, 2005) Plan 19: Ermenistan, Axtala Kilisesi (Bayram, 2005) Plan 20: Ağrı, Akori Kilisesi (Bayram, 2005) Plan 21: Yunanistan, Aziz Yoannes Kilisesi (Krautheimer, 1986) Plan 22: Yunanistan, Aziz Strategos Kilisesi (Hamilton, 1933) Plan 23: Bulgaristan, Preslav, 3 no.lu kilise (Ousterhout, 1998) Plan 24: Kuzey Suriye, Anderin Merkez Kilise (Butler, 1929).152

14 viii ÇİZİM VE RESİM LİSTESİ Çizim 1: Azize Barbara Kilisesi, tavan planı..41 Çizim 2: B-B Kesiti...44 Çizim 3: C-C Kesiti 46 Çizim 4: A-A Kesiti 48 Çizim 5: D-D Kesiti 50 Resim 1: Aziz Georgios ve Theodoros, Göreme Azize Barbara Kilisesi 20 Resim 2: Aziz Georgios ve Theodoros, Göreme Yılanlı Kilise..20 Resim 3: Aziz Theodoros, Göreme Aziz Basileios Kilisesi 20 Resim 4: Aziz Georgios, Göreme Azize Katerina Kilisesi.20 Resim 5: Helena ve Konstantinos, Göreme Yılanlı Kilise..21 Resim 6: Helena ve Konstantinos, Göreme Azize Katerina Kilisesi..21 Resim 7: Mandylion, Göreme Azize Katerina Kilisesi...21 Resim 8: Mandylion, Göreme Saklı Kilise..21 Resim 9: Aziz Onuphrios, Göreme Yılanlı Kilise...22 Resim 10: İsa nın Çarmıha Gerilmesi, Göreme Saklı Kilise...22 Resim 11: Ayakta İsa ve bağışçı, Göreme Yılanlı Kilise 23 Resim 12: Ayakta İsa, Göreme Daniel Kilisesi...23 Resim 13: Aziz Thomas, Göreme Yılanlı Kilise.23 Resim 14: İsa Pantokrator, Göreme Azize Barbara Kilisesi...24 Resim 15: İsa Pantokrator, Göreme 27 no.lu kilise 24 Resim 16: Deesis, Göreme 17a no.lu kilise 25 Resim 17: İsa Pantokrator, Göreme Aziz Basileios Kilisesi...25 Resim 18: Aziz Basileios, Göreme Yılanlı Kilise Resim 19: Aziz Basileios, Göreme Aziz Basileios Kilisesi 25 Resim 20: Elmalı Kilise, Azize Barbara ve batısındaki mezar odası..38 Resim 21: Azize Barbara ve Elmalı kiliselerinin oyuldukları kaya kütlesi ve Elmalı Kilise nin eski girişine giden kuzeydeki tünel 38 Resim 22: Azize Barbara Kilisesi, örtü sistemi..40 Resim 23: Naos, doğuya bakış 43 Resim 24: Kuzey apsis 45 Resim 25: Ana apsis....45

15 ix Resim 26: Kuzeydoğu köşe mekan.47 Resim 27: Kuzeydoğu köşe mekan, kuzey duvar...47 Resim 28: Naos, batıya bakış..49 Resim 29: Mezar odası ve kilise girişi 51 Resim 30: Mezar odası, kuzey duvar, azize figürü.51 Resim 31: İsa Pantokrator 53 Resim 32: Atlı asker azizler Georgios ve Theodoros..55 Resim 33: Nikopoia Meryem ve kadın martir.58 Resim 34: Azize Barbara.60 Resim 35, çizim 6: Ana kubbe.61 Resim 36, çizim 7: Doğu haç kolu kubbesi.62 Resim 37, çizim 8: Güneydoğu köşe mekan kubbesi..63 Resim 38, çizim 9: Kuzeydoğu köşe mekan kubbesi..65 Resim 39, çizim 10: Kuzeydoğu köşe mekan kubbe eteği..66 Resim 40, çizim 11: Doğu haç kolu kubbe eteği.67 Çizim 12-15: Ana kubbe yüzeysel pandantifleri.68 Çizim 16-19: Doğu haç kolu kubbesi yüzeysel pandantifleri Çizim 20-23: Güneydoğu köşe mekan yüzeysel pandantifleri 69 Çizim 24-27: Kuzeydoğu köşe mekan yüzeysel pandantifleri 69 Resim 41, çizim 28: Güney apsis 70 Resim 42, çizim 29: Kuzey apsis. 71 Resim 43, çizim 30: Ana apsis kuzey templon levhası yüzeyi 72 Resim 44, çizim 31: Ana apsis güney templon levhası yüzeyi...72 Resim 45, çizim 32: Güney apsis kuzey templon levhası yüzeyi 73 Resim 46, çizim 33: Güney apsis güney templon levhası yüzeyi...73 Resim 47, çizim 34-35: Güney haç kolu doğu kemeri ve iç yüzeyi Resim 48, çizim 36: Kuzey haç kolu doğu kemer iç yüzeyi...76 Resim 49, çizim 37: Güney apsis kemer iç yüzeyi..76 Resim 50, çizim 38: Doğu haç kolu batı kemer iç yüzeyi...76 Resim 51, çizim 39: Kuzey haç kolu doğu kemeri...77 Resim 52, çizim 40: Güney apsis kemeri...77 Resim 53, çizim 41: Kuzey apsis kemeri 77

16 x Resim 54, çizim 42: Doğu haç kolu güney kemeri..78 Resim 55, çizim 43: Ana apsis kemeri 78 Resim 56, çizim 44: Doğu haç kolu kuzey kemeri..78 Resim 57, çizim 45: Doğu haç kolu kuzey kemer iç yüzeyi...79 Resim 58, çizim 46: Doğu haç kolu güney kemer iç yüzeyi...79 Resim 59, çizim 47: Güney haç kolu güney duvar, üst...80 Resim 60, çizim 48: Batı haç kolu batı duvar, üst...81 Resim 61, çizim 49: Batı haç kolu batı duvar, alt 81 Resim 62, çizim 50: Güneydoğu köşe mekan güney duvar, üst..82 Resim 63, çizim 51: Kuzeydoğu köşe mekan kuzey duvar, üst..83 Resim 64, çizim 52: Doğu haç kolu kuzey kemer alınlığı...83 Resim 65, çizim 53: Doğu haç kolu güney kemer alınlığı..84 Resim 66, çizim 54: Güney apsis kemer alınlığı.85 Resim 67, çizim 55: Kuzey apsis kemer alınlığı...86 Resim 68, çizim 56: Kuzey haç kolu kuzey duvar, üst...87 Resim 69: Azize Barbara, Marina ve Anastasia, Panagia Anasgou Kilisesi...98 Resim 70: Barbara, de Voragine, Legenda Aurea...98 Resim 71: Azize Barbara ve Kyrieke, Göreme Elmalı Kilise.99 Resim 72: Azize Barbara, Göreme Çarıklı Kilise...99 Resim 73: Azize Barbara, Soğanlı vadisi Azize Barbara Kilisesi Resim 74: Nikopoia Meryem, İznik Koimesis Kilisesi.101 Resim 75: Nikopoia Meryem, III. Romanos un sikkelerinden Resim 76: Nikopoia Meryem, Göreme Theotokos Kilisesi..101 Resim 77: Nikopoia Meryem, Göreme Tokalı I 101 Resim 78: Tiron ve Stratelates ikonu, Veroia, Bizans Müzesi..104 Resim 79: İki Theodore, fresko, Makedonya 104 Resim 80: Aziz Georgios ve ejderha, Soğanlı vadisi Azize Barbara Kilisesi Çizim 57: Aziz Theodoros ve Georgios, Resim 81: Süvari vexillumu, Traianus sütunu Resim 82: Roma vexillumu, Dura Europos Resim 83: Zafer yürüyüşü 109 Resim 84: İmparator Konstans dönemi madalyonu..110

17 xi Resim 85: Zafer sahnesi, İmparator Arkadios sütunu Resim 86: yüzyıl imparatorluk asaları..112 Resim 87: İmparatorluk muhafız bayrağı, Traianus sütunu..112 Resim 88: Drako bayrak, Konstantinos kemeri 113 Resim 89: Drako bayrak, Portonaccio lahiti 113 Resim 90: Augustus un Prima Porta anıtından zırh kabartması 113 Resim 91: Cladius Kemeri nden ayrıntı Resim 92: Bizans süvarisi, Skylitzes Kroniği Resim 93:Bizans ve Arap atlıları, Skylitzes Kroniği 114 Resim 94: İmparator Theophilos un Blakhernai Sarayı na Gelişi, Skylitzes Kroniği..115 Resim 95: İmparator V. Leon un naaşının Hippodrom a Getirilmesi, Skylitzes Kroniği Resim 96: Haçlı Seferi nde kuşatılan İstanbul..116 Resim 97: Süvari, Sinaiticus elyazması.116 Resim 98: Lepontius mezar taşı.117 Resim : Aynalı Kilise naos ve kuzey mekandaki kartal motifleri..118 Resim 101: Aynalı Kilise, kuzey mekan yüzeysel pandantifleri Resim 102: Göreme Vadisi nde anonim kilise, kubbe..122 Resim 103, çizim 57: Peygamber haçları Sinasos Aziz Basileios Kilisesi Resim 104: Cemil Aziz Stephanos Kilisesi..125 Resim 105: 25 no.lu kilise, Göreme Açık Hava Müzesi Resim 106: Karanlık Kilise, Göreme Açık Hava Müzesi.126 Resim 107: 21a no.lu kilise, Göreme vadisi.127 Resim 108: 21b no.lu kilise, Göreme vadisi.127 Resim 109: Aziz Eusthatios Kilisesi, güney duvar, Göreme vadisi.129 Resim 110: Kayaya oyma mekan, Göreme Açık Hava Müzesi Resim 111: Karanlık Kilise, cephe, Göreme Açık Hava Müzesi.129 Resim 112: Sarıca Kilise, Pancarlık vadisi Resim 113: Sarıca Kilise, Pancarlık vadisi Resim 114: Sarıca Kilise, Pancarlık vadisi Resim 115: Aynalı Kilise, Göreme vadisi 131 Resim 116: Karşı Kilise, Gülşehir 131

18 xii Resim 117: Karşı Kilise, Gülşehir.131 Çizim 59: Yılanlı Kilise, Soğanlı vadisi, batı duvar (Karakaya, 2010).132 Çizim 60: Ayasofya, Selanik, kuzey galeri (Theoharidou, 1988).132 Resim 118: Aynalı Kilise kuzey mekan, Göreme vadisi Çizim 61: Sihirli simge (François, 2011)...133

19 1 1. GİRİŞ 1.1. YÖNTEM Tez çalışmasına yapıyla ilgili yayınların araştırılması ile başlanmıştır. Yayın taramaları Hacettepe ve Bilkent üniversitelerinin kütüphaneleri, İngiliz Arkeoloji Enstitüsü Kütüphanesi, Amerikan Arkeoloji Enstitüsü Kütüphanesi, İstanbul Arkeoloji Müzeleri Kütüphanesi ile dijital kütüphane arşivlerinde gerçekleştirilmiştir. Azize Barbara Kilisesi ile birlikte Göreme Açık Hava Müzesi nde bulunan diğer kiliselerin fotoğraflanması amacıyla Eylül 2012 de Göreme ye gidilmiş; Göreme vadisi ve çevre vadilerdeki kiliselerin karşılaştırma amaçlı fotoğraf çekimleri yapılmıştır. Bölgeye Ekim 2012 ve Nisan 2013 te tekrar gidilerek eksik fotoğraflar tamamlanmaya çalışılmıştır. Çalışmada, yayın taraması ve arazi çalışmasından elde edilen bilgilerle birlikte, H.Ü Sanat Tarihi Anabilim Dalı Kappadokia alan çalışması kapsamında Nisan 2013 tarihinde bölgeye yapılan gezide çekilen fotoğraflardan da yararlanılmıştır. Beş harita, altmış bir çizim, yüz on sekiz fotoğraf, yirmi dört plan kullanılmıştır. Tez çalışması beş ana başlık ve dört ekten oluşmaktadır. Kullanılan harita, plan, fotoğraf ve çizimlere metnin içinde yer verilmiştir. Giriş başlığı altındaki birinci bölümün ilk alt başlığında tez yazım yöntemine değinilmiştir. İkinci alt başlıkta Kappadokia bölgesinin kısa tarihçesine yer verilmiş, bölgenin doğu sınırı konumunda sahip olduğu önem ile dini yaşamı ve sanatsal üretimi etkileyen thema sistemi üzerinde durulmuştur. İkinci bölümde Kappadokia da Hıristiyanlık ve bölgede yayılımı ile Hıristiyanlığın ilk dönemlerinde etkin olan dini tartışmalardan bölgenin nasıl etkilendiği ele alınmıştır. Bu tartışmalarla birlikte dış tehditler ve barışın, dini ve sosyal yaşamı nasıl etkilediği üzerinde durulmuştur. Bu anlamda, inziva yerleri, lavra ve kenobitik manastır oluşumları, bölgede etkin olan aristokrat aileler ve yerel banilik kavramları içerisinde değerlendirilmiştir. Bölümün ilk alt başlığında, manastır ve monastik kavramları üzerine yapılan tartışmalara Göreme vadisi ve Açık Hava Müzesi nde bu oluşumların varlığı çerçevesinde değinilmiştir. İkinci alt başlıkta, vadi ve müze içerisinde yer alan Yılanlı grup kiliseleri ile grup oluşturdukları düşüncesine sebep olan üslupsal ve ikonografik benzerlikler açıklanmaya çalışılmıştır. Azize Barbara Kilisesi ve Yılanlı grup üzerine olan yayınlar ve tarihlendirme denemeleri, kronolojik bir sıralama gözetilmeksizin, birbirleriyle ilişkilendirilerek aktarılmıştır.

20 2 Üçüncü bölümde katalog yer alır. Bölüm, katalog tanıtımı, Azize Barbara Kilisesi nin yeri ve konumunu da içeren mimari tanıtım ile sembolik sahneler, tek figürler ve aşıboyası motiflerin ele alındığı resim programı alt başlıklarından oluşur. Kilisenin aşıboyası ile doğrudan kaya yüzeyine uygulanmış motiflerinin ölçek kullanılmadan çizimleri yapılmıştır. Motifler çok çeşitli oldukları ve ayrıntılarda farklılaştıkları için gruplandırma yapılmıştır. Bu gruplandırma ve motiflerin mekan içindeki konumlarını gösteren tablo, bölümdeki diğer alt başlığı oluşturur. Gruplandırma yapılırken motiflerin nasıl oluşturuldukları, benzerlik ve farklılıkları göz önüne alınmış, belli motiflerin kilise içerisinde belli yerlerde kullanılıp kullanılmadıkları anlaşılmaya çalışılmıştır. Dördüncü bölüm değerlendirme bölümüdür ve iki ana başlık altında toplanmıştır. İlk alt başlıkta, Azize Barbara Kilisesi nin de bir uygulamasını oluşturduğu iki serbest destekli kapalı Yunan haçı plan tipinin tanımı, ortaya çıkışı, yurt içi ve dışında tespit edilen örnekleri tanıtılmıştır. Plan tipinin uygulanışında göze çarpan farklılıklar sonucunda yapılar birbirleriyle karşılaştırılmış; Azize Barbara Kilisesi nin bu yapılar içerisindeki yeri tespit edilmeye çalışılmıştır. İkinci alt başlıkta tek veya iki figürden oluşan sembolik sahnelerin kaynakları ve bu kaynakların ikonografiye etkileri ele alınmıştır. Kilisede görülen aşıboyası motiflerin ne olabileceğine ilişkin en ayrıntılı inceleme olan ve bu motiflerin Bizans askeri amblemleri olduğunu öne süren yayından yola çıkılarak imparatorluğun askeri ve tören bayrakları incelenmiş, görsel materyal ile örneklenmeye çalışılmıştır. Kappadokia bölgesinde oldukça sık rastlanan, geçici veya son aşama olarak uygulanan anikonik bezemeler üzerinde durulmuş; Azize Barbara Kilisesi çerçevesinde anikonik süsleme problemi ele alınmıştır. Bu amaçla bölgedeki arazi çalışmaları sırasında aşıboyasıyla oluşturulmuş hayvan, haç, zikzak, vb. motifler ile Azize Barbara Kilisesi ndeki bulunan motifler karşılaştırılarak kilisenin bu sorunsal içerisindeki yeri tespit edilmeye çalışılmıştır. Beşinci bölümde sonuç kısmı yer almaktadır. Dört başlıktan oluşan ekler bölümü tez çalışmasının sonunda yer alır. Ek 1. Tespit edilen iki serbest destekli kapalı Yunan haçı planlı kiliselerin listesidir. Ek 2. Tespit edilen iki serbest destekli kapalı Yunan haçı kiliselerin planlarını içermektedir. Liste ve planlar metnin takip ettiği sıra ile yerleştirilmemiş; kiliselerin bulunduğu coğrafi konuma göre sıralanmıştır.

21 3 Ek 3. Aşıboyası motiflerin gruplandırılması sırasında kilisede tespit edilen yedi farklı haç tipinin listesi ve tanımlarını içermektedir. Ek 4 te Sözlük bulunmaktadır. Tez çalışmasında kullanılan dini, sembolik ve askeri terimler ile kıyafet isimleri açıklanmıştır. Sözlükte açıklanan kelimeler yalnızca ilk kullanıldıkları yerde İtalik yazılmıştır; ancak askeri ve tören flamaları ve insignalarının her kullanımda italik yazılması tercih edilmiştir.

22 KAPPADOKİA TARİHÇESİ Kappadokia, bugün Kırşehir, Nevşehir, Aksaray, Niğde, Kayseri ve Malatya illeri ile Ankara nın doğu, Yozgat ve Sivas ın güney ve Adana nın kuzey bölümlerini kapsamaktadır (Sözen, 1998, 97) (harita 1). Roma yönetiminin bölgedeki varlığı M.S. 17 yılına kadar geri gitse de, Kappadokia kelimesinin ilk olarak Herodotos tarafından kullanıldığı, tarihçinin zamanından da önce Perslilerin bölgeye verdiği isim olan ve güzel atlar ülkesi anlamına gelen Katpatuka nın Yunancalaştırılmış şekli olduğu düşünülmektedir (Hild ve Restle, 1981, 63; Ötüken, 1987, 8; Kostof, 1989, 5). Bununla birlikte kelimenin, Kızılırmak ın (Halys) kollarından biri olan Kappadoks Nehri nden (Delice Irmak) alınmış olabileceği de yazılmıştır (Thierry, 2002, 19; Strabon, 2012, 326). İmparator Traianus un (M.S ) yönetimi sırasında Perslilerin doğuda Romalılar için tehdit oluşturmasıyla tampon bölge görevini gören Kappadokia, 3. yüzyılın ortalarına kadar bu saldırılara maruz kalmaya devam etmiştir (Tekin, 2000, 218). Harita 1: Kappadokia bölgesinin sınırlarını gösterir harita (Kostof, 1989) Özellikle Iustinianos döneminde ( ) güçlü bir imparatorluğun merkezinde yer alan Kappadokia 7. yüzyılda Perslilerin Anadolu yu işgal etmesiyle imparatorluğun doğu sınırı durumuna düşmüştür. Perslilerin 605 te Kayseri yi (Kaisareia), 614 te

23 5 Kudüs ü almalarına, 622 ve savaşlarının sonucunda İmparator Herakleios un Anadolu yu askeri bölgelere (thema) ayırmasının nedeni olarak bakılabilir (Thierry, 1971, 129; Ötüken, 1987, 9). Ayrıca Persliler, 613 ten sonra güneye doğru ilerleyerek Şam ı (Damaskos); kuzeyde Tarsus u (Tarsos) işgal etmiştir. Önasya da Pers varlığının yanı sıra Balkan yarımadasında yoğunlaşan Avar ve Slavların varlığı söz konusuydu. Bu tehditler sonucu Bizans Anadolu arazisi thema adı verilen askeri bölgelere ayrılmış, Bizans ordusunun seçme birlikleri de Anadolu ya yerleştirilmiştir (Ostrogorsky, 2011, 90-91). Opsikion, Armeniakon ve Anatolikon themaları İmparator Herakleios döneminde oluşturulmuştur 1. İmparatorluğun en kalabalık ve en yetenekli birliklerinin bu themalarda yoğunlaştığı belirtilmektedir (Diehl, 1957, 112). Harita 2: M.S arası İmparatorluk (Haldon, 2003) 1 Harita 2 den farklı olarak Ostrogorsky 10. yy başında imparatorluk sınırları içerisinde otuz iki thema ismi saymaktadır. 9. yüzyılın ilk yarısında Arap sınırındaki dağlık bölgede, aralarında Kappadokia nın da bulunduğu üç yeni askeri birlik oluşturulmuş; bu birlikler aynı yüzyıl içerisinde thema statüsüne yükseltilmişlerdir (2011, 194, 231). 11. yüzyılın ilk çeyreğinde imparatorluktaki themalar için ayrıca bkz. Heath ve McBride, Byzantine Armies , 1979.

24 6 Bu uygulamanın bir parçası olan Kappadokia da askeri amaçlarla bulunan kişilere toprak hibe edilmesi Arap istilaları sürekliliğini korusa da bölgede askeri aristokrasinin yerleşmesine sebep olmuştur. Bununla birlikte, sözü edilen thema sisteminde 9. yüzyılın ortalarına kadar, geleneksel sivil yöneticilerin yönetimdeki üstünlükleri devam etmiş; her bir temanın başı konumunda olan strategoslar, bölge ordularının en iyi şekilde oluşturulması ve desteklenmesi konusuyla ilgilenmişlerdir. Bu askeri valiler ve toprak sahipleri, yeni Bizans aristokrasisinin önemli bir bölümünü oluşturmuş; imparatorluk hizmetinde yeni bir yönetici sınıfının sosyal kimlik kazanmasına neden olmuştur. Araştırmacılar, halk tarafından duyulan güven ve zorunluluk hissinin, hamilik sistemini geliştirmiş olmasının düşünülebileceğini; bu sistemin, 10. yüzyıldaki büyük askeri başarılarla birlikte, asker aristokrat ailelerin gelişimi, mal artırımı ve hatta imparatorluğa yükselmesini mümkün kıldığını belirtmektedir (Haldon ve Kennedy, 1980; Haldon, 1997). 7. yüzyılın ilk yarısında başlayan Arap akınları sırasında Kappadokia nın iki rakip dinin arasında tüm acıyı çeken bir sınır bölgesi konumunda olduğunu belirten Kostof a göre Anadolu o dönemde Batı nın dini için bir savaş alanıdır. Araştırmacının kastettiği Batı dini, Hıristiyanlıktır; çünkü İslam yeni Doğu haline, Bizans ise zapt edilemeyen ancak zapt edilmesi gereken Batı haline gelmiş durumdadır (1989, 25). Harita 3: İmparatorluk doğu sınırları (Whittow, 1996)

25 7 7. yüzyılın yarısından başlayarak neredeyse üç yüzyıl boyunca devam eden; Sivas (Sebaste), Kayseri, Afyon (Akroinon), Ankara (Ankyra), Eskişehir (Amorion) gibi önemli bölgeleri de kapsayan Arap akınları, Kappadokia yı doğu sınırı durumunda tutmuştur. Bölgenin, sınır eyaleti olmaktan çıkmasının 863 yılında Malatya (Melitene) Emiri üzerine yapılan başarılı akına kadar geri gittiği söylenebilir (Restle, 1967, II, 6; Thierry, 1971, 130; Ötüken 1987, 9). Devamında, Kappadokia nın önemli Ermeni ailelerinden gelen I. Romanos Lakapenos ( ), Kappadokialı asker aristokrat ailelerden gelen Nikephoros Phokas ( ) ve Ioannes Çimiskes ( ) ile II. Basileios ( ), Selçuklu Türklerinin Anadolu ya girmesine kadar hüküm sürdüğü söylenen barış ve düzene, siyasi ve askeri başarılarıyla zemin oluşturmuş dört imparatordur. Alyattes, Skepides, Maleinos, Boilas gibi aristokrat ailelerin hepsinden imparator çıkmamış olsa da bu ailelerin imparatora baş kaldırarak isyan başlatacak yeterli güce sahip oldukları görülmektedir (Vryonis, 1971, 25). Örneğin II. Basileios 996 yılına ait olan Novella sında Phokas ve Maleinoi ailelerini gerektiğinden fazla güç kazanmış eyalet asalet sınıfının en belirgin temsilcileri arasında anmaktadır (Ostrogorsky, 2011, 284). Bu tarihin öncesinde Phokas ailesinin temsilcisi sıfatıyla Bardas Phokas ın, tahtı ele geçirmek isteyen Bardas Skleros u imparator adına bozguna uğratma mücadelesinin yanı sıra, bu iki askeri aristokrat aile üyesinin birleşerek ayaklandıklarına da tanık olunmuştur. II. Basileios askeri ve hukuki uygulamalarla bu isyanları bastırma ve ailelerin güçlerini kırma yoluna gitmiştir. İmparatorun Suriye seferinden dönerken geniş araziye ve güçlü bir ordu yaratmaya yetecek insan gücüne sahip Eusthatios Maleinos un mallarına el koyması buna örnek gösterilebilir. 11. yüzyılda Anadolu üst başlıkta Müslümanlar ve Hıristiyanlar; derine inildiğinde Ermeniler, Süryaniler, Haçlılar, Selçuklular, Danişmendler ve göçebe Türkmen boylarının varlığı ile hareketli ve karışık durumdadır (Coşkuner, 2009, 35). Araştırmacıya göre bu durum Kappadokia nın birlik ve gönencini sağlamak için vazgeçilmez olan din, dil ve mezhep birliğinin bozulmasını beraberinde getirmiştir. Norman, Rus, Türk ve Avrupalı birlikler V. Konstantinos ( ) tarafından kurulan, imparatorluk muhafız askerleri olarak değerlendirilebilecek tagmata sistemi ile birlikte 8. yüzyıldan beri imparatorluk topraklarında bulunmaktaydılar. Anadolu ya ilk akınları 11. yüzyılın ilk çeyreğinde başlayan Selçuklu Türkleri Alparslan döneminde ( ) 1067 de Niksar (Neokaiseria), Konya, Kayseri, Karaman ve Ürgüp ü

26 8 (Hagios Prokopios) ele geçirmiştir. İmparatorlukta uzun süredir devam eden başkent asalet sınıfı-anadolu askeri asalet sınıfı çatışması göz önüne alındığında, asker kökenli güçlü bir asilzadenin Kappadokia nın asker ailelerinden olan general Romanos Diogenes in ( ) imparator olması, o dönemde güçlü bir askeri hakimiyet kurulması isteğini yansıtması açısından önemlidir. Ostrogorsky, 1071 Malazgirt Savaşı nı Selçukluların kazanmasında, IV. Romanos Diogenes in çoğunluğu Peçenek, Oğuz, Norman ve Franklardan oluşan yabancı asıllı ordusu (tagmata) ile Diogenes e karşı düzenlenen siyasi entrikaların rolünün büyük olduğuna işaret eder (2011, 318). Bu kavimler 11. yüzyılın başında Doğu da Selçuklular ile birlikte, Bizans İmparatorluğu nu batıda ve kuzeyde kuşatan kavimlerdir te Süleyman Şah, İznik i (Nikaia) başkent yaparak Anadolu Selçuklu Devleti ni kurmuş; 1082 de Kayseri alınmış; Aksaray ve Niğde gibi yeni şehirler kurulmuştur. Hıristiyan cemaatin Selçukluların din ve yönetimdeki politikası sayesinde ibadetlerini sürdürdükleri; ancak manastır ve kiliselerde eski canlılığın kalmadığı belirtilmektedir (Ötüken, 1987) yüzyılda sözü edilen kavimlerin varlığı ve bunun olası sonucu olarak sosyal ve siyasi birliğin bozulması, yüzyılın sonlarına gelindiğinde Hıristiyan cemaatin çoğunun göçmesine, yerleşim yerleri ve arazilerin terk edilip bakımsız kalmasına neden olmuştur. Vryonis, Selçukluların savaş politikası olarak ekili ve verimli arazilerin yakıldığı ve etkisizleştirildiği bilgisini vermektedir (1971, 148). Bizans ın 1071 yenilgisi Anadolu da, varlıkları her türlü yerleşik düzen için sürekli bir tehdit oluşturan Türkmen boylarının hakimiyetine yol açmış; bir dizi Türk emirliğinin gelişimi bölgenin yeniden kazanılmasını imkansız kılmıştır (Haldon, 2003, 34). 2 Bu hoşgörüyle birlikte, Selçuklularca, yönetim içinde bulunan Hıristiyanların saray kilisesi olarak kullanması için kilise olarak korunmuş dini mekanlar da bulunmaktadır, bkz. Tekinalp, Palace Churches of the Anatolian Seljuks: tolerance or necessity?, Byzantine and Modern Greek Studies, 33, Bu, bir gerekliliği anlatmasının yanı sıra, 11. ve 12. yüzyıllar ve devam eden süreçte Hıristiyan ve İslam kültürü arasındaki dini ilişkiler ve evlilik ilişkilerini yansıtması açısından da önemlidir, bkz. Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, 2002.

27 9 Harita 4: Komnenosların Bizans İmparatorluğu (Gregory, 2011) Araştırmacılar, iç ve dış siyaset bakımından çöküş devrinin, yerini siyasi ve askeri açıdan bir yeniden canlanmaya bırakmasının I. Aleksios Komnenos ( ) devri ile başladığı savındadır (Ostrogorsky, 2011; Gregory, 2011). İmparator İtalya ve Adriyatik denizi dolaylarında Venediklilerin yardımıyla Normanlar, Kumanların yardımıyla Peçenekler, ve ardından Kumanlar olmak üzere devletin Avrupa arazisindeki tehlikeleri ortadan kaldırmıştır. Bizans askeri aristokrasi üyelerinden Nikephoros Botaneiates ve Nikephoros Melissenos un, Aleksios un imparatorluğundan önce kısa süre için imparator olan III. Nikephoros a ( ) karşı ayaklanmalarının, bu ayaklanmada işbirliğini istedikleri Süleyman a ve onun Rum sultanlığına Anadolu nun kapılarını açtığı düşünülmektedir (Korobeinikov, 2008, 708; Ostrogorsky, 2011, 323). İmparatorluğu döneminde Aleksios Komnenos, Anadolu da Selçuklu Türklerine karşı Haçlıların ittifakını istemiştir. Bu ittifak arayışı olmasaydı, Selçuklu İmparatorluğu nun emirliklerinde yaşanan iç çatışmalar ve bölünme sonrasında Bizans ın Anadolu da kaybettiği toprakları kazanmasının mümkün olabileceğine inanılmaktadır (Gregory, 2011, 252).

28 10 2. KAPPADOKİA DA HIRİSTİYANLIK Dördüncü yüzyılda Kappadokia, üç kilise babasının Aziz Basileios, Nazianzlı Gregorius ve Nyssalı Gregorios un yönetim alanındaydı (Rodley, 1985, 4). Aziz Basileios ve kardeşi Nyssalı Gregorios un üyesi oldukları ailenin Hıristiyanlıklarının bir önceki yüzyıla kadar geri gittiği söylenebilir. Ailenin Pontus ve Kappadokia Hıristiyanlarından olduğu, pagan Roma imparatorlarının zulmüne uğradığı, Basileios ve Gregorios un ise Hıristiyan bir Roma İmparatorluğu na doğdukları ifade edilir (Van Dam, 2003, 15). Nazianzlı Gregorius un babası ise Hıristiyan değil, Hypsistarian adında bir mezhebin üyesiydi. Erken Hıristiyanlık döneminde, özellikle Ariusçuluk tartışmalarında önemli yerleri olduğu bilinen bu üç din adamı, Baba, Oğul ve Kutsal Ruh un kendi başlarına varlık veya öz olmadığını, Tek Tanrı nın üç farklı tecellide bilindiğini savunmuştur (Rubenstein, 2004; Kaçar, 2009). Dördüncü yüzyılın son çeyreğinde bildirilen Kappadokia İtikadı nda bu üç kilise babası, ayrı varlıklar olarak kabul ettikleri Baba, Oğul ve Kutsal Ruh un üçünün de kendine has özellikleri olduğunu ancak üçünün de bir ve aynı özden olduğunu öne sürmüştür. Bu çalışmaların yanı sıra Basileios eğitimin almış olduğu klasik kültür ile Hıristiyanlık düşüncesi arasındaki ilişkiyi açıklama gereği hissetmiş; klasik edebiyatın paganizm ile ilişkilendirilerek tamamen reddedilemeyeceğini düşünmüştür (Van Dam, 2002, 182). Araştırmacıya göre Basileios, dinî yaşam felsefesi ile klasik edebiyat eğitiminin yansımalarını birleştirmiş; klasik retorik disiplini ile dinî yaşam disiplinini iç içe geçirmiştir. Nazianzlı Gregorius da, o dönemin paganizm taraftarı imparatoru Iulianos un ( ) klasik kültürü hegemonyası altına almasına karşı çıkmış; klasik kültür ile paganizm arasındaki farkı açıklamaya çalışmıştır. İnsanlardan; yeme, içme, giyinme vb. eylemlerde aşırıya kaçmaktan uzaklaşma isteği ve bunun gerekliliğine duyulan inanç, bireyleri henüz 4. yüzyılda inzivaya çekilmeye itmiştir. Bu amaçla ve Tanrı ya yakın olmak için genellikle uzak ve yüksek dağ zirveleri seçilmiştir. Mitchell, Kappadokia da Göreme ve Peristremma (Ihlara Vadisi) ile bölgenin Kayseri, Aksaray ve Niğde üçgenindeki batı kısmının, Anadolu daki Hıristiyan birey ve toplulukların seçmekte zorlanmadıkları alanlar olduğunu öne sürer (1993, II). Yazar, bu durumun o bölgede yeterince aktif olan Basileios, Nazianzlı Gregorius ve Nyssalı Gregorios a kadar geri gittiğini, ancak bunu kanıtlamanın zor olduğunu söyler; çünkü özellikle Göreme de varlığını koruyan manastır veya çeşitli dini

29 11 yapıların çoğu yüzyıllara tarihlenmektedir. O dönemlerde Anadolu da, sadece 325 İznik Konsili kararları ile değil birbirleri ile de Hıristiyan inanç ve geleneğinin gerçek koruyucuları olmak konusunda yarışan bir dizi heretik grup bulunmaktadır. Nazianzlı Gregorius mektuplarında Basileios un manastır hayatı konusunda başardığı şeyin birbirleriyle neyin iyi neyin kötü olduğu konusunda anlaşmazlıklar içinde olan grupları bir araya getirmek ve birleştirmek olduğundan bahsetmektedir (Dunn, 2003, 34). Gregorius, Basileios un kendi bölgesinde münzevilik ve monastik yaşamın kurucusu olmadığını; dördüncü yüzyıl Anadolusunun barındırdığı Encratitler, Montanistler gibi dağınık grupların birleştiricisi olduğunu öne sürmektedir. Nyssalı Aziz Gregorios mektuplarında bölgedeki Hıristiyanların toplanması ve tapınması amacıyla haç planlı bir martyriumun yapımından söz eder ve bu plana sahip dini mekanların her yerde görüldüğünü ekler (Goggin, 1947, 174). Nyssalı piskoposun bölgesindeki Hıristiyan topluluk arasında kabul edilen olgular olarak haç işareti, dua, Vaftiz ve günah çıkarmayı saydığı göz önüne alındığında yukarıdaki değerlendirme, yeni dinin amaçlarına uygun kilise inşa eden etkin bir cemaatin varlığına işaret etmektedir. 325 yılında toplanan İznik Konsili ne katılan Kemerhisar (Tyana) diyakozunun, 451 yılında yapılan Kadıköy (Khalkedon) Konsili ne Ürgüp ten (Hagios Prokopios) gönderilen rahiplerin olması da, Kappadokia da yerleşik ve etkin bir Hıristiyan cemaatin bulunduğunun göstergeleri olarak kabul edilebilir (Hild-Restle, 1981, 112; Ötüken, 1987, 13). Kappadokia daki dini mekanların çoğunun domestik yerleşimlere pek de uzak olmayan noktalarda bulundukları göze çarpar. Aziz Hieron un Yazıları nda sözü edilen Matiane da (Maçan, bugünkü Avcılar Köyü) 6. ile 11. yüzyıllar arasında tarihlenen kiliseler bulunmaktadır. Yazılar da karşılaşılan diğer bir yerleşim olan Korama (Göreme), N. Thierry tarafından Maçan gibi bir çiftçilik alanından çok dini bir merkez olarak değerlendirilmektedir (1971, 140). Ihlara Vadisi, Zelve, Ürgüp, Çavuşin ve Soğanlı Vadisi Thierry nin Göreme ve Maçan dışında dini mekan ve manastır kiliselerinin yoğun olarak bulunduğunu belirlediği beş noktadır (1971, ). Bu bölgelerde İkonaklasmus dönemi ile bu dönemin öncesi ve sonrasında kilise ve inziva yerlerinin kaya içine oyumunun devam ettiğini belirtmektedir. Kappadokia da İkonoklasmus öncesi ve sırasındaki monastik yaşamın gelişimi ve varlığına ilişkin bilgilerin sınırlı olması yazıt ile 10. yüzyıldan öncesine tarihlenebilen bir kilise

30 12 bulunmamasından kaynaklanmaktadır (Epstein, 1975b, 103). Bunun yanı sıra, figürsüz duvar resimleri ile haç motifinin vurgulanmış kullanımının yapıyı İkonoklasmus dönemine tarihlemeye ne derece yeterli olduğu sorusu da bu bilgi sınırlılığını arttırmaktadır ile 9. yüzyıllar arasında doğudan gelen Arap saldırılarına karşı bir sınır bölgesi durumunda olan Kappadokia da, sivil halkın tahliye edilmesi, sınırların militarize edilmesi yoluyla bir dizi güçlendirilmiş alanın yaratılması söz konusudur (Wharton, 1988, 14). Güllüdere Vadisi nde yer alan Nicetas Stylites in kayaya oyma inziva yeri beşik tonozlu narteks, ve tek nef ile tek apsisli dini bir mekandır. Yayınlarca 9. yüzyıla tarihlenen kilisede okunan ve Eustathios isimli bir kleisourarch a (askeri kumandan) edilen duayı içeren yazı bu askerin kilisenin oyulmasına veya duvar resimlerine maddi olanak sağladığının göstergesi gibidir. 10. yüzyılda bir dizi askeri kökenli aile Bizans ın doğu politikasını yönetmeye başlamıştır. Bu olgunun, doğu sınırındaki başarılı savaş politikalarının militarize edilmiş nüfus arasında yeni bir kimlik yaratmasından kaynaklandığını ileri süren Whittow a göre Phokaslar, Maleinosler, Argyroslar, Skleroslar, Dukaslar ve Kurkuaslar bu ailelerden yalnızca birkaçıdır (1996, 337). Kaya kiliselerin yazıtlarında okunan isimlerin çoğu askeri aristokrasiden değildir ve genelde tarihi figürlerle ilişkilendirilememektedir (Rodley, 1985, 5). Ancak, Çavuşin Büyük Güvercinlik in prothesisinde resmedilen İmparator Nikephoros Phokas ve ailesi, bu konuda önemli bir örnek teşkil eder. N. Thierry, ailenin Çavuşin monastik oluşumunu ziyaretinin manastır hayatına öykündüğüne ve Athos taki Büyük Lavra nın yapımını bu amaçla teşvik ettiğine inanılan Nikeforos Phokas a uygun bir davranış olduğunu öne sürmekte; imparatorun Athos ve Kappadokia daki iki büyük monastik topluluk arasındaki bir ilişkiyi temsil ettiğine inanmaktadır (1971, ). Latros, Athos gibi manastır oluşumlarında bani olarak aristokrat ailelerin rollerinin olduğu bilinmektedir (Morris, 1984, 113). Araştırmacı, ruhban sınıfına mensup kimse veya kimselerin bu ailelerin üyeleriyle olan ilişkilerinin etkili olduğunu belirtir. Kappadokia nın önemli asker aristokrat ailelerinden Maleinos ve Skepideslerin baniliğini üstlendikleri kiliselerin bulunmasına, ruhban sınıfıyla herhangi bir tanışıklıklarının olup olmadığı bilinmese de, aristokrasinin Hıristiyanlık ile olan bağlantı ve etkileşiminin göstergesi olarak bakılabilir. 3 Bu konuya çalışmamızın Resim Programına İlişkin Değerlendirme bölümünde değinilecektir.

31 13 Morris, Kappadokia manastırlarının çoğunun zengin ve güçlü aristokratlarca değil, kendini bölgenin ruhsal kimliğine katmak isteyen yerel toprak sahiplerince kurulduğunu ve destek gördüğünü belirtir (1995, 132). Ihlara Belisırma da Direkli Kilise nin yazıtında atıf yapılan, Göreme Avcılar da Yusuf Koç Kilisesi nin duvarından rastlanan bağışçı ad ve resimleri 10. ve 11. yüzyıllarda Kappadokia kilise ve manastırlarındaki yerel banilik olgusunun ipuçlarını vermektedir. Monastik bir oluşumun yapılabilmesi için toprak bağışında veya mali bağışta bulunma düşüncesinin altında, ölümden sonra ruhun huzur bulması gibi temel bir amacın bulunduğu kuşkusuzdur. Bunun yanı sıra, kilisenin içerisinde baninin de resmedildiği veya typikonda diğer aile üyelerinin isimlerinin de yer aldığı görülmektedir. Bu durum bağışçının ruhun kutsanması ndan başka, ölümünden sonra geriye kalan ailenin de ölü için edilecek dua veya yapılacak ayinlerin yerine getirilmesinde söz sahibi olması amacının da taşındığını göstermektedir. Morris, Ortahisar Hallaç veya Yaprakhisar Selime Kalesi gibi kayaya oyma manastırlarının mezar odalarının tüm keşişler için fazla küçük olduğuna; bunların bani ve diğer aile üyeleri için düşünülmüş olabileceğine dikkat çekmektedir 4. 4 Ousterhout, Matthews, Kalas gibi araştırmacılar adı geçen kompleksler ile benzer plan özelliklerine sahip oluşumların manastır olup olmadıklarına ilişkin farklı değerlendirmelerde bulunmaktadır, bkz. Göreme de Monastik Oluşumlar ve Kiliseler.

32 GÖREME DE MONASTİK OLUŞUMLAR VE KİLİSELER Şu an Göreme Açık Hava Müzesi ismi altında bulunan Göreme Vadisi ile Maçan- Avcılar Köyü kaya içine oyulmuş birçok dini mekan barındırmakta; özellikle vadi olmak üzere bu bölge en geniş monastik oluşumlardan biri olarak değerlendirilmektedir. Manastır terimi, içerisinde bir kilise barındıran, toplu yaşam için çeşitli amaçlara hizmet ettiği düşünülen bir dizi mekandan oluşan kompleksler için kullanılmıştır. Rodley, Kappadokia daki bu kompleksleri avlulu ve trapezalı manastırlar olmak üzere iki grupta incelemiş; Göreme Vadisi ndeki mekanların çokluğunu ve bir aradalığını, kilisesi ve trapezası olan küçük manastır toplulukları olarak yorumlamıştır (1985, 160) 5. Bunun yanı sıra, düzenli olarak bir avlu veya kilise etrafında gruplandırılmış ya da kilisesi bulunan yapılar topluluğunun manastır olarak değerlendirilmesi gerekmediğine ilişkin düşünceler bulunmaktadır. Bu şekilde, Kappadokia nın genellikle monastik bölge olarak değerlendirilmesi ve Rodley nin sınıflandırmasıyla ortaya çıkan sorunsalın beraberinde getirdiği domestik konut yokluğuna ilişkin boşluk doldurulmaya çalışılmaktadır. Ousterhout, Akhisar Çanlı Kilise nin ayrı komplekslerin bir araya gelmesiyle oluşmuş bir şehir/kome olduğunu ileri sürmektedir. Yazar, bir oluşumun manastır olarak değerlendirilmesinde yemekhanenin olumlu bir gösterge olarak kabul edilebileceğini belirtmektedir. Buna dayanarak Çanlı Kilise kompleksleri içerisinde yalnızca tek bir yerleşimi manastır olarak belirlemiş; diğer tüm oluşumları kendine özel kilisesi, ahırları, depoları ve mezarlıkları bulunan konutların bulunduğu gelişmiş bir şehir/kome olarak tanımlamıştır (Ousterhout, 1997a; Ousterhout, 2005). Yazar, Ortahisar da bulunan Hallaç yerleşiminin de manastır değil, malikane olduğunu düşünmektedir (1997b, 197). Açık avlunun etrafına yerleştirilmiş kilise, mutfak ve farklı boyutlardaki mekanlara sahip Hallaç oluşumu, bu özelliğiyle avlulu manastır sınıflandırması içinde değerlendirilmiştir (Rodley, 1985, 11). Keşişlerin birlikte yemek yedikleri bir yemekhanenin yokluğu göz önünde bulundurulduğunda, bu monastik yemekhaneleri barındırmayan yapılar topluluğunun, aristokrasinin ikamet ettiği malikaneler olmasının kabul edilebileceği belirtilmektedir (Mathews, Christine ve 5 Araştırmacıya göre, trapezalı manastırlar kolaylıkla tanınabilir monastik bir yemekhanesi bulunan komplekslerdir. Avlulu manastırlar sınıflandırmasını trapezaya sahip olmayan, bu görevi kompleks içerisindeki ana mekanın karşıladığı oluşumlar için kullanmaktadır. Örneğin Avcılar Yusuf Koç Kilisesi ile bağlantılı olarak mutfak, ahır gibi mekanlar ile birlikte kayaya oyma bir trapeza tespit etmiş; bu oluşumu trapezalı manatır sınıflandırması içerisinde değerlendirmiştir. Bununla birlikte avlulu manastırın yemekhane olarak kullanılan mekanının kayaya oyma yerine genellikle tahtadan yapılmış bir masası olduğu savında bulunmuştur (1985, , 247).

33 15 Mathews, 1997). Aynı şekilde Kalas, Rodley tarafından avlulu manastır grubu içinde değerlendirilen Yaprakhisar Selime Kalesi nin, çevredeki benzer komplekslerle birlikte askeri aristokrasinin yaşadığı bir konutlar topluluğu oluşturduğu savındadır (Kalas, 2007). Çanlı Kilise oluşumuna benzer şekilde, Selime-Yaprakhisar oluşumunda da farklı avlular etrafında düzenlenmiş her bir kompleksin kendine ait kilisesi, ahırı, mutfağı, odaları bulunmaktadır. Bununla birlikte, vadi manzarasına göre konumu, mekanların mimarisi ve boyutlarının görece üstünlüğü, Selime Kalesi nin, oluşumun en önemli kompleksi olarak değerlendirilmesine neden olmuştur. Ulaşılan yayınlar göz önüne alındığında, Göreme Vadisi içerisindeki dini mekanların çoğunun 10. ile 11. yüzyıllar arasında tarihlendirildiği görülmektedir. Vadide, kaya içine oyulmuş herhangi bir konut tespit edilemediğinden alanın monastik bir bölge olarak düşünülebileceğini söyleyen Teteriatnikov, bu monastik oluşumların vadinin iki temel noktasında bulunduğunu öne sürer (1997, 30). Yazara göre bu noktalar, oluşumların 900 yılı ile 10. yüzyılın ortasına tarihlendiği aşağı vadi ile, günümüzde Açık Hava Müzesi olarak adlandırılan ve çeşitli yayınlarca yüzyıllara tarihlendirilen dini mekanların bulunduğu yukarı vadidir. Araştırmacı, Tokalı Kilise nin de (7 no.lu) içinde bulunduğu yaklaşık on kiliseyi ilk grup içerisinde değerlendirmektedir. Tokalı Kilise nin 10. yüzyılda Göreme Vadisi nde bir katholikon işlevine sahip olduğuna inanılmaktadır (Jerphanion, I, 43; Teteriatnikov, 1997, 36-37). O dönemde vadideki en büyük kilise olmasının yanı sıra plan özellikleri, araştırmacıları Yeni Tokalı Kilise nin bu amaçla kullanıldığını düşünmeye itmiştir. Tokalı Kilise, vadide aynı döneme tarihlendirilen, çevrelerindeki birkaç kayaya oyma yapının varlığı ile trapezanın yokluğu açısından inziva yeri olarak görülen daha küçük kiliselerin keşişleri tarafından katholikon olarak kullanılmış olabilir. Aynı şekilde, Aziz Eusthatios (11 no.lu) ve El Nazar (1 no.lu) kiliseleri de aynı kaya kütlesi içinde birden fazla mekana sahip şekilde düzenlenişleri; üstteki mekanın kiliseye, alttaki mekanın olasılıkla yaşam alanlarına ayrılmış olmasıyla tek veya birkaç keşişin yaşadığı inziva yerleri olarak değerlendirilebilir. Göreme Vadisi nin Açık Hava Müzesi olarak adlandırılan yukarı bölümünde bulunan Karanlık Kilise nin (23 no.lu) en büyük trapezaya sahip olması ve plan özellikleri açısından katholikon işlevine sahip olduğu düşünülmektedir (Teteriatnikov, 1997, 39). Ancak, yukarı vadide birbirlerine yakın mesafede oyulmuş kiliseler ile bağlantılı veya

34 16 bağlantısız yaklaşık on trapeza ile kayaya oyma mekan bulunmaktadır. Bu durum, yukarı vadi kiliselerinin, küçük manastırların kendilerine ait kiliseleri olarak oyulmuş olabileceklerini akla getirmektedir. Bu nedenle, genellikle 10. yüzyıla tarihlendirilen aşağı vadi kiliselerinin, kayaya oyma mekanlarıyla birer inziva yeri oldukları; katholikonunun Tokalı Kilise olduğu lavra tipi manastırcılık yaşamının hüküm sürdüğü söylenebilir. Yukarı vadide ise, birbirine oldukça yakın kilise, trapezai ve kayaya oyma mekan yoğunluğu, birçok manastırın bir arada bulunduğu daha kapalı bir manastır hayatının yaşandığını düşündürmektedir.

35 AZİZE BARBARA KİLİSESİ ve YILANLI GRUP Göreme Açık Hava Müzesi nde ve Göreme vadisinde bulunan bazı kiliselerin duvar resimlerinin benzer üslup veya ikonografiye sahip olmalarının yanı sıra, bu resimlerin sembolik sahneler olmaları, bir grup oluşturduklarına ilişkin değerlendirmelere neden olmuştur yılında Jerphanion 21, 27, 28, 18, 17 no.lu kiliseler ile Aziz Daniel (10 no.lu) ve Azize Barbara kiliselerinin tümü olmasa da bazı duvar resimleri arasında benzerlikler bulunduğunu yazmış; bu benzerliğin bazen ikonografiden, bazen üsluptan kaynaklandığını belirtmiştir (1932, ). Jerphanion un, bir grup içerisinde ilişkili olabileceğini öne sürdüğü duvar resimleri, Yılanlı grup kavramı altında, G.P Schiemenz tarafından incelenmeye devam etmiş; bu gruplandırma araştırmacılarca kabul görmüştür. Kappadokia nın kayaya oyma kiliselerini ele aldıkları yayınlarında araştırmacıların özellikle duvar resimlerinin düşük kalite sinden, sembolik sahnelerde tercih edilen figürlerden, ve bu figürlerin uygulanmasında karşılaşılan üslup ve ikonografi benzerliğinden dolayı bu gruplandırmayı kabul ettikleri görülmektedir (Epstein, 1975a; Wharton, 1988; Jolivet- Levy, 1991). Jerphanion, kiliselerin duvar resimlerini, 11. yüzyılın ilk yarısına tarihlediği Sütunlu grup kiliselerine oranla daha özensiz yapılmış olmaları ve ince sıva tabakası üzerinde yer almalarından dolayı 11. yüzyılın ikinci yarısına tarihlendirmektedir. Epstein da Yılanlı grup kiliseleri için bu tarihi kabul ederek, üyelerin birbirine yakın dönemlerde oyulmuş olmalarının mümkün olabileceğini belirtir. Araştırmacı için 11. yüzyılın ikinci yarısına tarihlenen (Restle, 1969; Epstein, 1975a) Göreme Saklı Kilise (2a no.lu), Yılanlı grup kiliselerinin çoğu ile ikonografik ve üslupsal benzerliklere de sahiptir, ve Yılanlı grup ressamlarına öncülük etmiş olabilir. Ayrıca araştırmacı, kiliselerde yoğun olarak görülen, aşı boyasıyla yapılmış geometrik desenlerin de yapım işleminden hemen sonra, olasılıkla mimarların kendileri tarafından yapıldığını düşünür. Kilisenin tamamlanmasından sonra, yapının mimari formunun sınırlarını belirlemek amacıyla zikzak bezeme, haç motifleri ve geometrik desenlerine geçici aşama olarak yer verildiği; son aşama olarak ise tamamlanmış bir resim programı düşünüldüğü, özellikle kayaya oyma kiliseler için sıklıkla kabul edilen bir görüştür (Mainstone, 1958; Epstein, 1975a; Rodley, 1985; Ousterhout, 1998). Diğer yandan, Yılanlı grup kiliselerinin figürlü duvar resimlerinin 12. yüzyılda yapıldığını düşünen Schiemenz, özellikle Elmalı Kilise olmak üzere Sütunlu grup kiliselerinde bulunan