BİYOLOJİK RİSK ETMENLERİ

Transkript

1 BİYOLOJİK RİSK ETMENLERİ Biyolojik etmen: «Herhangi bir enfeksiyona, alerjiye veya zehirlenmeye neden olabilen, genetik olarak değiştirilmiş olanlar da dahil mikroorganizmalar, hücre kültürleri ve insan parazitleridir.» Patojenite: «Bir enfeksiyon etkeninin hastalık yapabilme yeteneğidir.» Virülans: «Bir etkenin ağır veya öldürücü bir hastalık tablosuna yol açma yeteneğidir.» H ü cre kü ltürü : Ç ok h ü creli o rg a n izm ala rd a n tü re tilm iş h ü cre le rin in -v itro o la ra k g eliştirilm e si, M ik ro o rg an izm a : G e n e tik m a te ry a li re p lik a syo n v e y a a k ta rm a y e te n e ğ in d e o lan h ü cre se l veya h ü cre se l yap ıd a o lm ay a n m ikrob iyolo jik varlık, Ç alışm a o rtam ın d a b üyük bir dağılım g ö ste re re k in sa n la rla e tk ile şim e giren v e z a ra r vere n m ik ro o rg an izm a la r; B a k teriler, V irü sle r, M a n ta rla r, P ro to zo a la r o la ra k d ö rt an a grupta to p la n m a k ta d ır. Enfeksiyon hastalığı; E n fe k siyo n etk e n i ile duyarlı kişi a ra sın d a k i ilişkid en k a yn a k la n ır. Etken v e duyarlı kişinin a rasın a b u la şm a yolları ko n u ld u ğ u n d a e n fe k siy o n zin ciri ta m a m la n m ış o lm aktad ır. Etk en, kişinin k e n d isin d e y e rle şik ise iç kaynaklı (e n d o je n ), d ışa rıd a n a lın m ışsa dış kaynaklı (ekzo jen) e n fe k siy o n d a n b ahsed ilir. Enfeksiyon zincirinin halkaları: BİOLOJİK RİSK ETMENİ - HASTALIK İLİŞKİSİ 1. Enfeksiyon Etkeni: Bir e n fe k siy o n e tk e n in in h a sta lık y a p a b ilm e y e te n e ğ i p a to je n ite ; e tkenin ağır veya ö ld ü rü cü bir h a sta lık ta b lo su n a yol a çm a y e te n e ğ i ise v irü la n s o la ra k ta n ım la n ır. Ö rn e ğ in :S a ğ lık h izm eti verile n b irim le rd e, ö ze llikle h a sta n e le rin belirli b ö lü m le rin d e p a to je n ite si ve virü la n sı ço k y ü k se k d iren çli m ik ro o rg an izm a la rın varlığı ve yoğunluğu iyi b ilin en (H A STAN E E N FEK SİY O N LA R I...G İB İ) ve a ra ştırm a la rla sa p ta n m ış bir olg u d u r 1

2 2. Bulaşma Yolları: B aşlıca d ö rt a d e t b u la şm a yolu vard ır: 1 -Tem as, 2 -o rtak k u llanılan ca n sız m a d d e le r (su, y iy e ce k, sü t ü rü n leri vb.), 3-hava 4 -vektö rler. 3. Duyarlı Kişi (Konakçı): E n feksiyo n zin cirin in so n halkasıd ır. Kişinin duyarlılığı ö n em kanm aktad ır. Çevre etmeni ise zin cirin tü m ü n ü k a p sar. Isı d eğ işiklikleri, n e m, rad y a syo n, hava b asın cı, hava akım ın ın hızı, k im yasal m a d d e le r, g azlar v e to k sin le r gibi fa k tö rle r e n fe k siy o n o lu şu m u n u e tk ilerle r. ÖNLEME Ep id e m iyo lo jin in te m e l ilkeleri ve e n fe k siy o n h asta lık la rın ın yayılım ın ı k a vram a, e n fe k siy o n a n ed en olan o rg a n izm ala rın k o n tro lü n d e k u llanılan y ö n te m le rd e e sastır. Risk değerlendirilmesi tehlikeleri görüp önlem alma konusunda temel başlangıç noktasıdır. Biyolo jik risk e tm e n le rin e bağlı m e sle k h a sta lık la rın ın ta n ısın ı k o yab ilm e k için ça lışa n la rın işe giriş ve aralıklı kontro l m u a y e n e le rin in d ü ze n li ve siste m a tik o la ra k y e rin e g etirilm e si g e re k m e k te d ir. Ç alışm a o rtam ın d a k i risk le re m a ru ziy e tin n ed e n olduğu sağlık e tkile rin i b e lirle m e k için y ap ılm a sı g e re k e n tıbbi m u a y e n e le rin g e rç e k le ştirilm e sin d e, g en el ilkelerin yanı sıra sp e sifik işle m le r d e vard ır. Biyolojik Etmenler için Riskli İşler *Tarım, Hayvancılık, *Ormancılık, *Balıkçılık *Gıda paketleme, depolama, *Hayvan tüyleri ve derilerinin işlenmesi *Tekstil fabrikaları *Ağaç işleme, marangozhaneler *Sağlık bakımı, Hasta bakımı, Kişisel bakım, saç bakımı, vücut bakımı 2

3 *Biyoteknoloji Üretim işlemleri *Klinik ve araştırma laboratuarları Günlük bakım merkezleri *Katı ve sıvı atıkların yok edilmesi Endüstriyel atıkların yok edilmesi... gibi. *Biyolojik etmenler ile riskli işlerin sayısı oldukça fazladır. O nedenle biyolojik risk etmenlerinin maruziyet risklerinin önlenmesi yönetmeliğimde tüm riskli işler yedi grup altında toplanmıştır: SAĞLIK ÇALIŞANLARINDA BİYOLOJİK RİSK ETMENLERİNE MARUZİYET: *Patoloji, mikrobiyoloji, biyokimya laboratuarları; radyoloji ve radyoterapi bölümleri,acil servisler, ameliyathaneler başta olmak üzere sağlık kuruluşlarının görev yapılan her bölümünde bu etmenlerin olumsuz etkileri söz konusudur. *Çalışma koşulları gereği, çeşitli mikroorganizmaların, kişinin çeşitli yerlerinde kolonize olma olasılığının yüksekliği yanında, kişisel savunma mekanizmalarının, yine ağır çalışma koşullarının yarattığı stres ve normal nüfusa göre fazla olduğu gözlenen bazı sağlık bozucu alışkanlıkların (sigara içimi g ib i..) da etkisiyle yeterince işlev göremediği durumlar biyolojik etkenlere maruziyete yatkınlık hazırlamaktadır. Sağlık çalışanlarında İş kazalarına bağlı olarak gelişen meslek hastalıkları en çok kesici delici alet yaralanmaları ile gerçekleşmektedir. ALINMASI GEREKEN ÖNLEMLER: A. Genel Önlemler 1. Periyodik taramalarla duyarlı kişi saptanması, 2. Personel eğitimi, 3. Çalışırken uyulacak hareket tarzlarının belirlenmesi, 4. Laboratuar mimari yapılarının işlevlerine uygunluğu, 5. Uygun yalıtım ve dezenfeksiyon önlemleri, 6. Enfeksiyon taraması için epidemiyolojik sistem 7. Aktif immünizasyon (aşılanma). B. Duyarlı kişiyi tanıma ve alınması gereken önlemler -Alınması gereken ÖNLEMLER: Risk Değerlendirme Yöntemi -DUYARLI KİŞİYİ TANIMA: Hepatit-B :Serolojik testler, Aşılanma Tüberküloz: PPD taraması-akciğer grafisi İzleme-profilaksi-tedavi-aşı Kızamıkçık :Serolojik testler (öz. Kadınlarda) Aşılanma Tetanos :Öykü alma Aşılanma Difteri :Öykü alma Aşılanma Kabakulak :Serolojik testler Aşılanma 3

4 Kızamık :Serolojik testler Aşılanma Influenza :İmmün durum ve yaş saptanması Aşılanma Menengokok Enf. Resüstasyon derecesinde temas :Kemoproflaksi Polio :Serolojik testler Aşılanma C. Laboratuarlarda Alınması Gereken Genel Güvenlik Önlemleri: 1. Ağızla pipet kullanılması yasağı, 3. Pipet yerine iğne ve şırınga kullanılması, 4. Özelerin kullanılmadan önce soğutulması, 5. Tüp kapakları açıldığında tüpün ağzının alkollü bez ile örtülmesi, 6. Tüm tehlikeli işlemlerin "Biyolojik Güvenlik Kabini"nde yapılması, 7. Santrifüj işleminin iyi havalandırılan bir odada yapılması, sağlam plastik tüp kullanılması, 8. enjeksiyon iğnesi kilitlenen enjektörle yapılması, iğne enjektörden ayrılırken alkollü bezle tutulması, 9. Kullanılmış iğne ve enjektörlerin doğruca dar ağızlı sağlam kaplara atılması, 10. Tüm kontamine (bulaş- kirli) materyalin atılmadan önce otoklavdan geçirilmesi, 11. Tüm kontamine cam ve pipetlerin otoklava gitmeden önce dezenfektanlı kaplarda toplanması, 12. Laboratuarlarda yemek, içmek ve sigara içmenin yasaklanması, 13. Çıkarken ellerin yıkanması, önlüklerin laboratuvarlarda bırakılması, 14. Serum veya örnek saklanan buzdolabında yiyecek bulunmaması. SAĞLIK ÇALIŞANLARINDA SIK GÖRÜLEN ENFEKSİYONLAR: 1. Bakteriyel Enfeksiyonlar: Tüberküloz, Menengokoksik Menenjit, Gastrointestinal Sistem Enfeksiyonları, Lejyoner Hastalığı, Difteri, Boğmaca. 2. Viral Enfeksiyonlar: Hepatit-B, Kızamık, Kızamıkçık, Kabakulak, su Çiçeği veya Varisella Zoster, Herpes Enfeksiyonları, Sitomegalovirüs Enfeksiyonları, Edinsel Bağışıklık Yetersizliği Sendromu. Sağlık Çalışanlarında Sık Görülen Enfeksiyon Örnekleri 1. Hepatit-B: Hastalığın altında yatan olay, üreyen virüse karşı vücudun bağışıklık sisteminin cevabı sonucu karaciğer hücrelerinin yok olmasıdır. Etken: Bir DNA virüsüdür. Epidemiyoloji: Kanla sık teması olanlar (sağlık çalışanı ve hasta olarak) RİSKLİ GRUPLAR: homoseksüeller, iv- yolu kullanan ilaç bağımlıları, taşıyıcı anne bebekleri, huzurevi, düşkünler yurdu vb. gibi yerlerde yaşayanlar daha çok risk altında olarak tanımlanırlar. 4

5 Risk altındaki sağlık Çalışanları; kan bankaları, dializ üniteleri, laboratuarlar, diş klinikleri, hemotoloji-onkoloji bölümleri, ameliyathane gibi birimlerde çalışanlardır. Risk, kan ve kan ürünleriyle doğrudan temas sıklığı ve sağlık merkezlerine başvuranlarda Hepatit-B enfeksiyonu sıklığı ile ilgilidir. Bulaşma Yolu: En iyi tanımlanmış yollar kan ve kan ürünleri ile temas ve cinsel ilişkidir. En iyi bilinen bulaşma şekli enfekte bir iğne veya kesici materyalin batması ile olandır. Bu durumda virüs bulaşma olasılığının %20-30 dolayında olduğu bildirilmektedir. Cilt kesileri ve göz gibi organlardaki müköz zarlar da virüsün kolaylıkla geçmesine izin verir. Laboratuar işlemleri ve enfekte materyalin taşınması sırasında hastalık bu yolla bulaşabilir. Türkiye'de genel nüfusta HBsAg görülme sıklığının yüksek olması, çeşitli minör bulaşma yollarının katkısı ile tüm sağlık personelinin risk altında olduğunun göstergesidir. Sonuç olarak; Türkiye'de başta kanla sıkı teması olanlar olmak üzere tüm sağlık çalışanlarını Hepatit-B için risk altında saymak gerekmektedir. Kuluçka süresi (virüse temas sonrası hastalığın ortaya çıkma süresi) 1-6 ay arasında, ortalama üç aydır. Hepatit-B virüsü ile karşılaşanların %10 kadarında hastalık kronikleşir. Kronikleşen olguların 1/3'ünde ise kronik aktif hepatit söz konusudur; siroz gelişme olasılığı yüksektir. Bu hastalarda aynı zamanda, Hepatoselluler karsinoma (Bir çeşit karaciğer kanseri) riski de yüksektir. Korunma: Bütün bulaşıcı hastalıklarda olduğu gibi korunma yöntemlerini iki ana başlık altında toplayabiliriz: a- Kaynak ve bulaşma yollarına yönelik olanlar: iyi hijyenik koşulların sağlanması, kan ve kan ürünlerinin kontrolü bulaşma yolları ve korunma yöntemleri konusunda sağlık çalışanları ve riskli grup üyelerinin eğitimi, Virüs taramaları, bildirim zorunluluğu, sağlık kurumlarında bir defalık eldiven, şırınga, iğne vb kullanımı sayılabilir. b- Sağlam insanlara yönelik olanlar: Sağlam insanlara yönelik önlemlerin en başında bağışıklama gelir.aşı 0.1. ve 6. aylarda Kas içine uygulanır. Sağlık çalışanları, öğrencilik dönemlerinde bir sağlık kuruluşunda çalışmaya başlarken Hepatit-B yönünden taranmalı ve duyarlı olanlar aşılanmalıdır. 2- Edinsel Bağışıklık Yetersizliği Sendromu (EBYS) ( AIDS) Etken; insan bağışıklık yetersizliği virüsüdür. (Human Immun Deficiency Virüs- HIV) Bulaşma yolları ve risk altında kabul edilen gruplar Hepatit-B'ye çok benzer.(kan ve kan ürünleri ve cinsel ilişki.) Ancak sağlık çalışanları için Hepatit-B'ye göre çok daha küçük bir risk oluşturduğu söylenebilir. Bir iğne kazasında bile Hepatit-B'nin bulaşma şansı %20-30 iken, EBYS için bu oran 1/650 dolayında hesap edilmektedir. 5

6 Bu sendromda, virüsün hücresel savunma sistemini etkilemesi sonucunda oluşan enfeksiyonlar ve/veya bazı kanserler hastalık tablosuna ve giderek ölüme yol açar. Virüsün organizmaya girmesi ile ölüm arasında yıllarca hatta 10 yılı çok aşkın süreler olabilir. Tanı, serumda virüse karşı antikor gösterilmeyle konur. Bu durumdaki bir kişi, sağlam taşıyıcılıktan, ölümcül duruma kadar uzanan bir spektrum içinde olabilir. Özgün bir tedavi yöntemi yoktur. Henüz etkin bir aşı geliştirilememiştir. Korunma, kan ve vücut sıvılarıyla bulaşan hastalıklara karşı alınacak önlemler çerçevesindedir. 3- Hepatit-C Etken bir virüstür. Bulaşma yolları Hepatit-B'ye benzer. Kan nakilleriyle bulaşma riski daha yüksektir. Hepatit-B'ye göre kronikleşme hızı daha yüksektir. Özgün bir tedavi ve aşısı yoktur. Korunma, kan ve vücut sıvılarıyla bulaşan hastalıklara karşı alınacak önlemler çerçevesindedir. 5. Diğer Virus Enfeksiyonları Kızamık, kızamıkçık, kabakulak, su çiçeği, influenza, herpes zoster, sitomegalovirüs enfeksiyonları gibi enfeksiyonlar duyarlı sağlık çalışanlarını tehdit ederler. Bütün bu enfeksiyonlar genellikle erişkin yaşlarda daha ağır seyreder. En çok Çocuk hastaları ve doğum bölümleri başta olmak üzere özellikle poliklinik hizmeti verilen her birimde çalışan duyarlı kişiler için risk vardır. Kızamıkçığın hamileliğin ilk dönemlerinde geçirildiği zaman bebekte anomaliye yol açabileceği bilinmektedir. Bu hastalıkların influenza hariç hepsini serolojik testlerle tanımak ve kişinin duyarlı olup olmadığını saptamak olanaklıdır. Su çiçeği, herpes ve sitomegalovirüs enfeksiyonları hariç hepsinin etkin aşıları vardır. Korunmak için yapılması gereken, duyarlı olup olunmadığını saptayarak duyarlı kişilerin aşılanmasıdır. 6- Tüberküloz Eskiden çok daha büyük risk olduğu kabul edilen bu hastalık halen daha önemini korumaktadır. Doğumdan sonraki 1. ayda tek doz aşı (BCG) ile korunmak mümkündür. Korunma; periyodik akciğer grafisi ve PPD taramaları, bazı özel durumlarda ilaçla korunma ve 6

7 aşılanmanın bileşimi ile gerçekleştirilir. Tedaviye alınanlar 2. haftasından sonra bulaştırıcı özelliklerini kaybederler. 8. Meningokoksik Enfeksiyonlar Meningokoksik menenjitli veya meningokoksemili hastalarda çok yakın (ağızdan ağıza solunum vb. gibi) temaslarda, birkaç gün rifampisin alarak korunmak gerekir. 9. Diğer Bakteriyel Enfeksiyonlar Tetanos riski çok yüksek değildir. Ama %100 korunabilir bir hastalık olduğu için mutlaka aşılanmak gerekir. Tetanos sporları toprakta 20 yıl canlılığını sürdürebilmektedir. Bu nedenledir ki toplumda yaygın bir bilgi olan paslı çivi batması sonucu tetanos gelişiminin yanında toprağa temas eden açık yaralardan da Tetanos bulaşmaktadır. Tetanos aşısı 10 yıl aralıklarla tekrarlanmalıdır. Lejyoner hastalığı bir cins pnömonidir. Havalandırma sistemlerinde vb bulunan durgun suların kontaminasyonundan kaynaklandığı sanılmaktadır. Ölümle sonuçlanan vakalar bildirilmiştir. Şimdilik en geçerli korunmanın erken tanı ve tedavidir. KAYNAK: Akalın, H.E., Akova, M. Sağlık Personelinin İşle İlgili İnfeksiyon Hastalıkları Riski. "Sağlık Personelinin Mesleki Riskleri" Tanı laboratuvarları dışında kalan insan sağlığı ve veterinerlikle ilgili hizmetler (1) Tanı laboratuvarları dışında kalan, insan sağlığı ve veterinerlik hizmeti verilen işyerlerinde risk değerlendirmesi yapılırken, aşağıdaki hususlara özellikle dikkat edilir: a) Hasta insanlarda veya hayvanlarda ve onlardan alınan maddelerde ve örneklerde biyolojik etkenlerin varlığı hakkındaki belirsizlikler. b) Hasta insanlarda veya hayvanlarda ve onlardan alınan maddelerde ve örneklerde var olduğu bilinen veya var olduğundan şüphe edilen biyolojik etkenlerin oluşturduğu tehlike. c) işin doğasından kaynaklanan riskler. (2) Çalışanları sağlık ve güvenlik yönünden korumak için aşağıdaki hususları da içeren uygun önlemler alınır: a) Uygun dekontaminasyon ve dezenfeksiyon yöntemlerinin belirlenmesi. b) Biyolojik etkenlerin bulaştığı atıkların risksiz bir şekilde işlenmesini ve ortadan kaldırılmasını sağlayacak uygun yöntemlerin kullanılması. (3) Grup 3 veya grup 4 biyolojik etkenlerle enfekte olan veya olduğundan şüphelenilen hasta insanların veya hayvanların bulunduğu izolasyon yerlerinde, enfeksiyon riskini en aza indirmek için, Ek-V'in (A) sütununda belirtilen önlemler alınır. Endüstriyel işlemler, laboratuvarlar ve hayvan barınakları için özel önlemler (1) Teşhis laboratuvarları da dahil, laboratuvarlarda ve grup 2, grup 3 ve grup 4 biyolojik etkenlerle bilhassa enfekte edilmiş veya bunları taşıyan veya taşıdıklarından şüphe edilen laboratuvar hayvanlarının barınaklarında aşağıdaki önlemler alınır: 7

8 a) Araştırma, geliştirme, öğretim veya tanı amacıyla grup 2, grup 3 ve grup 4 biyolojik etkenlerle çalışmaların yürütüldüğü laboratuvarlarda, enfeksiyon riskini asgariye indirmek için Ek-V'te belirtilen önlemler alınır. b) Risk değerlendirmesini takiben biyolojik etkenin risk derecesine göre fiziksel koruma düzeyi tespit edilir ve Ek-V'te belirtilen önlemler alınır. Aşağıda belirtilen biyolojik etkenlerle çalışmalar; 1) Grup 2 biyolojik etkenler için koruma düzeyi en az 2 olan, 2) Grup 3 biyolojik etkenler için koruma düzeyi en az 3 olan, 3) Grup 4 biyolojik etkenler için koruma düzeyi en az 4 olan, çalışma alanlarında yürütülür. d) İnsanda hastalığa yol açabilecek fakat asıl amaçları kültür veya onların konsantre halinde bulunmaları gibi biyolojik etkenlerle çalışmak olmayan, biyolojik etkenleri içerip içermediği belirsiz olan maddelerle yapılan laboratuvar çalışmalarında koruma düzeyi en az 2 olan önlemler uygulanır. Bakanlıkça daha alt düzeydeki koruma önlemlerinin yeterli olduğu belirtilmedikçe, gerekli olduğu bilinen ya da şüphelenilen durumlarda koruma düzeyi 3 veya 4 olan önlemler uygulanır. (3) Grup 2, grup 3 veya grup 4'te yer alan biyolojik etkenlerin kullanıldığı sanayi proseslerinde aşağıdaki önlemler alınır; a. Birinci fıkranın (b) bendinde tanımlanan koruma ilkeleri, Ek-VI'da belirtilen uygulamaya yönelik önlemler ve uygun prosedürler esas alınarak sanayi proseslerine de uygulanır. b. Grup 2, grup 3 veya grup 4'te yer alan biyolojik etkenlerin kullanılması ile ilgili risk değerlendirmesine göre, bu etkenlerin sanayide kullanılmasında alınması gereken önlemlerin neler olduğuna karar vermeye Bakanlık yetkilidir. 2. Çalışanlar için ciddi sağlık riski oluşturabilecek, ancak kesin bir değerlendirme yapılamayan biyolojik etkenlerle çalışmaların yapıldığı tüm işyerlerinde koruma düzeyi en az 3 olan önlemler alınır. 8

9 TARIM ve HAYVANCILIK SEKTÖRÜNDE BİYOLOJİK RİSK ETMENLERİ: 1-Tarım sektöründe çalışma, geniş bir mesleki tehlikeyle ilişkilidir. Organik toza maruziyet ve havadaki mikroorganizma ve toksinlere maruziyet solunum sistemi hastalıklarına yol açabilir. Bunlar; Kr. Bronşit, astım, organik toz sendromu ve KOAH şeklinde sıralanabilir. Bazı ağaç tozlarına maruziyet de astım, konjunktivit, rinit veya alerjik dermatit ile sonuçlanabilir. 2-DİĞER:Tarım ve hayvancılık sektörünün dışında çalışmalarda en sık görülen hastalıklar arasında madencilerdeki parazit hastalıkları ve silikotüberküloz örnek olarak verilebilir. 3-Hayvan sektöründe çalışma: İnsanlarda ve hayvanlarda görülen hastalıklara zoonoz denir. Diğer bir tanımla Omurgalı hayvanlardan insana, insandan hayvanlara bulaşan hastalıklara zoonoz denir. Dünyada yaklaşık 200 çeşit zoonoz tespit edilmiştir. Ülkemiz için en çok koyun sığır ve kanatlılarda olmak üzere yaklaşık 40 çeşit zoonoz hastalık mevcuttur. Kuduz, tüberküloz, bruselloz, şarbon en çok görülen zoonozlardandır. Bu grupta en çok, veterinerler, kasaplar, mezbaha vb. işlerde çalışanlar etkilenirler. En sık görülen biyolojik etkenlere bağlı hastalık Şarbon dur. ŞARBON: Şarbon, meslek hastalığı şeklinde görülür. Hayvanla meşgul köylülerde, dericilerde, veteriner hekimler/patologlarda rastlanabilir İnsanlar hastalığı hayvanlar veya bunların ürünlerinden alır. Mikroorganizma insanlara deriden girerse kara çıban denilen karakteristik bölgesel bir çıbanla ödem; kan dolaşımına karışması ile de sepsis (kan zehirlenmesi) ve iç organ lezyonları meydana gelir. Mikroplu etlerin yenmesi ağır bağırsak hastalıkları yapar. Hastalık deri şarbonu ve iç organ şarbonu olarak ikiye ayrılır. İç organlarda barsak şarbonu ve akciğer şarbonu olur. Deride karakabarcık ve kötü ödeme sebep olur. Ülkemizde çoğunlukla deri formu görülür. -Deri şarbonu, hasta hayvanlara, bunların dokularına, bu hayvanların kirletmiş olduğu eşya veya malzemelere temas edilmesiyle, olur. 9

10 Şarbondan Nasıl Korunulur: Şarbonlu olduğundan şüphelenilen veya şarbondan ölen hayvanlar asla kesilmemeli, derileri yüzülmemeli ve etleri tüketilmemelidir. Şarbondan ölen hayvanlar 2 metre derinliğinde çukurlar açılarak gömülmelidir. Hasta hayvanların bulundukları yerler ve taşındıkları nakil vasıtaları temizlenmeli ve dezenfekte edilmelidir. Hasta hayvanların temas ettiği yem maddeleri, altlıklar ve gübre gibi bulaşık materyaller yakılarak imha edilmelidir. Riskli bölgelerde bulunan hayvanlar şarbona karşı aşılattırılmalıdır. BRUSELLLA: Aslen bir hayvan hastalığı olan bruselloz insanlarda da görülen bir zoonoz hastalıktır Brusella cinsi bakterilerle oluşur. Koyun, keçi, sığır, manda ve domuz gibi hayvanlardan insanlara geçen bir hayvan hastalığıdır Brucella mikrobu 60 C ısıya 10 dakikada, kaynama sıcaklığında 5 dakika maruz kalınca ölür. Bu mikrob hayvanların barındığı ağır tozlarında 6 hafta, suda 10 hafta, çiğ şütten yapılan dondurmada 30 gün, çiğ sütten yapılmış tuzsuz krema yağında buzdolabında 4-5 ay, %10 tuz içeren salamura peynirde 45 gün canlı kalır. (salamura = tuzlu su ) Brusella nasıl bulaşır? En sık bulaşma yolu enfekte çiğ süt ve süt ürünlerinin (peynir, krema, tereyağı, dondurma vs.) tüketilmesidir. Ülkemizde en çok bulaşma çiğ sütten yapılan peynir ve krema yağlarla olur Ayrıca enfekte hayvanların etleri, vücut sıvıları ( idrar, genital akıntı, eklem sıvıları.. vb) ve hasta hayvanın gebelik mataryali ile insanlara bulaşır. Risk guruplarına ( Mezbahane işçileri, veterinerler, hayvan bakıcıları vb) hayvanların atıkları ile temas etmemeleri için gerekli önlemler alınmalıdır. Bu gurupların eldiven, gözlük ve maske takması giymeleri sağlanmalıdır Brusella daha sonra geceleri titreme ile yükselen ateş, kas ve büyük eklem ağrıları ile kendini gösterir. KUDUZ: Merkezi sinir sistemini ağır şekilde tutan viral bir zoonoz Kuduz hayvanlarının salyasında bulunur ve genellikle ısırma suretiyle bulaşır. Bütün memelilerde koruyucu tedbirler alınmazsa hemen daima öldürücüdür. Bugüne kadar belirtiler ortaya çıktıktan sonra kurtulan sadece altı vaka bildirilmiştir. Aşılama: Dünya Sağlık Örgütü'nün önerdiği * Bulaşma sonrası aşılama şemasına göre aşı 0., 3., 7., 14., ve 28. günlerde 5 doz olmak üzere uygulanmaktadır. *Bulaşma öncesi aşılama uygulaması için ise 0, 7, 28. günlerde toplam üç doz aşı 10

11 uygulanması yeterlidir. Kimlere uygulanmalı: * Kuduz açısından yüksek riskli işlerde çalışan kişilere (veteriner hekimler, hayvan bakıcıları, kuduz lâboratuvarı çalışanları), *Kuduz ihtimali olan hayvanlarla sık temas eden kişilere, *Köpek kuduzunun yüksek olduğu veya başıboş köpeklerin fazla olduğu açık arazide çalışmalarda buna karşı uygun tıbbî yaklaşımın verilemeyeceği bölgelere seyahat edenlere. *İnsanlar şüpheli hayvanlara temas ederse yara yeri bol su ve sabunla yıkanarak en yakın sağlık kuruluşuna gitmelilerdir. Kuduz hastalığı ülkemizde hâlen önemli bir halk sağlığı problemi oluşturmaya devam e tmektedir. TETANOS: Tetanos basili doğada son derece yaygındır. Toprakta, suda ve hatta havada bol miktarda bulunur. Başta otçul hayvanlar, özellikle de atlar olmak üzere hayvanların sindirim sisteminde yaşar ve dışkıyla atılır. Bu nedenle kırsal kesim yollarındaki tozlar ve hayvan dışkısının gübre olarak kullanıldığı tarla ve bahçe toprağı başlıca bulaşma yollarını oluşturur. Tetanos enfeksiyonu bakteri ya da sporlarının deri ya da mukoza sıyrıklarından girmesi sonucunda ortaya çıkar. Toprak, dışkı ya da başka atıklarla kirlenmiş sivri cisimlerin ya da kıymıkların yol açtığı yaralanmalar özellikle tehlikelidir Tetanos bildirilmesi zorunlu hastalıklardandır, KORUNMA: *Paslı yüzeylere temas etmeme. ^Vücutta açılan herhangi bir yaranın hemen örtülmesi *Yaraların antiseptik solüsyonlarla temizlenmesi. *Kapalı ortam oluşturabilecek yaraların hidrojen peroksit (Oksijenli su) ile dezenfeksiyonu. DSÖ nün önerisi doğrultusunda 10 yıl aralıklarla Tetanos aşısı olma. 11

12 BİYOLOJİK ETKENLERE MARUZİYET RİSKLERİNİN ÖNLENMESİ HAKKINDA YÖNETMELİK (15 Haziran 2013) Çalışama bakanlığı tarafından çıkarılan bu yönetmelik 3 başlık altında toplanabilir. 1)Tanımlar 2)Risk düzeyi ve risklerin değerlendirilmesi 3)İşverenin yükümlülüğü 1)TANIMLAR a) Bakanlık: Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığını, b) Biyolojik etkenler: Herhangi bir enfeksiyona, alerjiye veya zehirlenmeye neden olabilen, genetik olarak değiştirilmiş olanlar da dâhil mikroorganizmaları, hücre kültürlerini ve insan endoparazitlerini, c) Hücre kültürü: Çok hücreli organizmalardan türetilmiş hücrelerin in-vitro olarak geliştirilmesini, ç) Mikroorganizma: Genetik materyali replikasyon veya aktarma yeteneğinde olan hücresel veya hücresel yapıda olmayan mikrobiyolojik varlığı, ifade eder. 2)RİSK DÜZEYİ VE RİSKLERİN BELİRLENMESİ: Biyolojik etkenler, enfeksiyon risk düzeyine göre aşağıdaki 4 risk grubunda sınıflandırılır: Grup 1 biyolojik etkenler: İnsanda hastalığa yol açma ihtimali bulunmayan biyolojik etkenler. Grup 2 biyolojik etkenler: İnsanda hastalığa neden olabilen, çalışanlara zarar verebilecek, ancak topluma yayılma olasılığı olmayan, genellikle etkili korunma veya tedavi imkanı bulunan biyolojik etkenler. Grup 3 biyolojik etkenler: İnsanda ağır hastalıklara neden olan, çalışanlar için ciddi tehlike oluşturan, topluma yayılma riski bulunabilen ancak genellikle etkili korunma veya tedavi imkanı olan biyolojik etkenler. Grup 4 biyolojik etkenler: İnsanda ağır hastalıklara neden olan, çalışanlar için ciddi tehlike oluşturan, topluma yayılma riski yüksek olan ancak etkili korunma ve tedavi yöntemi bulunmayan biyolojik etkenler. Biyolojik etkenlere maruz kalma riski bulunan herhangi bir çalışmada, çalışanın sağlık ve güvenliğine yönelik herhangi bir riski değerlendirmek ve alınması gereken önlemleri belirlemek için, çalışanın maruziyetinin türü, düzeyi ve süresi belirlenir. Birden fazla grupta yer alan biyolojik etkenlere maruziyetin söz konusu olduğu işlerde risk 12

13 değerlendirmesi, zararlı biyolojik etkenlerin tümünün oluşturduğu tehlike dikkate alınarak yapılır. Risk değerlendirmesi, çalışanın biyolojik etkenlere maruziyet koşullarını etkileyebilecek herhangi bir değişiklik olduğunda yenilenir Risk değerlendirmesinde, İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliğinde yer alan hükümler ile şu hususlar dikkate alınarak risk değerlendirmesi yapılır: a) İnsan sağlığına zararlı olan veya olabilecek biyolojik etkenlerin sınıflandırılması. b) Yetkili makamların, çalışanların sağlığını korumak için biyolojik etkenlerin denetim altına alınması hakkındaki önerileri. c) Çalışanların yaptıkları işler sonucunda ortaya çıkabilecek hastalıklarla ilgili bilgiler. ç) Çalışanların yaptıkları işler sonucunda ortaya çıkabilecek alerjik veya toksik etkiler. d) Yaptıkları işle doğrudan bağlantılı olarak çalışanların yakalandığı hastalıklar ile ilgili bilgiler. 3)İŞVERENİN YÜKÜMLÜLÜKLERİ: I. O rta d a n Kaldırm a 2. İkam e 3. Risklerin A zaltılm ası 4. Bakanlığın B ilg ilend irilm esi 5. H ijyen V e Kişisel Korum a 6. Ç alışa n le rın Eğitim i V e B ilg ilendirilm esi 7. Ç alışa n la rın Ö zel D u ru m la rd a B ilg ilendirilm esi 8. Biyolojik E tk e n le re M aruz Kalan Ç alışan ların Listesi 9. Ç alışan ların G ö rü şle rin in A lın m a sı V e Katılım ının Sağ lan m ası 10. Bakanlığa Bildirim I I. Sağlık G ö zetim i 1. ORTADAN KALDIRMA: İşveren, yapılan işin özelliğine göre zararlı biyolojik etkenleri kullanmaktan kaçınır 2. İKAME İşveren, mevcut bilgiler ışığında, biyolojik etkenleri kullanım şartlarında durumuna uygun olarak çalışanların sağlığı için tehlikeli olmayan veya daha az tehlikeli olanlar ile ikame eder. 3. RİSKLERİN AZALTILMASI İşveren, işyerinde biyolojik etkenlere maruziyet riskinin azaltılması için; a) Yapılan risk değerlendirmesi sonucunda, çalışanların sağlık ve güvenliği için risk olduğu ortaya çıkarsa, çalışanların maruziyetini önler. b) Bunun teknik olarak mümkün olmadığı hallerde, yapılan iş ve risk değerlendirmesi dikkate alınarak, sağlık ve güvenlik yönünden yeterli korumayı sağlayacak şekilde çalışanların maruziyet düzeyinin en aza indirilmesi için önlemler alır: 1) Maruz kalan veya kalabilecek çalışan sayısı, mümkün olan en az sayıda tutulur. 13

14 2) Çalışma prosesleri ve teknik kontrol önlemleri, biyolojik etkenlerin ortama yayılmasını önleyecek veya ortamda en az düzeyde bulunmasını sağlayacak şekilde düzenlenir. 3) Öncelikle toplu koruma önlemleri alınır veya maruziyetin başka yollarla önlenemediği durumlarda kişisel korunma yöntemleri uygulanır. 4) Hijyen önlemleri, biyolojik etkenlerin çalışma yerlerinden kazara dışarıya taşınması veya sızmasının önlenmesi veya azaltılmasını sağlamaya uygun olur. 5)Biyolojik risk işareti ile birlikte Güvenlik ve Sağlık İşaretleri Yönetmeliğinde yer alan ilgili diğer uyarı işaretleri de kullanılır. 6) Biyolojik etkenleri içeren kazaların önlenmesine yönelik plan hazırlanır. 7) Gerektiğinde, kullanılan biyolojik etkenlerin muhafaza edildikleri ortam dışında bulunup bulunmadığının belirlenmesi için uygun ölçümler yapılır. 8) Atıkların, gerektiğinde uygun işlemlerden geçirildikten sonra çalışanlar tarafından güvenli bir biçimde toplanması, depolanması ve işyerinden uzaklaştırılması, güvenli ve özel kapların kullanılması da dâhil uygun yöntemlerle yapılır. 9) Biyolojik etkenlerin işyeri içinde güvenli bir şekilde kullanılması ve taşınması için gerekli düzenlemeler yapılır. 4. BAKANLIĞIN BİLGİLENDİRİLMESİ: Risk değerlendirmesi sonuçları, çalışanların sağlığı ve güvenliği yönünden risk bulunduğunu ortaya koyuyorsa, Bakanlıkça istenmesi halinde, işveren aşağıdaki konularda gerekli bilgileri çalışma ve iş kurumu il müdürlüğüne verir: a) Risk değerlendirmesinin sonuçları. b) Çalışanların biyolojik etkenlere maruz kaldığı veya kalma ihtimali bulunan işler. c) Maruz kalan çalışan sayısı. ç) İşyerinde iş sağlığı ve güvenliği hizmeti sunan iş güvenliği uzmanı, işyeri hekimi ve diğer sağlık personelinin adı, soyadı, unvanı ve bu konudaki yeterliliği. d) Çalışma şekli ve yöntemleri de dâhil olmak üzere alınan koruyucu ve önleyici tedbirler. e) Çalışanların, grup 3 veya grup 4'te biyolojik etkenlere ait fiziksel korumalarının ortadan kalkması sonucu oluşacak maruziyetten korunması için yapılan acil eylem planı. İşveren, biyolojik etkenin ortama yayılmasına ve insanda ciddi enfeksiyona veya hastalığa sebep olabilecek herhangi bir kaza veya olayı derhal Bakanlığa ve Sağlık Bakanlığına bildirir. İşletmenin faaliyeti sona erdiğinde, biyolojik etkene maruz kalan çalışanların listesi ile tutulan tüm tıbbi kayıtlar çalışma ve iş kurumu il müdürlüğüne verilir. 5.HİJYEN VE KİŞİSEL KORUMA İşverenler, çalışanların biyolojik etkenlerle çalışmaya bağlı sağlık veya güvenlik riskleriyle karşılaştıkları bütün işlerde, aşağıdaki önlemleri alırlar: a) Çalışanların, biyolojik etkenlerin bulaşma riskinin olduğu çalışma alanlarında yiyip içmeleri engellenir. 14

15 b) Çalışanlara uygun koruyucu giysi veya diğer uygun özel giysi sağlanır. c) Çalışanlara, göz yıkama sıvıları ve/veya cilt antiseptikleri de dahil, uygun ve yeterli temizlik malzemeleri bulunan yıkanma ve tuvalet imkanlar sağlanır. ç) Gerekli koruyucu donanım ve ekipman, belirlenmiş bir yerde uygun olarak muhafaza edilir. Her kullanımdan sonra ve mümkünse kullanımdan önce kontrol edilip temizlenir. Koruyucu donanım ve ekipman, kullanımından önce bozuksa tamir edilir veya değiştirilir. d) İnsan ve hayvan kaynaklı numunelerin alınması, işlem yapılması ve incelenmesi yöntemleri belirlenir. Biyolojik etkenlerle kirlenmiş olabilecek iş giysileri ve koruyucu ekipman, çalışma alanından ayrılmadan önce çıkarılır ve diğer giysilerden ayrı bir yerde muhafaza edilir. İşverence, kirlenmiş bu giysilerin ve koruyucu ekipmanın dekontaminasyonu ve temizliği sağlanır, gerektiğinde imha edilir. Alınan önlemlerin maliyeti çalışanlara yansıtılmaz. 6.ÇALIŞANLARIN EĞİTİLMESİ VE BİLGİLENDİRİLMESİ İşveren, işyerinde çalışanların ve/veya çalışan temsilcilerinin uygun ve yeterli eğitim almalarını sağlar; a) Olası sağlık riskleri. b) Maruziyeti önlemek için alınacak önlemler. c) Hijyen gerekleri. ç) Koruyucu donanım ve giysilerin kullanımı ve giyilmesi. d) Herhangi bir olay anında ve/veya olayların önlenmesinde çalışanlarca yapılması gereken adımlar. Eğitim, biyolojik etkenlerle teması içeren çalışmalara başlanmadan önce verilir. Değişen ve ortaya çıkan yeni risklere uygun olarak yenilenir. Gerektiğinde periyodik olarak tekrarlanır 7.ÖZEL DURUMLARDA ÇALIŞANLARIN BİLGİLENDİRİLMESİ İşveren; biyolojik etkenlerle çalışma sırasında oluşan ciddi bir kaza veya olay durumunda veya grup 4 biyolojik etkenlerle yapılan çalışmalarda, işyerinde asgari takip edilecek prosedürleri içeren yazılı talimatları sağlar ve mümkün olduğu yerlerde uyarıları görünür şekilde asar. Çalışanlar, biyolojik etkenlerin kullanımı sırasında meydana gelen herhangi bir kaza veya olayı, işyerinde görevli iş güvenliği uzmanı, işyeri hekimi veya işveren veya işveren vekiline derhal bildirir. İşverenler, biyolojik etkenlerin ortama yayılmasından doğan ve insanda ciddi enfeksiyona ve/veya hastalığa neden olabilecek kaza veya olayı, çalışanlara ve/veya çalışan temsilcilerine derhal bildirir. İşverenler, kazanın sebeplerini ve durumu düzeltmek için alınan önlemleri de en kısa zamanda çalışanlara ve/veya çalışan temsilcilerine bildirir. Her çalışan, kişisel olarak kendisini ilgilendiren bilgilere ulaşma hakkına sahiptir. Çalışanların ve/veya çalışan temsilcilerinin, çalıştıkları konu ile ilgili ortak bilgilere ulaşabilmeleri sağlanır. Risk değerlendirilmesi, Acil eylem planı.bilgileri istemeleri halinde çalışanlara ve/veya çalışan temsilcilerine verir. 15

16 8. BİYOLOJİK ETKENLERE MARUZ KALAN ÇALIŞANLARIN LİSTESİ İşverenler, grup 3 ve/veya grup 4 biyolojik etkenlere maruz kalan çalışanların listesini, yapılan işin türünü, mümkünse hangi biyolojik etkene maruz kaldıklarını ve maruziyetler, kazalar ve olaylarla ilgili kayıtları, uygun bir şekilde tutar. (İşyerinde görevli işyeri hekimi, iş güvenliği uzmanı veya bu konuyla ilgili diğer sorumlu kişilerin bu listeye ulaşabilmeleri sağlanır. Bu liste ve kayıtlar, maruziyet sona erdikten sonra en az onbeş yıl saklanır; Şu durumlarda bilinen son maruziyetten sonra en az kırk yıl boyunca saklanır: a) Kalıcı veya gizli enfeksiyona neden olduğu bilinen biyolojik etkenlere maruziyet. b) Eldeki bilgi ve verilere göre, seneler sonra hastalığın ortaya çıkmasına kadar teşhis edilemeyen enfeksiyonlara sebep olan biyolojik etkenlere maruziyet. c) Hastalığın gelişmesinden önce uzun kuluçka dönemi olan enfeksiyonlara sebep olan biyolojik etkenlere maruziyet. ç) Tedaviye rağmen uzun süreler boyunca tekrarlayan hastalıklarla sonuçlanan biyolojik etkenlere maruziyet. d) Uzun süreli ciddi hasar bırakabilen enfeksiyonlara sebep olan biyolojik etkenlere maruziyet. 9.BAKANLIĞA BİLDİRİM. İşverenler, Grup 2,3,4 biyolojik biyolojik etkenlerin ilk kez kullanımında çalışma ve iş kurumu il müdürlüğüne ön bildirimde bulunur. Bu bildirim işin başlamasından en az otuz gün önce yapılır. Grup 4 biyolojik etkenlerle ilgili tanı hizmeti veren laboratuvarlar için, hizmetin içeriği hakkında başlangıçta bildirimde bulunulur. İşyerinde bildirimi geçersiz kılan, proses ve/veya işlemlerde sağlık veya güvenliği önemli ölçüde etkileyecek büyük değişiklikler olduğunda, bildirim yeniden yapılır. Bildirimler, a) İşyerinin unvan ve adresini, b) İşyerinde iş sağlığı ve güvenliği hizmeti sunan iş güvenliği uzmanı, işyeri hekimi ve diğer sağlık personelinin adı, soyadı, unvanı ve bu konudaki yeterliliğini, c) Risk değerlendirmesinin sonucunu, ç) Biyolojik etken türlerini, d) Öngörülen korunma ve önleme tedbirlerini, içerir. 10. SAĞLIK GÖZETİMİ Biyolojik etkenlerle yapılan çalışmalarda işveren çalışanların, çalışmalara başlamadan önce ve İşin devamı süresince düzenli aralıklarla sağlık gözetimine tabi tutulmalarını sağlar. Yapılan risk değerlendirmesi, özel koruma önlemleri alınması gereken çalışanları tanımlamalıdır. Maruz kaldıkları veya kalmış olabilecekleri biyolojik etkene karşı henüz bağışıklığı olmayan çalışanlar için gerektiğinde, Sağlık Bakanlığının işyerinin bulunduğu ildeki yetkili birimleri ile işbirliği içinde uygun aşılar yapılır. 16

17 Bir çalışanın, maruziyete bağlı olduğundan kuşkulanılan bir enfeksiyona ve/veya hastalığa yakalandığı saptandığında, işyeri hekimi, benzer biçimde maruz kalmış diğer çalışanların da aynı şekilde sağlık gözetimine tabi tutulmasını sağlar. Bu durumda maruziyet riski yeniden değerlendirilir. İşyeri hekimi her bir çalışan için alınması gerekli koruyucu ve önleyici tedbirler ile ilgili olarak önerilerde bulunur. Maruziyetin sona ermesinden sonra yapılacak herhangi bir sağlık gözetimi ile ilgili olarak çalışanlara gerekli bilgi ve tavsiyeler verilir. Çalışanlar, kendileriyle ilgili sağlık gözetimi sonuçları hakkında bilgi edinebilir ve ilgili çalışanlar veya işveren, sağlık gözetimi sonuçlarının gözden geçirilmesini isteyebilir. Biyolojik etkenlere mesleki maruziyet sonucu meydana gelen her hastalık veya ölüm vakaları Bakanlığa bildirilir. KORUYUCU AŞI UYGULAMA KLAVUZU Biyolojik etkenlere maruz kalanlar, etkene karşı etkili bir aşı varsa aşılanmalıdır. Aşılama, ilgili mevzuat ve uygulamalara uygun yürütülmeli, İşçiler, aşılanmanın ve aşılanmamanın sakıncaları ve yararları hakkında bilgilendirilmelidir. Aşılama bedeli çalışana yüklenmemelidir. İstendiğinde yetkililere gösterilmek üzere, işçiyle ilgili bir aşılama belgesi düzenlenmelidir. İl