TÜRKİYE DE TURİZM GELİRLERİ İLE EKONOMİK BÜYÜME ARASINDAKİ İLİŞKİ ( )

Transkript

1 SÜ İİBF Sosyal ve Ekonoik Araştıralar Dergisi 63 TÜRKİYE DE TURİZM GELİRLERİ İLE EKONOMİK BÜYÜME ARASINDAKİ İLİŞKİ (992-23) Doğan UYSAL * Savaş ERDOĞAN ** Mehet MUCUK *** Özet Bu çalışa turiz gelirleri ile ekonoik büyüe arasındaki ilişkiyi döneleri arasında biri kök testi (ADF), Granger nedensellik testi ve regresyon analizi kullanılarak Türkiye için araştırılıştır. Sonuçlar, iki değişken arasında karşılıklı bir ilişkinin bulunduğunu ve turiz gelirlerinin ekonoik büyüeyi pozitif yönde etkilediğini gösteriştir. Anahtar Kelieler: Turiz Gelirleri, Ekonoik Büyüe, Nedensellik Abstract This study exaines the relationship between touris revenues and econoic growth for Turkey between period by using unit root test (ADF), granger causality test and regression analysis. The results showed that there is reciprocal relation between two variables and touris revenues have positive effects on econoic growth. Keywords: Touris Revenues, Econoic Growth, Causality Giriş Günüüz ekonoileri, istikrar ve büyüe arayışları doğrultunda politikalarına yön verektedirler. Bu aaçların gerçekleştirilesinde turiz sektörünün katkısı da giderek öne kazanaktadır. Turizi ülkeler için öneli kılan farklı nedenler bulunaktadır. Bunlardan ilki konaklaa, yeek, ulaşı ve eğlence faaliyetlerine * Yrd. Doç. Dr., Selçuk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bililer Fakültesi ** Arş. Gör., Selçuk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bililer Fakültesi *** Arş. Gör., Selçuk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bililer Fakültesi

2 64 Doğan UYSAL - Savaş ERDOĞAN - Mehet MUCUK yönelik artan talebin, yurt içi cari üreti düzeyini yükselterek, gelir seviyesini artırası ve eek yoğun bu sektörün istihdaı olulu etkileesidir. Bir başka unsur ise ülkelerin acil olarak ihtiyaç duydukları dövizi, dışsatıın artırılasına oranla daha kısa sürede, daha az kaynak ve az çaba ile sağlaasıdır. Yukarıda belirtilen teel nedenlere bağlı olarak 2. yüzyılın ikinci yarısından itibaren turizin, dünya ekonoisinde hızla gelişen ve genişleyen sektörlerden biri haline geldiği, günüüzde ise özellikle Batı da petrokiya endüstrisinden sonra en büyük ikinci sektör konuuna yerleştiği görülektedir. Türkiye ekonoisinde de benzer nedenlere bağlı olarak turizin ekonoi içerisindeki payı giderek öne kazanaya başlaış, turize verilen yoğun desteklee çalışalarının sonucu, bu sektörden elde edilen gelirler yüksek boyutlara ulaşıştır. Aşağıdaki grafik, Türkiye nin turiz gelirlerinin 98 yılından itibaren günüüze kadarki gelişiini gösterektedir. Grafik : Dönei Turiz Gelirleri Turiz Geliri (ilyon $) Turiz gelirlerinin 98 li yılların ilk yarısında düşük ve birbirine yakın düzeylerde seyretesine rağen, ikinci yarısından itibaren

3 SÜ İİBF Sosyal ve Ekonoik Araştıralar Dergisi 65 sektörün teşvik edilesi, turiz gelirlerindeki artışa yansııştır. Genel ekonoide ve turiz sektöründeki alt yapının hızlı gelişii ve uygulanan turiz politikası ise 99 lardan sonra turiz gelirlerinde hızlı bir yükselişe neden oluştur (Karluk, 997; 263). Turiz sektöründe yaşanan bu gelişeler, turiz gelirlerinin GSMH içindeki payını öneli hale getiriştir. Tablo de Turiz gelirleri ile bu gelirlerin GSMH içindeki payı yer alaktadır. Yıllar Tablo. Turiz Gelirleri Turiz Gelirleri/GSMH (98-23) Turiz Geliri (ilyon $) Turiz Gel./GSMH (%) Yıllar Turiz Geliri (ilyon $) Turiz Gel./GSMH (%) , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,64 Kaynak: Turiz gelirlerinin GSMH içindeki payı 985 yılına kadar % düzeyinin altında kalırken bu oran 985 ten itibaren % in üzerine yükseliş ve elde edilen gelirler, ilyar doları aşıştır. Turiz politikalarının etkisiyle bu yükseliş artarak deva etiş ve 2 li yıllarda turiz gelirlerinin GSMH içindeki payının %4-5 seviyelerine kadar çıktığı görülüştür.. Literatür Turiz ile ekonoik büyüe arasındaki ilişkiyi ele alan çok fazla sayıda çalışa bulunaaktadır. Bu bölüde yapılan çalışalardan seçiliş bir kısına yer verilektedir. Katırcıoğlu ve Öztürk (2), turiz göstergeleri ile ekonoik büyüe arasındaki ilişkiyi KKTC için regresyon ve Granger s Causality testi ile analiz etişlerdir. Turiz göstergeleri olarak; yılları

4 66 Doğan UYSAL - Savaş ERDOĞAN - Mehet MUCUK itibariyle KKTC ye gelen topla turist sayıları, turiz alanında yapılan (ilyon dolar) yatırılar ve net turiz gelirleri kullanılıştır. Bağılı değişken ve ekonoik büyüe ölçütü olarak ise GSMH yi denklee dahil etişlerdir. Sonuçlar, turiz sektörü göstergelerinin ekonoik büyüeye olan etkilerinin pozitif ve istatistiksel açıdan anlalı fakat esnek oladıklarını gösteriştir. Kasan Saadet ve Adnan (24), dönei için turiz gelirleri ve ekonoik büyüe arasındaki ilişkiyi Türkiye için inceleişlerdir. Turiz gelirleri ile GSYİH değişkenlerinin kullanıldığı seriler, Genişletiliş Dickey-Fuller ve Phillips Perron biri kök testleri ile Johansen ve Peseran, Shin ve Sith testleri uygulanarak aralarındaki eşbütünleşenin varlığı test ediliştir. Analiz sonuçlarından, ekonoik büyüe ile turiz gelirleri arasında uzun döneli sabit bir ilişkinin bulunduğu ve turiz gelirlerinin ekonoik büyüeyi etkilediği görülüştür. Eugenio-Martin vd. (24) turiz ve ekonoik büyüe arasındaki ilişkiyi dönei verilerinden hareketle Latin Aerika ülkeleri için analiz etişlerdir. Ülkeler, orta ve düşük gelir düzeyi ile gelişiş olak üzere 2 grupta ele alınarak karşılaştırılıştır. Çalışada Arellona- Bont dinaik panel ile panel data yönteleri kullanılış, sonuçlar turizin ekonoik büyüe üzerinde orta ve düşük gelir düzeyindeki ülkeler için öneli, gelişiş ülkeler için ise önesiz olduğunu gösteriştir. Oh (23), turizdeki gelişenin ekonoik büyüeye olan katkısını Kore ekonoisi için üçer aylık reel GSMH ve reel turiz kabullerine ilişkin veriler yardııyla analiz etiştir. Analizlerde ise Koentegrasyon ve çift değişkenli VAR odel kullanılıştır. Sonuçlar, turize dayalı ekonoik büyüenin Kore için önesiz olduğunu gösteriştir. 2. Veri Bu çalışada kullanılan dönelerine ait turiz gelirleri (T) ile gayri safi illi hasıla (Y) aylık değerleri, Türkiye Cuhuriyeti Merkez Bankası veri tabanından alınıştır. Cari fiyatlarla ifade edilen GSMH verileri reel döviz kuru kullanılarak yeniden hesaplanış ve

5 SÜ İİBF Sosyal ve Ekonoik Araştıralar Dergisi 67 böylelikle her iki veri ilyon dolar cinsinden ifade edilerek, çalışada kullanılak üzere doğal logaritaları alınıştır. 3. Ekonoetrik Model Bu çalışada Türkiye nin 992 ve 23 döneleri arasındaki turiz gelirlerinin ekonoik büyüe üzerine etkisi inceleneye çalışılıştır. Buna göre, ekonoik büyüe ile turiz gelirleri arasında kurulan odel, lny = α + αlnt ( ) şeklinde ifade ediliştir. Yukarıdaki nolu denklei tahin etek için öncelikle odeli oluşturan değişkenlerin döne içinde biri kök içerip içerediği Genişletiliş Dickey Fuller (ADF) testi ile araştırılıştır. Biri kök ile durağan hale getiriliş olan serilerde, değişkenler arasında bir nedenselliğin olup oladığı Granger Nedensellik testi yardıı ile sınanıştır. Buna göre; iki değişken arasındaki nedensellik ilişkilerine ait denkleler aşağıdaki şekilde ifade ediliştir. - Turiz gelirlerinin, ekonoik büyüenin nedeni olduğuna dair kısıtlaalı ve kısıtlaasız ilişkiye ait odeller sırasıyla, lnt= α + α i lnt t i ( 2 ) i= lnt= α + α i lnt t i + i= βi lnyt i ( 3 ) i = - Ekonoik büyüenin turiz gelirlerinin nedeni olduğuna dair kısıtlaalı ve kısıtlaasız odeller sırasıyla, lny= β + lny= β + βi lnyt i ( 4 ) i = βi lnyt i + α i lnt t i ( 5 ) i = şeklinde oluşturuluştur. 4. Bulgular i= no lu denklei oluşturadan önce bu denkledeki değişkenlerin durağan olup oladığı test ediliştir. Buna göre turiz geliri ve GSMH

6 68 Doğan UYSAL - Savaş ERDOĞAN - Mehet MUCUK verileri ile yapılan Genişletiliş Dickey Fuller (ADF) testi sonuçları Tablo 2 de veriliştir. Tablo 2. ADF Biri Kök Testi Sonuçları Değişken Derece ADF t İstatistiği Kritik Değerler % %5 % Turiz Orj. -4,9679-3,4764-2,884-2,5772 Gelirleri GSMH Orj. -5, ,4764-2,884-2,5772 Tablo 2 de görüldüğü üzere, her iki değişkenin orijinal hallerinde durağan olduğu yani değişkenler arasında bir eşbütünleşe (koentegrasyon) olduğu sonucuna varılıştır. Turiz gelirleri ile GSMH verileri sırasıyla ADF test istatistiğinde, sonuçlar utlak olarak McKinnon kritik değerleri olan %, %5 ve % anlalılık düzeylerinden büyük olduğu için biri kökün oladığı yani serilerin durağan olduğu sonucuna ulaşılıştır ( > , 2.884,2.5772). Değişkenlerin orijinal hallerinde durağan olduğu tespit edildikten sonra, turiz gelirleri ile ekonoik büyüe arasındaki ilişkinin hangi yönde olduğu, başka bir deyişle ekonoik büyüenin i turiz gelirlerini etkilediğini yoksa turiz gelirlerinin i ekonoik büyüeyi etkilediğini ya da iki değişken arasında karşılıklı bir etkileşiin i bulunduğunu belirleek için Granger nedensellik testi uygulanıştır. Tablo 3. Granger Nedensellik Testi Sonuçları Esas Hipotez Gözle F Değeri Olasılık Turiz gelirleri, ekonoik büyüenin nedeni değildir Ekonoik büyüe, turiz gelirlerinin nedeni değildir 46 2,82,2 2,475, Tablo 3 deki test sonuçlarına göre; her iki değişken arasında karşılıklı bir nedenselliğin olduğu gözleleniştir ( p<.,.5 ve. ). Nedenselliğin yönünün tespit edilesinden sonra çalışaızın teelini teşkil eden no lu denkledeki turiz gelirlerinin ekonoik büyüe üzerindeki etkisini gösteren regresyon odeli tahin ediliştir. Tablo 4 de bu odele ilişkin elde edilen sonuçlar veriliştir.

7 SÜ İİBF Sosyal ve Ekonoik Araştıralar Dergisi 69 Tablo 4. Regresyon Modeline İlişkin Test Sonuçları lny = α + α lnt α α R 2 d-w Katsayılar 7,7322,368,468,6968 t- değerleri 39,2 8,935 Buna göre, turiz gelirlerinde eydana gelen bir birilik artışın ekonoik büyüeyi,368 biri arttırdığı görülüştür. Bağısız değişken (T) katsayısı olarak ifade edilen α paraetresi, % ve %5 anlalılık düzeyinde ekonoik büyüe üzerinde pozitif yönde bir etki eydana getirdiğini gösterektedir ( 8,93>,96 ve 2,33). Yine bu odeldeki bağısız değişkeni ifade eden turiz gelirlerindeki değişelerin ekonoik büyüe verilerindeki değişeleri yaklaşık olarak %47 oranında açıkladığı görülüştür( R 2 =,468). Sonuç Ekonoik büyüe ve istihda üzerindeki olulu etkilerinin yanı sıra, ihtiyaç duyulan dövizi daha az kaynak ve çaba ile kazandırası açısından turiz, ülkelerin üzerinde önele durduğu sektörlerden biri haline geliştir. Benzer nedenlerle Türkiye de bu yönde teşvik politikaları uygulayarak sektörün gelişiini hızlandırıştır. Özellikle 98 lerin ikinci yarısından itibaren bu tür politikalar olulu sonuçlar veriş turiz gelirlerindeki artış oranı da yükseliştir. Turiz gelirlerinin GSMH içindeki payı ise % lerden %5 lere kadar çıkıştır. Türkiye de turiz gelirlerinde eydana gelen yükselenin ekonoik büyüeyi hangi yönde ve nasıl etkilediği, bu çalışada nedensellik ve regresyon analizi yardııyla test ediliştir. Analizde döneine ait aylık GSMH ile turiz gelirlerine ilişkin veriler kullanılıştır. Apirik bulgular, iki değişken arasında karşılıklı bir nedensellik ilişkisinin bulunduğunu gösteriştir. Ancak araştıranın teeli, turiz gelirlerinin ekonoik büyüe üzerindeki etkisine dayandığından bağısız değişkenin turiz gelirleri olduğu tek yönlü resgresyon analizi yapılıştır. Bu analiz sonucunda turizdeki % luk

8 7 Doğan UYSAL - Savaş ERDOĞAN - Mehet MUCUK sürekli bir büyüenin GSMH yı %3 gibi bir oranda büyüttüğü görülüştür. Kaynakça Eugenio-Martin, jun Luis (24), Touris and Econoic Growth in Latin Aerican Countries: A Panel Data Approach, (2/9/24). Gujarati, Daodar N. (2), Teel Ekonoetri, Çev: Üit Şenesen ve Gülay G. Şenesen, Literatür Yayıncılık, İstanbul. Karluk, Rıdvan (997), Türkiye Ekonoisi, Yenileniş 5. Baskı, Beta Yayı Dağıtı A.Ş., İstanbul. Kasan, Saadet ve Adnan Kasan (24), Turiz Gelirleri ve Ekonoik Büyüe Arasındaki Eşbütünleşe ve Nedensellik İlişkisi, İktisat İşlete ve Finans, Sayı: 22. Katırcıoğlu, Salih ve İlhan Öztürk (2); Kuzey Kıbrıs Türk Cuhuriyeti nde Turiz Sektörünün Yeri ve Ekonoik Büyüeye Olan Etkisi, (9/9/24). Kutlar, Aziz (2), Ekonoetrik Zaan Serileri Teori ve Uygulaa, Gazi Kitabevi, Ankara. Oh, Chi-Ok (23), The Contribution of Touris Developent to Econoic Growth in the Korean Econoy, (5/8/24). (8/9/24) (/8/24)