Kırsal Kesimde Alternatif Yatırım Alanı: Süt Keçisi Yetiştiriciliği. S. Engindeniz *, K. Uçar

Transkript

1 Kırsal Kesimde Alternatif Yatırım Alanı: Süt Keçisi Yetiştiriciliği S. Engindeniz *, K. Uçar * Prof.Dr., E.Ü. Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Bornova-İzmir, E-posta:sait.engindeniz@ege.edu.tr ÖZET TÜİK in 2012 yılı verilerine göre Türkiye de halen 8.36 milyon baş keçi bulunmaktadır ve ton keçi sütü elde edilmiştir. Türkiye de kıl ve tiftik keçisi dışında, sayıları az olmakla birlikte, daha çok Batı Anadolu kıyı şeridinde Malta ve melezlerinin, Kilis ve çevresinde ise Kilis melezlerinin yetiştiriciliği yapılmaktadır. Son yıllarda Ege ve Marmara Bölgelerinde Saanen melezi keçi yetiştiriciliği de gelişme göstermiştir. Türkiye de keçi yetiştiriciliği; ya tarım işletmesi içinde, ya da köy sürüleri, yaylacılık veya göçer sürüler şeklinde sürdürülmektedir. Ancak son yıllarda Batı Anadolu da, peynir üretimi yapan ya da peynir üreten mandıralara süt sağlayan entansif işletmeler de faaliyet göstermektedir. Bu çalışmanın temel amacı, Türkiye de süt keçisi yetiştiriciliğinin ekonomik yönlerini analiz ederek, kırsal kesimde üreticiler ve girişimciler için alternatif bir yatırım alanı olma koşul ve olanaklarını değerlendirmektir. Çalışmada, TÜİK ve FAO gibi kurumların dönemi verilerinden yararlanılmıştır. Anahtar Kelimeler: Küçükbaş, keçi, keçi sütü, yatırım analizi, ekonomik analiz. Alternative Investment Opportunities for Rural Area: Dairy Goat Farming ABS TRACT According to the data of TurkStat for 2012 there are 8.36 million goats in Turkey and obtained tons milk from goats. Other than hair and angora goats in Turkey comparatively a little number of Maltase goats and cross breeds and Kilis cross breeds have been produced respectively at Western Anatolia coastline and in Kilis and its vicinity. In the recent years, Saanen cross breeding have been observed to be developed in Aegean and Marmara Regions. Goat breeding in Turkey has been performed either within an agricultural facility or in form of village herd or migratory herd. However intensive organizations providing milk for the dairy farms producing cheese have performed their activities for the matter involved also in recent years. The main purpose of this study is to analyze the economic aspects of dairy goat farming between 2003 and 2012 i n T urkey and to evaluate its conditions and opportunities as a alternative investment area for entrepreneurs and farmers in rural area. Statistical data used in study have been obtained from FAO and Turkish Statistical Institute (TurkStat). Key Words: small ruminant, goat, goat milk, investment analysis, economic analysis. 1.GİRİŞ FAO nun 2012 yılı verilerine göre dünyada yaklaşık 996 milyon baş keçi bulunmaktadır. Keçi sayısının en fazla olduğu ülkeler sırasıyla; Çin (%18.57), Hindistan (%16.06), Pakistan (%6.32), Nijerya (%5.72) ve Bangladeş tir (%5.52). Türkiye dünya keçi varlığında %0.73 oranında bir pay almaktadır. Dünyada döneminde keçi sütü üretimi %39.21 oranında artmıştır yılında Keçi sütü üretimi (17.84 milyon ton) açısından en önemli ülkeler sırasıyla; Hindistan (%26.67), Bangladeş (%14.61), Pakistan (%4.36), Mali (%4.00), Fransa (%3.49) ve İspanya dır (%2.48). Türkiye 2012 yılı dünya keçi sütü üretimi içinde %1.79 oranında bir pay almıştır ( Türkiye de kıl ve tiftik keçisi dışında, sayıları az olmakla birlikte, daha çok Batı Anadolu kıyı şeridinde Malta ve melezlerinin, Kilis ve çevresinde ise Kilis melezlerinin yetiştiriciliği yapılmaktadır. Son yıllarda Ege ve Marmara Bölgelerinde Saanen melezi keçi yetiştiriciliği de gelişme göstermiştir. Kırsal kesimde daha çok aile tüketimine yönelik olarak üretilen keçi sütü ürünleri (peynir, tereyağ, yoğurt), tüketicilerin sağlığa uygun gıdalar tercih etmeye başlamasıyla lezzet, aroma ve kalitesiyle kentsel alanda da giderek önemli hale gelmiş ve marketlerde satılmaya başlamıştır. Keçi ürünlerinin önem kazanması ve alternatif bir gelir kaynağı olabileceğinin ortaya çıkmasıyla birlikte, Türkiye nin farklı bölgelerinde keçiciliğin geliştirilmesi konusunda çeşitli kurumlarca projeler oluşturulmuş ve uygulamaya aktarılmıştır. Keçi işletmelerinden topladıkları sütleri entegre tesislerde işleyen firmaların sayısı da günden güne artmaktadır. Dolayısıyla, keçi yetiştiriciliğinde sözleşmeli üretim modeli de uygulanmaya başlamıştır. Son dönemde keçi yetiştiriciliğine yatırım yapan girişimciler, Avustralya'dan Saanen ve Boer, İsviçre ve Amerika'dan Togenburg, Suriye'den de Damascus keçisi ithal edip, kurdukları işletmelerle 850 milyon TL'lık yeni bir pazar oluşturmuşlardır. Yatırım maliyetinin küçük ve keçi sütü fiyatının inek sütü fiyatına göre iki buçuk kat fazla olması, keçi işletmelerinin yatırımcılarına 6-8 yılda yatırımın geri dönmesi fırsatını yaratmaktadır. Keçi yetiştiriciliği ve keçi sütünün giderek ekonomik değer kazanmasıyla birlikte, bu yöndeki çalışmalar daha çok ilgi görmekte ve dikkate alınmaktadır. Nitekim son yıllarda bu konuda ekonomik analizleri esas alan bazı çalışmaların yapıldığı görülmektedir (Dellal ve ark., 2002; Tan ve Dellal, 2004; Keskin ve ark., 2008; Paksoy ve Özçelik, 2008; Aktürk ve ark., 2009; Kaymakçı ve Engindeniz, 2010a; Demircan ve ark., 2011; Savran ve ark., 2012; Engindeniz ve Uçar, 2014). 671

2 Tarım İşletmeciliği Bu çalışmada, Türkiye de süt keçisi yetiştiriciliğinin ekonomik yönleri analiz edilerek, kırsal kesimde üreticiler ve girişimciler için alternatif bir yatırım alanı olma koşul ve olanakları değerlendirilmiştir. Çalışmada, daha önce yapılmış araştırma sonuçları yanında, TÜİK ve FAO gibi kurumların dönemi verilerinden de yararlanılmıştır. 2. TÜRKİYE DE BÖLGELERE GÖRE KEÇİ VARLIĞI TÜİK in 2012 yılı verilerine göre Türkiye de halen 8.35 milyon baş keçi bulunmaktadır. Keçi varlığının ise yaklaşık %98 ini Anadolu nun tüm bölgelerine yayılmış olan kıl keçileri oluşturmaktadır. Kıl keçiler yaygın olarak orman içi ve kenarında yetiştirilmektedir döneminde kıl keçisi varlığı %22.81 oranında artış, tiftik keçisi varlığı ise %43.43 oranında azalış göstermiştir. Aynı dönem içerisinde toplam keçi sayısı %19.02 oranında artmıştır. Keçi varlığının küçükbaş hayvan varlığı içindeki payı 2003 yılında %21.03, 2012 yılında ise %23.35 olmuştur (Çizelge 2.1). Çizelge 2.1. Türkiye de keçi varlığındaki gelişmeler Yıllar Kıl Keçi (Baş) (1) Tiftik Keçisi (Baş) (2) Toplam (Baş) (1+2) İndeks (2003=100) Küçükbaş Hayvan Varlığı İçindeki Payı (%) Kaynak: TÜK ( Türkiye de 2012 yılı keçi varlığının bölgelere göre dağılımı incelendiğinde; kıl keçilerinin en fazla Akdeniz Bölgesinde (%26.11) bulunduğu, bunu sırasıyla Güneydoğu Anadolu (%21.66) ve Ege Bölgesinin (%13.26) izlediği görülmektedir. Tiftik keçilerinin ise en fazla Batı Anadolu Bölgesinde (%58.19) olduğu, bunu sırasıyla Doğu Marmara (%16.86) ve Batı Karadeniz Bölgesinin (%7.19) izlediği belirlenmiştir. Kıl keçisinin illere göre dağılımına bakıldığında en fazla kıl keçisi yetiştiriciliği yapılan ilin Antalya olduğu görülmektedir (%6.59). Bunu sırasıyla; İçel, Diyarbakır, Adana, Muş, Van, Manisa, İzmir, Bingöl, Gaziantep, Kahramanmaraş ve Çanakkale izlemektedir. Tiftik keçisinin illere göre dağılımı incelendiğinde ise ilk sırayı Ankara almakta (%50.05), bunu sırasıyla; Kütahya, Eskişehir, Konya, Çankırı, Kastamonu, Karaman, Siirt, Mardin, Bolu, Çorum ve Kırıkkale izlemektedir ( Bununla birlikte, son yıllarda özellikle İzmir, Çanakkale ve Balıkesir illerinde süt ve peynir üretimi amacıyla Saanen keçilerinin yetiştiriciliğini yapan çok sayıda işletme kurulduğu görülmektedir. Türkiye de keçi varlığında yıllara göre değişimin farklı nedenleri vardır. Ancak en önemli nedenlerin; kamu uygulamalarında küçükbaş hayvancılık sektörünün göz ardı edilmesi, kentlere göçüş nedeniyle işletme sayısında ve genç nüfustaki azalmalar, pazar koşullarının yetiştirici aleyhinde olması, keçicilik ürünlerine olan talebin yetersizliği, mera alanlarının daralması, çoban masraflarının yüksekliği ve çoban bulmadaki güçlükler ile girdi maliyetlerindeki artışlar olduğu ileri sürülmektedir (Ertuğrul ve ark., 2010). 3. TÜRKİYE DE KEÇİ YETİŞTİREN İŞLETMELER VE SÜRÜ BÜYÜKLÜĞÜ TÜİK 2001 Genel Tarım Sayımı sonuçlarına göre Türkiye de işletmede küçükbaş hayvan yetiştiriciliği (koyun ve keçi) yapıldığı saptanmıştır. Bununla birlikte, Türkiye de civarındaki işletmede keçi yetiştiriciliğinin sürdürüldüğü bildirilmekte (Dellal ve Dellal, 2005), bazı çalışmalarda ise keçi yetiştiren işletmelerin sayısının olduğu ifade edilmektedir (Vural ve Fidan, 2007). TÜİK 2006 Tarımsal İşletme Hayvansal Üretim Araştırması sonuçlarına göre; Türkiye de küçükbaş hayvan yetiştiren işletmelerin %18.6 sı sadece 1-4 baş, yaklaşık %72 si ise 1-49 baş hayvana sahiptir. Toplam hayvan sayısının yaklaşık % 53 ü baş hayvana sahip işletmelerin elinde bulunmaktadır (Çizelge 3.1). 672

3 Çizelge 3.1: Türkiye de küçükbaş hayvanı olan işletmelerin büyüklük ve hayvan sayısı itibariyle dağılımı Küçükbaş Hayvan Sayısına Göre İşletme Büyüklüğü (Baş) Küçükbaş Hayvanı Olan İşletme Sayısı (%) Küçükbaş Hayvan Sayısı (%) Toplam Kaynak: TÜİK, 2006 Tarımsal İşletme Hayvansal Üretim Araştırması Sonuçları ( Türkiye keçi yetiştiriciliğinde ortalama sürü büyüklüğü farklı bölgelerde yapılan araştırmalarla da ortaya konulmuştur. Örneğin ortalama sürü büyüklüğü; Çanakkale de (Aktürk ve ark., 2005) ve 55.7 baş (Koyuncu ve ark., 2006), Burdur da baş (Bilginturan ve Ayhan, 2008), Kahramanmaraş da ise baş olarak saptanmıştır (Paksoy ve Özçelik, 2008). Bununla birlikte, yapılan bir araştırmada ihtisaslaşmış işletmelerde yeter geliri verebilecek işletme büyüklüğü; kıl keçisi yetiştiriciliğinde 51 baş, tiftik keçisi yetiştiriciliğinde ise 94 baş olarak saptanmıştır (Erkuş ve ark., 2001). 4. TÜRKİYE DE KEÇİ YETİŞTİRİCİLİĞİNE SAĞLANAN DESTEKLER Son yıllarda keçiciliğin sorunlarının çözümlenmesi ve geliştirilmesi konusunda Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından çeşitli önlemler alınmıştır. Örneğin, T.C. Ziraat Bankası ve Tarım Kredi Kooperatiflerince tarım kesimine kullandırılan kredilerde faizler hayvancılık sektörü için %100 sübvanse edilerek 1 Ağustos 2010 tarihinden itibaren faizsiz kredi uygulaması başlatılmıştır. Bu kapsamda; Küçükbaş hayvan yetiştiriciliği (koyunkeçi) konusunda yatırım yapacak üreticilere 7 yıl vade ile faizsiz kredi kullandırılmıştır. Tarıma yapılacak destekler kapsamında alınan 2012/3106 Sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ve 2012/49 No lu Hayvancılık Desteklemeleri Hakkında Uygulama Esasları Tebliği gereğince 2012 yılında keçi yetiştiriciliğin e ilişkin aşağıdaki destekler uygulanmıştır; - Damızlık koyun-keçi yetiştiriciliği yapan, damızlık koyun-keçi yetiştiricileri birliklerine üye, hayvanları Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı kayıt sistemlerine kayıtlı yetiştiricilere, anaç hayvan başına 18 TL, - Üretmiş olduğu çiğ sütü, 17/12/2011 tarihli ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanan, Gıda İşletmelerinin Kayıt ve Onay İşlemlerine Dair Yönetmelik kapsamındaki süt işleme tesislerine satan, bu Kararın 10 uncu maddesinde belirtilen ve ulusal düzeyde üst örgütlenmesini usulüne uygun olarak tamamlamış bir hayvancılık örgütüne üye olan yetiştiricilere keçi sütü içi 0.15 TL/lt, - Hayvan hastalıkları ile mücadele çerçevesinde, Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı nca belirlenen programlı aşılamalar için uygulayıcılara Şap ve Brucellosis aşısı için 0.50 TL/baş, - Hayvan genetik kaynaklarının yerinde korunması ve geliştirilmesi amacıyla Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı nca uygulanan proje kapsamına alınan yetiştiricilere koruma ve geliştirme sürüleri için küçükbaş hayvanlarda hayvan başına 75 TL, - Ayrıca organik koyun ve keçi yetiştiriciliği yapan üreticilere hayvancılık desteklerine ilave olarak hayvan başına ödeme yapılması karar altına alınmıştır. Bununla birlikte, küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinde koyun için en az 50 baş, keçi (Saanen, Kilis, Ankara keçisi yetiştiriciliği ve kıl keçisi ırk ıslahı amacıyla belirtilen ırklarla melezleme suretiyle yapılan yetiştiricilik) için en az 25 baş kapasiteye sahip işletme kurmak isteyen veya kurulu işletmesini bu kapasiteler üzerine çıkartmak isteyen yetiştiricilere yatırım ve işletme kredisi kullandırılmaktadır. 5. TÜRKİYE DE KEÇİ SÜTÜ ÜRETİMİNDEKİ GELİŞ MELER Keçilerde süt verimini etkileyen en önemli faktörler; ırk, besleme, verimde devamlılık, vücut büyüklüğü, laktasyon sırası, sağım mevsimi, sağım sıklığı ve şeklidir (Güney ve Kaymakçı, 2006) döneminde sağılan keçi sayısı %12.01 oranında artmıştır yılında sağılan baş keçinin %98.21 ni kıl keçileri, %1.79 nu ise tiftik keçileri oluşturmuştur yılında üretilen ton sütün %99.39 u kıl keçilerinden, %0.61 i ise tiftik keçilerinden sağlanmıştır yılında sağılan hayvan başına ortalama süt verimi; kıl keçilerde kg, tiftik keçilerde ise kg olarak gerçekleşmiştir yılında üretilen toplam keçi sütü, Türkiye toplam süt üretiminin %2.17 sini oluşturmuştur (Çizelge 5.1). 673

4 Tarım İşletmeciliği Çizelge 5.1. Türkiye de sağılan hayvan sayısı ve keçi sütü üretimi Sağılan Hayvan Sayısı (Baş) Süt Üretimi (Ton) Toplam Süt Yıllar Kıl Tiftik Kıl Tiftik İndeks Üretimi İçindeki Toplam Keçisi Keçisi Toplam Keçisi Keçisi (2001=100) Payı (%) Kaynak: TÜİK ( Keçilerden elde edilen süt verimi farklı bölgelerde yapılan araştırmalarla da ortaya konulmuştur. Örneğin Burdur da yapılan bir araştırmada hayvan başına günlük süt verimi ortalama 0.33 kg (Bilginturan ve Ayhan, 2008), Doğu Anadolu Bölgesinde yapılan bir araştırmada keçilerde günlük süt verimi; Erzurum daki işletmelerde 0.34 kg, Ağrı daki işletmelerde 0.28 kg, Van daki işletmelerde 0.23 kg, Elazığ daki işletmelerde ise 0.33 kg olarak saptanmıştır (Aksoy ve Yavuz, 2008). Çanakkale de yapılan bir araştırmada ise günlük süt verimi 2.2 kg/baş olarak saptanmıştır (Aktürk ve ark., 2005). 6. TÜRKİYE DE KEÇİ SÜTÜ ve ÜRÜNLERİ PAZARLAMA YAPISI Keçi yetiştiriciliğinde ürünlerin pazarlanmasında üreticiler, tek yanlı olarak alıcılara tam bağımlıdır. Bunun en önemli nedeni üreticilerin örgütsüzlüğü yanında, devletin bu kesime yönelik herhangi bir desteğinin genellikle olmamasıdır (Kaymakçı ve Engindeniz, 2010b). Türkiye de halen keçilerden elde edilen sütün büyük bölümü işletme içinde tüketilmektedir. Geri kalanı ise mandıralara çiğ olarak pazarlanmakta, ya da peynire işlenerek yerel pazarlarda ve tüccarlara satılarak değerlendirilmektedir. Keçi sütü ayrıca beyaz peynir üretiminde inek ya da inek ve koyun sütü ile birlikte işlenmektedir Tarımsal İşletme Hayvansal Üretim Araştırması Sonuçlarına göre; tarımsal işletmelerde üretilen toplam süt miktarının %3.3 ü keçi sütüdür ve üretilen keçi sütünün %42.4 ü mandıralara satılmaktadır ( GAP Bölgesinde koyun ve keçicilik işletmeleri üzerine yapılan bir araştırmada, işletmelerin %7.6 sında üretilen sütün sadece aile içinde tüketildiği, %92.4 ünün de üretilen sütün ise aile içinde tüketimi dışında pazarlandığı saptanmıştır. İşletmelerin %29.3 ü sütü kendi pazarlamakta, %66.4 ü aracıya satmakta, %4.3 ü de kooperatif kanalıyla pazarlamaktadır. Ayrıca işletmelerin %82.9 u sütü peynir olarak pazarlarken, %50.6 s ı yoğurt, %20.9 u tereyağı, %28.7 si de çiğ süt olarak pazara arz etmektedir (Dellal ve ark., 2002). Kahramanmaraş ta yapılan bir araştırmaya göre; keçi yetiştiriciliği yapan işletmelerde elde edilen sütün pazarlanma oranı %65.28 dir. Keçilerden elde edilen sütün %32.43 ü peynir, %16.07 si içme sütü %12.97 si yoğurt, %3.81 i tereyağı olarak pazara arz edilmektedir. Keçi sütünü çiğ olarak pazarlayan işletmelerin %66.67 s i keçi sütünü köyde, %33.33 ü ilçe veya il merkezinde pazarlarda satmaktadır. Köy dışında pazarlayan işletmelerin %16.67 si keçi sütünü toplayıcı tüccara, %27.77 si fabrikaya (dondurma fabrikası), % si mandıraya, %5.56 sı da toplayıcıya vermektedir (Paksoy ve Özçelik, 2008). Türkiye de döneminde üretici eline geçen keçi sütü fiyatları incelendiğinde; ilgili dönemde kıl keçi sütü fiyatının 0.66 TL/kg dan 1.56 TL/kg a yükseldiği görülmektedir. Tiftik keçisi sütü fiyatına ilişkin 2007 yılı sonrası veri bulunmamaktadır döneminde tiftik keçisi sütü fiyatının 0.77 TL/kg dan 1.00 TL/kg a yükseldiği görülmektedir. Tiftik keçisi sütü fiyatının kıl keçi sütü fiyatından yüksek olması dikkat çekicidir. Ayrıca son yıllarda ortalama keçi sütü fiyatının koyun sütü fiyatından yüksek olduğu saptanmıştır (Çizelge 6.1). FAO nun 2011 yılı verilerine göre Türkiye de üretici eline geçen keçi sütü fiyatı /ton dur. Türkiye bu açıdan Yunanistan ( /ton) ile benzerlik gösterirken, İspanya ( /ton), İsviçre ( /ton) ve Arnavutluk ( /ton) gibi ülkelerin üzerinde kalmaktadır ( Türkiye de keçi yetiştiriciliğinden 2012 yılında elde edilen 911 milyon TL değerindeki üretim değeri, Türkiye toplam hayvansal üretim değerinin %1.85 ini, Türkiye toplam tarımsal üretim değerinin ise %0.66 sını oluşturmuştur. Bununla birlikte, keçilerden elde edilen üretim değeri içerisinde süt üretim değeri %62.78 oranında bir pay almıştır (Çizelge 6.2). 674

5 Çizelge 6.1. Türkiye de üretici eline geçen keçi sütü fiyatları (TL/kg) Yıllar Kıl Keçi Tiftik Keçisi Ortalama Koyun Sütü İnek Sütü Fiyatı Sütü Fiyatı Sütü Fiyatı Keçi Sütü Fiyatı Fiyatı Kaynak: TÜİK ( Çizelge 6.2. Türkiye de keçi yetiştiriciliğinden sağlanan üretim değeri (2012) Üretim Değeri Unsurları 1000 TL % Keçi Sütü Üretim Değeri Keçi Eti Üretim Değeri Keçi Derisi Üretim Değeri Keçi Kılı Üretim Değeri Tiftik Üretim Değeri Toplam Keçi Yetiştiriciliği Üretim Değeri (1) Toplam Hayvansal Üretim Değeri (2) % (1/2) Toplam Tarımsal Üretim Değeri (3) % (1/3) Kaynak: TÜİK ( Keçi sütü ve ürünleri günümüzde giderek önem kazanmasının üç önemli nedeni vardır. İlki keçi sütü daha çok ev içi tüketim için kullanılmaktadır. Bu nedenle zaten keçiye fakirin ineği denmiştir. İkincisi gelişmiş ülkelerd e keçi sütünden yapılmış peynir ve yoğurda olan ilgi artmıştır. Özellikle inek sütü alerjilerinden dolayı bu önem artmıştır. Diğer taraftan keçi sütü birçok peynirin yapımında kullanılmaktadır. Keçi sütü peynirleri taze ve olgunlaşmış olarak sınıflandırılmaktadır (Coşkun ve Öndül, 2004). Bununla birlikte, kırsal kesimde daha çok aile tüketimine yönelik olarak üretilen keçi sütü ürünleri, günümüzde kentleşmenin yoğunlaşması ve turizmin gelişmesiyle de aranan hale gelmiştir. Keçi çiftliklerinden topladıkları sütleri entegre tesislerde işleyen firmaların sayısı günden güne artmaktadır. Keçi sütünü işleyenler arasında Balıkesir merkezli Kay Süt, Bolu merkezli Bolana, dondurmacı Mado ve Atatürk Orman Çiftliği gibi kuruluşlar yer almaktadır. İzmir'deki Baltalı Grup, tesislerinde ürettiği keçi peynirlerini Amerika'da pazarlarken, Bolu ve Eskişehir'de tesisleri bulunan Saanen Çiftliği, Gökoğlo, Mado ve Özer Türer Çiftliği de damızlık keçi üretimi gerçekleştiren çiftlikler arasında yer almaktadır. Kay Süt uzun ömürlü, Bolana ve Atatürk Orman Çiftliği ise pastörize ambalajlı süt ve keçi peyniriyle zincir marketlere girmiştir. Atatürk ün öncülüğünde 1925 yılında kurulan Atatürk Orman Çiftliği ürün yelpazesini genişletmiş ve Türkiye de ilk defa günlük pastörize keçi sütü, keçi süzme yoğurdu ve keçi tereyağını bayi ağı ile geniş kitlelere ulaştırmıştır. Mado ve Ülker ise ürettiği dondurmalarda keçi sütünü kullanmaktadır. Son dönemde farklı ülkelerden getirilen damızlıklarla kurulan işletmelerle, keçi sütünün 11 milyar TL lık toplam süt ve süt ürünleri pazarından aldığı pay yüzde %5 i geçmiştir. Ortalama 1 milyon dolarlık yatırımla gerçekleştirilen keçi çiftliklerinin sayısı 50'yi geçerken, kayıtlı keçi sayısı yaklaşık 8.4 milyona, elde edilen yıllık keçi sütü miktarı da 370 bin tona çıkmıştır. Bununla birlikte, çiftliklerde en fazla tercih edilen keçi türü, süt verimi üç kata kadar çıkabilen Avustralya kökenli Saanen'lerdir. Günümüzde keçi yetiştiriciliğinde sözleşmeli üretim modeli de uygulanmaya başlamıştır. Bunun ilk örneğini dondurma üreticisi firmalardan biri (Mado) uygulamaya geçirmiştir. Firma, Kahramanmaraş ın Türkoğlu ilçesine bağlı Kılılı beldesinde 12 milyon $ lık yatırımla 600 dekarlık alan üzerinde keçi işletmesi kurmuş ve keçiye ulaşmayı hedeflemiştir. Firma ilk olarak Saanen keçisi ile Halep keçisini melezleştirerek Madobeyazı üretimini gerçekleştirmiştir. Melezleştirme çalışmalarını başarı ile uygulayan bu firma, bölgede yaşayan dar gelirli aileler için sözleşmeli üreticilik projesini hayata geçirmiştir. Firma işletmede ürettiği keçileri uygulama kapsamında 4 aileye 25`şer keçi olarak dağıtmış ve keçi ailelerine 5 yıl süt alım garantisi vermiştir. Bunun dışında, Bolu Kalite Yem San. A.Ş. (Bolana) Keçi Sütü Üretim ve İşleme Projesi ile Bolu yöresinde keçi üretimini geliştirmeyi ve üreticilere alternatif gelir yaratmayı hedeflemiştir. Proje ile 1 aileye er adet verilmesi planlanan oğlaklar ile 675

6 Tarım İşletmeciliği ilk etapta sözleşmeli üretici olarak aileye, kısa süre içerisinde de aileye yeni ve alternatif bir gelir yaratılması amaçlanmıştır (Bulut, 2010). Son yıllarda bazı firmalar (Baltalı-İzmir, Kecheese-İzmir, Bolona-Bolu, Kay-Balıkesir) tarafından keçi sütü marketlerde satışa sunulmaktadır. Pastörize ve karton kutularda tüketicilere sunulan 1 kg lık sütün fiyatı 5-6 TL arasında değişmektedir. Bununla birlikte, son dönemde bazı firmaların (Çanakkale Şengören, Gelibolu, Tahsildaroğlu, Longos Saanen Keçi Çiftliği, Baltalı, Kecheese, Moova, Binvezir, Mavi Çiftlik, Torunoğlu, Altınkılıç, Trakya Çiftliği, Golden Goat, Bonus Gürme Gıda vb.) keçi peyniri üreterek pazarladıkları da görülmektedir. Keçi peyniri 150, 220, 250, 500 ve 1000 gramlık vakumlu plastik ambalajlar içerisinde marketlerd e satışa sunulmaktadır. Peynir kalitesi ve ambalaj tipine göre keçi peynirinin kg perakende fiyatı TL arasında değişmektedir. Günümüzde bazı firmaların (Gelibolu-Çanakkale) organik keçi sütünden tereyağ, lor peyniri, dil peyniri, mihaliç peyniri, örgü peyniri, hellim peyniri, taze kaşar peyniri ve tulum peyniri ürettiği de görülmektedir. Ayrıca bazı firmalar (Radoha-Bursa) keçi sütünden kefir üretmekte ve piyasaya sunmaktadır. Son dönemde keçi sütü dondurma yapımında da kullanılmaya başlamıştır. 1 kg dondurma üretimi için kullanılan süt miktarı kg arasında değişmekte olup, ortalama 0.87 kg dır (Paksoy ve Özçelik, 2008). FAO nun 2011 yılı verilerine göre dünyada ton keçi peyniri üretilmiştir. Türkiye aynı yıl gerçekleştirdiği 92 tonluk üretimiyle dünyada %0.02 oranında pay almaktadır. Türkiye de keçi peyniri üretimi döneminde %31.43 oranında artmıştır (Çizelge 6.3). Günümüzde Avrupa ülkelerinde keçi sütünden özel ve kaliteli keçi peyniri üretimi ciddi bir şekilde ele alınmakta ve başta Fransa olmak üzere İspanya, İtalya, Portekiz ve Yunanistan gibi ülkelerde üretim yaygın olarak gerçekleştirilmektedir. İklim koşulları bakımından benzerlik gösteren Türkiye de de bu tür ürünler üretilerek ekonomik açıdan önemli sayılabilecek kazanç sağlanabilir. Türkiye nin tarımsal ve hayvancılık yapısı dikkatte alındığında süt keçisi yetiştiriciliği ile keçi peyniri üretiminin özellikle Akdeniz ülkelerinde olduğu gibi büyük bir potansiyele sahip olduğu bilinmektedir. Ancak ticari olarak üretilen peynir çeşidinin sayıca az ve miktarının da yetersiz olduğu bir gerçektir. Halen yöre ve bölgelere özgü çok sayıda geleneksel peynir yapılmakta ve o yörelerde satılmaktadır (Kılıç ve ark., 2002). Çizelge 6.3. Türkiye de yıllar itibariyle keçi peyniri üretimi Türkiye Keçi Dünya Keçi Peyniri Yıllar Peyniri Üretimi (ton) Üretimi (ton) İndeks (2003=100) Türkiye nin Dünyadaki Payı (%) Kaynak:FAO ( Türkiye nin keçi sütü ve ürünleri dış ticaretine ilişkin gerek FAO da, gerekse Türkiye İstatistik Kurumunda rakamsal verilere ulaşılamamaktadır. Ancak FAO ve TÜİK verilerine göre; Türkiye 2009 yılında $ (55 baş), 2010 yılında $ (155 baş), 2011 yılında $ (268 baş), 2012 yılında ise $ değerinde damızlık keçi dışalımı gerçekleştirmiştir. Dışalım açısından en önemli ülke Avustralya dır. Diğer taraftan Türkiye, İzmir deki bir özel işletme (Türer A.Ş.) vasıtasıyla Azerbaycan a Saanen melezi keçi dışsatımı gerçekleştirmeye de başlamıştır. 7. SÜT KEÇİCİLİĞİ YATIRIM PROJESİ ÖRNEĞİ Son yıllarda Türkiye nin farklı illerinde özellikle Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Müdürlüğü desteğiyle kırsal kalkınmayı hızlandırmak ve göçü önlemek amacıyla bir çok Saanen Süt Keçisi Yetiştiriciliği Projesi hazırlanmış ve uygulamaya aktarılmıştır. Örneğin Bitlis ilinin Güroymak ilçesi için İlçe Tarım Müdürlüğü tarafından hazırlanan ve yılları arasında uygulanan projede 30 aileye 10 ar baş Saanen keçisi ve birer adet Saanen tekesi verilmiştir. Projenin ön fizibilitesine göre aile başına canlı hayvan maliyeti TL dır. Aile başına yıllık işletme gideri 783 TL olarak hesaplanmıştır. Aile başına yıllık işletme geliri ise TL sı oğlak geliri, TL sı da süt geliri olmak üzere toplam TL dır (http// Konya ilinin Yalıhüyük İlçesi için Tarım İlçe Müdürlüğü tarafından hazırlanan ve yılları arasında uygulanan projede 25 aileye 10 baş keçi (dokuz baş keçi ve bir baş teke) dağıtılarak gelir ve refah düzeylerinin 676

7 arttırılmasına ve göçün önlenmesine çalışılmıştır. Projenin öz fizibilitesine göre aile başına canlı hayvan maliyeti TL dır. Aile başına yıllık işletme gideri 425 TL olarak hesaplanmıştır. Aile başına yıllık işletme geliri ise TL sı oğlak geliri, TL sı da süt geliri olmak üzere toplam TL dır (http// Benzer bir diğer proje Mersin ilinin Yenişehir İlçesi Değirmençay beldesi için hazırlanmış ve İlçe Tarım Müdürlüğü ve Mersin Süt Üreticileri Birliği tarafından yılları arasında uygulanmaktadır. Projede bir aileye 5 baş keçi ve bir teke, dört aileye de 20 baş keçi ve ikişer teke verilmiştir. Projenin ön fizibilite sonuçlarına göre beş aileye ilişkin toplam yatırım giderleri TL, yıllık toplam işletme gideri ise TL dır. İşletme gelirleri; birinci ve ikinci yıl için TL, üçüncü yıl TL, dördüncü yıl TL, beşinci yıl ise TL dır (http// Bu bölümde, konuyla ilgilenenlere somut bilgiler vermek amacıyla daha önce yapılmış bir çalışmada (Güven, 2012) hazırlanan 250 baş anaçlık bir Saanen keçi yetiştiriciliği projesinin ön fizibilitesi de sunulmuştur. Saanen keçilerinin adaptasyon kabiliyeti yüksektir. Sağılan gün sayısı ortalama 280 gündür. Süt verimi ortalama 2-3 lt/gündür ve laktasyonun pik dönemlerinde lt/güne ulaşmaktadır. Bir yıllık süt verimi ortalama 700 lt dir. Her doğumda yavrulama oranı ortalama oğlaktır. İdeal Saanen ortalama 81 cm yükseklikte, 61 kg ağırlığındadır. Fizibilite hazırlanırken işletme yapısı olarak mer a olmadığı düşünülmüş, tüm hayvanların yıl boyunca içeride bakılacağı şekilde hesaplamalar yapılmıştır. Otlatma imkanı olduğunda en başta yem maliyeti olmak üzere, inşaat maliyeti, makine ekipman maliyeti minimuma inecek, karlılık aynı oranda artabilecektir. Sürekli otlakta tutulacak bir sürü için uygun güvenirlikli elektrikli çit sistemi pek çok sorunu çözecek, gereksiz maliyetlere girilmeyecektir. Yedi yıllık bir dönemde hayvan mevcudunda olabilecek değişim Çizelge 7.1 de verilmiştir. Çizelge 7.1. Örnek projede hayvan sayısı değişimleri Cinsi Yıllar Keçi Teke Doğan Oğlak Sayısı Dişi Çepiç Erkek Çepiç Damızlık Keçi Satışı Damızlık Teke Satışı Kasaplık Keçi Satışı Kasaplık Teke Satışı Toplam Sürü Mevcudu Sürüden Çıkarılan Çizelge 7.2. Örnek proje maliyet ve karlılık analizi Gelir-Gider Yıllar Anaç Sayısı Giderler Damızlık Alımı İnşaat Arazi Personel Giderleri Makine Ekipman Yem giderleri Bilinmeyen Giderler Giderler Toplamı (1) Gelirler Et Geliri Süt Geliri Damızlık Erkek Satışı Damızlık Dişi Satışı Gelirler Toplamı (2) Net Kar (1-2)

8 Tarım İşletmeciliği Projeye ilişkin maliyet ve karlılık analizine yönelik sonuçlar Çizelge 7.2 de sunulmuştur. Hesaplamalard a güncel fiyatlar esas alınmıştır. Görüldüğü gibi gelirin önemli kısmı damızlık satışlarından elde edilebilecektir. Dişi ve erkek damızlık satış fiyatları TL arasında değişebilecektir. Tarımsal desteklemeler gelir kalemlerine işlenmemiştir. Süt geliri ve et geliri, peynir, yoğurt gibi ileri işleme girilmediği sürece veya et direk pazara sunulmadığı sürece yüksek gelir getirmeyebilecektir. Süt fiyatı 1.15 TL/lt olarak dikkate alınmıştır. Fizibilited e; ahır kapalı alanları toplamı 1340 m², yem depoları alanları toplamı 608 m² olarak planlanmıştır. Arazi büyüklüğüne, imar izni gibi unsurlara bağlı olarak gezinti alanları da eklenebilecektir. 8. SONUÇ VE ÖNERİLER Son yıllarda tüketicilerin sağlığa uygun gıdalar tercih etmeye başlaması keçi sütü ve ürünlerinin lezzet, aroma ve kalitesiyle giderek önemli hale gelmesini sağlamıştır. Laktoz oranı bakımından yüksek proteinlere sahip olan keçi sütü, değerli besin ögelerini de içermektedir. Keçi sütü, organizmada iltihaplanmayı önlediği gibi, diş ve kemik gelişimi için de iyi bir kalsiyum kaynağı oluşturmaktadır. Doğal homojenize olan sütün, vitamin A, fosfor, magnezyum ve selenyum miktarı açısından anne sütüne en yakın süt olduğu da savunulmaktadır (Ocak ve Güney, 2008). Türkiye de kırsal alanda özellikle dar gelirli ailelerin keçi yetiştiriciliği ile desteklendiği görülmektedir. Ayrıca keçi ürünlerine yönelik talebin giderek artmasıyla özel sektör son yıllarda bu alana önemli yatırımlar yapmıştır. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından keçi yetiştiricilerine çeşitli destekler uygulanmaktadır. Bununla birlikte keçi yetiştiriciliğinin günümüzde halen bazı teknik ve ekonomik sorunları da bulunmaktadır. Bu sorunların çözümüne yönelik farklı Üniversitelerde araştırma projeleri sürdürülmektedir. Örneğin Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümünde TÜBİTAK desteği ile yılları arasında ve farklı disiplinlerden araştırıcılarla yürüteceğimiz bir projede, İzmir, Çanakkale ve Balıkesir illerinde üretici, işleyici ve tüketicilerden derlenen verilerle keçi sütü ve ürünlerinin üretimi ve pazarlamasında karşılaşılan sorunlar saptanmaya ve çözüm önerileri üretilmeye çalışılacaktır. Süt keçisi yetiştiriciliğinde günümüzde en önemli sorun keçi sütünün pazarlanmasıyla ilgilidir. Çünkü mandıralar sınırlı miktarda keçi sütü işlemektedir. Keçi sütünde kuru madde oranının düşüklüğü nedeniyle çoğu mandıra koyun sütüne yönelmektedir. Bu da hem keçi sütü talebini, hem de keçi sütü fiyatlarını düşürmektedir. Dolayısıyla süt keçiciliği konusunda yatırım yapacak girişimcilerin keçi sütünü işleyecek tesisleri kurmayı da birlikte düşünmesinde yarar vardır. Türkiye de halen 5996 Sayılı Kanuna tabi olarak 80 Damızlık Koyun ve Keçi Yetiştirici Birliği faaliyet göstermektedir. Bu birliklere toplam üretici üye durumundadır ( Ancak, Damızlık Koyun ve Keçi Yetiştirici Birliklerinin özellikle pazarlama konusundaki etkinliğini arttırmas ı gerekmektedir. Esasen, Türkiye de, keçi ürünlerinin üretiminden tüketiciye ulaşımına kadar geçen süreç içinde, yatay ve özellikle dikey bütünleşmeye dayalı bir örgütlenme modeli gerçekleşmelidir. Böyle bir örgütlenme modeli, üretimi artıracağı gibi, pazarlamada da üreticiyi ve tüketiciyi koruyacaktır. Bu modeli ise kooperatifler oluşturabilecektir. Kooperatifler, salt üretim aşamasında değil, ürünlerin işlenmesi ve pazarlamasında da belirleyici ve etken olabileceklerdir. Süt keçisi yetiştiriciliğinde bir diğer önemli sorun yem masraflarının yüksekliğidir. Keçi sütü fiyatlarının düşmesi durumunda yetiştiriciler ek yemlemeyi zamanında yapamamakta ve bu da hayvan başına süt verimini düşürmektedir. Bu alanda yatırım yapacak girişimcilerin kendi işletmelerinde yem üretimini de planlamaları önemli katkılar sağlayacaktır. Bunun yanında, melez süt keçilerinin beslenmesinde ana kaynak makilik olmalıdır. Ancak teke katımı, gebeliğin son 1.5 ayı ve laktasyonun ilk aylarında elden yemleme gerçekleştirilmelidir. Yerli ırklarda süt verimi düşüktür ve melezleme yoluyla ıslah çalışmalarına ihtiyaç vardır. Son dönemde Saanen ve melezlerinden oluşan işletmelerin giderek çoğaldığı görülmektedir. Saanen sürekli geliştirilmiş, süt veriminde performansları artırılmış ve yavru verimi yüksek bir ırkı temsil etmektedir. Bu nedenle bu hayvanların yakından izlenmesi gerekmektedir. Dolayısıyla kurulacak işletmelerde deneyimli personel çalıştırılması ve işin başında sürekli bulunulması gerekmektedir. Diğer taraftan, Türkiye koşullarında bir sürünün saf ırka ulaşması, en az beş yıllık bir geçiş dönemi gerektirmektedir ve işletmelerde bu süreye uyulmalıdır. Ayrıca, keçilerde dönemsel koruyucu aşıların yapılması ve iç-dış asalaklarla savaşım sağlanmalıdır. Günümüzde özellikle sözleşmeli olarak süt keçisi yetiştiriciliği yapmak isteyenlere en az 25 hayvan verilmektedir. Ancak bu alana yatırım yapacak girişimcilerin en az 200 baş sağmal keçi alarak işe başlamaları önerilmektedir. Zaman içerisinde hayvan sayısının 1000 başa çıkarılmasının ekonomik olacağı ifade edilebilir. Keçi ürünlerinde de özellikle AB nin önemli açıkları vardır ve bu açığı en rasyonel bir şekilde Türkiye den karşılayabileceklerdir. Bu nedenle Türkiye de süt keçisi yetiştiriciliği AB standartlarına uygun olarak doğrudan ve dolaylı yollardan desteklenmelidir. 678

9 9. KAYNAKLAR Aksoy, A., Yavuz, F., Hayvancılık İşletmelerinin Avrupa Birliğine Uyumu ve Rekabet Edebilirliği; Doğu Anadolu Örneği, Tarım Ekonomisi Dergisi, 14(1): Aktürk, D., Tatlidil, F., Savran, F., Çanakkale Damızlık Koyun ve Keçi Yetiştiricileri Birliğine Üye Olan İşletmelerde Süt Maliyetinin Belirlenmesi, Süt Keçiciliği Ulusal Kongresi Mayıs, İzmir, s Aktürk, D., Tatlidil, F.F., Savran, F., Determination of Milk Production Cost on the Member Farms of Sheep and Goat Breeders Association in Çanakkale, Journal of Animal and Veterinary Advances, 8(3): Bilginturan, S., Ayhan, V., Burdur İli Damızlık Koyun Keçi Yetiştiricileri Birliği Üyesi Keçicilik İşletmelerinin Yapısal Özellikleri ve Sorunları Üzerine Bir Araştırma, Süleyman Demirel Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi 3(1): Bulut, O., Sözleşmeli Süt Keçisi Yetiştiriciliği: Bolana Modeli, Ulusal Keçicilik Kongresi, Haziran 2010, Çanakkale, s Coşkun, H., Öndül, E., Keçi Sütü ve İnsan Beslenmesindeki Önemi, Gıda Dergisi, 29(6): Dellal, İ., Dellal, G., Türkiye Keçi Yetiştiriciliğinin Ekonomisi, Süt Keçiciliği Ulusal Kongresi, Mayıs, İzmir, s Dellal, İ., Keskin, G., Dellal, G., GAP Bölgesinde Küçükbaş Hayvan Yetiştiren İşletmelerin Ekonomik Analizi ve Hayvansal Ürünlerin Pazara Arzı, Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü Yayın no: 83, Ankara. Demircan, V., Yılmaz, H., Gül, M., Köknaroğlu, H., Effect of Farm Size on Performance and Profitabilit y of Hair Goat Production in Isparta, Turkey, Animal Production Science, 51(5): Engindeniz, S., Uçar, K., Recent Developments in Turkish Goat Milk Production, International Scientific Days 2014, Improving Performance of Agriculture and the Economy: Challenges for Management and Policy, May 21-23, 2014, High Tatras, Slovak Republic. Erkuş A., Özçelik, A., Fidan, H., Tarım ve Köyişleri Bakanlığı APK Kurulu Başkanlığı nca Yürütülen İl ve Bölgelere Göre Optimum İşletme Büyüklüklerinin Tespiti Konulu Proje Kapsamında Hazırlanan Bölgelere Göre Yeter Gelirli İşletme Büyüklüklerinin Tespiti ne İlişkin Rapor, Ankara. Ertuğrul, M., Savaş, T., Dellal, G., Taşkın, T., Koyuncu, M., Cengiz, F., Dağ, B., Koncagül, S., Pehlivan, E., Türkiye Küçükbaş Hayvancılığının İyileştirilmesi, Türkiye Ziraat Mühendisliği VII. Teknik Kongresi Bildiriler, Ocak S: , Ankara. Güney, O., Kaymakçı, M., Keçilerde Süt Üretimi, Keçi Yetiştiriciliği (Ed: Kaymakçı, M.), Meta Basım Matbaacılık Hizmetleri, İzmir İli Damızlık Koyun-Keçi Birliği Yayınları No:2, İzmir, s Güven, N., Baş Damızlık Saanen Keçisi Ön Fizibilite Raporu, Erişim: 15 Nisan Kaymakçı, M., Engindeniz, S., 2010a. Türkiye Keçi Yetiştiriciliği;Sorunlar ve Teknik-Ekonomik Çözümler, Ulusal Keçicilik Kongresi, Haziran 2010, Çanakkale, s Kaymakçı, M., Engindeniz, S., 2010b. Türkiye ve Dünya Keçi Yetiştiriciliğ i, Keçi Yetiştiriciliği (Editör: M.Kaymakçı), İzmir, s Keskin, G., Dellal, İ., Tatlıdil, F.F., Dellal, G., A Case Study on Economic Classification of Small Ruminan t Farms in Turkey, Journal of Animal and Veterinary Advances, 7(12): Kılıç, S., Uysal, H., Kavas, G., Kesenkaş, H., Akbulut, N., Pilot Tesis Koşullarında Pastörize Keçi Sütünden Çimi Peyniri Üretimi, Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 39(3): Koyuncu, E., Pala, A., Savaş,T., Konyalı,A., Ataşoğlu, C., Daş, G., Ersoy, İ.E., Uğur, F., Yurtman, İ.Y., Yurt, H.H., Çanakkale Koyun ve Keçi Yetiştiricileri Birliği Üyesi Keçicilik İşletmelerinde Teknik Sorunların Belirlenmesi Üzerine Bir Araştırma, Hayvansal Üretim, 47(1): Ocak, S., Güney, O., Keçi Sütü Ürünleri, İnsan Sağlığı Açısından Önemi ve Pazarlama Olanakları, Hasad Hayvancılık Dergisi, 278: Paksoy, M., Özçelik, A., Kahramanmaraş İlinde Süt Üretimine Yönelik Keçi Yetiştiriciliğine Yer Veren Tarım işletmelerinin Ekonomik Analizi, Tarım Bilimleri Dergisi, 14(4): Savran, F., Aktürk, D., Kumuk, T., Kırsal Yoksulluğun Azaltılmasında Önemli Bir Araç: Keçi Yetiştiriciliğ i, 10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi, 5-7 Eylül 2012, Konya, Cilt:2, s Tan, S., Dellal, İ., The Econometric Analysis on Regional Differences of Milk and Meat Production of Sheep and Goats in Turkey, Pakistan Journal of Biological Sciences, 7(8): Vural, H., Fidan, H., Türkiye'de Hayvansal Üretim ve Hayvancılık İşletmelerinin Özellikleri, Tarım Ekonomisi Dergisi, 13(2):