TUTUKLULUK TANIMI VE YASAMA DOKUNULMAZLIĞI HAKKINDA BİLGİ NOTU

Transkript

1 TUTUKLULUK TANIMI VE YASAMA DOKUNULMAZLIĞI HAKKINDA BİLGİ NOTU TUTUKULULUK TANIMI 1. AİHM Uygulamalarına göre tutukluluk tanımı Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi nin (Sözleşme) 5. maddesinde özgürlük ve güvenlik hakkı düzenlenmiştir. Sözleşme, maddenin birinci fıkrasında belirtilen istisnalar haricinde kimsenin özgürlüğünden yoksun bırakılamayacağını belirtmektedir. Bu istisnalar arasında (a) bendinde düzenlenen ilgilinin yetkili bir mahkeme tarafından mahkûmiyet kararı verilmesi üzerine tutulması ile (c) fıkrasında düzenlenen suç işlediği şüphesiyle tutulma hali sayılmaktadır. 5. maddenin üçüncü fıkrasında ise birinci fıkranın (c) bendi doğrultusunda tutulan herkesin makul süre içinde hâkim önüne çıkma hakkı düzenlenmiştir. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM), soruşturma ve kovuşturma aşamasında tutukluluk süresinin uzunluğuna ilişkin şikâyetleri AİHS 5/3 maddesi ışığında incelemektedir. AİHM, değerlendirmeye esas alacağı tutukluluk süresini belirlerken, ilgilinin yakalandığı tarih ile serbest bırakıldığı veya ilk derece mahkemesi tarafından mahkûmiyetine karar verildiği tarihi esas almaktadır (Tendik ve diğerleri-türkiye, no /02, 22 Aralık 2005, 19). Burada, mahkûmiyet kararının temyiz incelemesinden geçerek kesinleşmesi beklenmemekte; ilk derece mahkemesinin verdiği mahkûmiyet kararıyla birlikte kişilerin Sözleşme anlamında tutuklu değil hükümlü olduğu değerlendirilmektedir. AİHM, mahkûmiyet kararı verildikten sonraki sürede ilgilinin tutulmasının, AİHS 5 1-a hükmü doğrultusunda yetkili bir mahkeme tarafından mahkûmiyetine karar verilerek tutulma hali olarak nitelendirmektedir. Wemhoff/Almanya kararında, mahkûmiyet kararı sonrası temyiz incelemesinde tutuklu olarak geçen sürenin AİHS 5 3 maddesi bakımından yapılacak değerlendirmeye esas alınamayacağını; ancak, AİHS 6 1 maddesi doğrultusunda yargılamanın makul sürede bitirilip bitirilmediği bakımından yapılacak değerlendirmede bu sürenin dikkate alınacağını belirtmiştir (no. 2122/64, 9, 27 Haziran 1968). Mahkûmiyet kararından sonra kişinin hükmen tutuklu olarak geçirdiği süre, tutukluluk süresinin uzunluğuna ilişkin değerlendirmede dikkate alınmamaktadır. AİHM, pek çok kararında kişilerin, Yargıtay incelemesinin sonuçlanmasını beklemeksizin ilk derece mahkemesinin mahkûmiyet kararından itibaren 6 ay içinde başvuru yapmaları gerektiğini belirtmiş ve başvuranların şikâyetlerini esasa yönelik inceleme yapmaksızın kabul edilemez bulmuştur (Tendik ve Diğerleri/Türkiye, no /02, 22 Aralık 2005; Çelik/Türkiye, no /03 2 Ekim 2007; ve Karabulut/Türkiye, no /00, 24 Ocak 2008). Belirtilmelidir ki, mahkûmiyet kararının bozulması ve kişinin tekrar ilk derece mahkemesi tarafından tutuklu yargılanması halinde ise temyizde geçen süre hariç bırakılmakta fakat ilk derece mahkemesi önündeki ikinci tutuklu yargılanma süresini AİHM tarafından dikkate alınmaktadır. Bu durumda toplam tutukluluk süresi ilk derece mahkemesi önündeki ilk ve ikinci yargılama boyunca kişinin tutuklu kaldığı iki süre toplanarak hesaplanmaktadır (Solmaz/Türkiye, no /02, 16 Ocak 2007). 1

2 2. Anayasa Mahkemesi Mustafa Balbay kararı (4 Aralık 2013 tarih ve 2012/1272 sayılı kararı) Makul sürenin hesaplanmasında sürenin başlangıcı, başvurucunun daha önce yakalanıp gözaltına alındığı durumlarda bu tarih, doğrudan tutuklandığı durumlarda ise tutuklama tarihidir. Sürenin sonu ise kural olarak kişinin serbest bırakıldığı tarihtir. Ancak kişinin, tutuklu olarak yargılanmakta olduğu davada mahkumiyetine karar verilmiş ise mahkûmiyet tarihi itibarıyla da tutukluluk hali sona erer (B. No: 2012/237, 2/7/2013, 66, 67). Somut olayda başvurucu 5/3/2009 tarihinde Ankara da gözaltına alınmış ve 6/3/2009 tarihinde İstanbul da tutuklanmıştır. İstanbul 13. Ağır Ceza Mahkemesi, 5/8/2013 tarihinde başvurucu hakkında mahkumiyet hükmü tesis etmiştir. Bu durumda makul süre açısından dikkate alınması gereken tutukluluk süresi 4 yıl 5 aydır. 3. Yargıtay Ceza Genel Kurulu Kararı (12 Nisan 2011 tarih ve 2011/42 sayılı kararı) Konuya yürürlükteki hukuk normları açısından bakıldığında, 5271 sayılı CMK'nın 100. maddesinde tutuklama nedenleri, 101. maddesinde tutuklama karan ile ilgili yöntem ve koşullar, 102. maddesinde ise, tutuklulukta geçecek azami süreler ve uzatma süreleri ayrıntılı bir şekilde düzenlenmiştir. Anılan madde uyarınca, genel görevli mahkemeler açısından tutuklulukta geçecek azami süreler Ağır ceza mahkemesinin görevine girmeyen işlerde bir yıl, Ağır ceza mahkemesinin görevine giren işlerde ise en çok iki yıl olup, bu süreler zorunlu hallerde gerekçesi gösterilerek uzatılabilecektir. Ancak, uzatma süresi Ağır ceza mahkemesinin görevine girmeyen işlerde altı ayı, Ağır ceza mahkemesinin görevine giren işlerde ise toplam üç yılı aşamayacaktır. Uzatma süreleri de dahil olmak üzere, tutukluluk süreleri Ağır ceza mahkemesinin görevine girmeyen işlerde bir yıl altı ay, Ağır ceza mahkemesinin görevine giren işlerde ise beş yılı aşamayacak, bu süre dolduğunda, yargılama makamları başkaca hiçbir değerlendirme yapmadan tutukluluğa son vereceklerdir, görüldüğü gibi 102. maddedeki sürelerin dolması halinde artık bir tutuklama yasağı söz konusu olacağından, yargılama makamlarınca tutuklama karan verilemeyeceği gibi tutukluluğun devamına da karar verilemeyecektir. Anılan hükmün iki istisnası olup, bunlardan ilki süre açısından aynı Yasanın 252/2. fıkrasındaki düzenleme, ikinci istisna ise 112. madde uyarınca adli kontrol gereğini yerine getirmeyen sanığın başkaca bir koşul aranmaksızın tutuklanabilmesidir. Yasada tutukluluk süreleri açısından herhangi bir aynm yapılmadığından, azami sürelerin hesabında soruşturma ve kovuşturma aşamasında geçen sürelerin birlikte değerlendirilmesi zorunlu olup, yargılama makamlarınca da bu konuda herhangi bir ayarım yapılması mümkün değildir. Yine 5271 sayılı CMK'nın tanımlar başlıklı 2. maddesinde; kovuşturmanın, iddianamenin kabulüyle başlayıp, hükmün kesinleşmesine kadar geçen evreyi ifade ettiği açıkça belirtilmiş olup, kovuşturma evresi anılan hüküm uyarınca olağan yasa yollarına ilişkin süreci de kapsamaktadır. Bu nedenle, azami sürelerin ancak ilk derece mahkemelerince hüküm verilinceye kadar geçen süreyi kapsadığı ve bu mahkemelerce göz önünde bulundurulacağı, Yargıtay denetiminde dikkate alınamayacağı yönündeki çoğunluk kabulü Yasanın 2. maddesine de açıkça ayıkırdır. AİHM'nin, kimi kararılandaki bir kısım ifade ve ibarelerinin yanılgılı ve eksik bir değerlendirme ile daha uzun tutukluluk sürelerine gerekçe yapılması, kararlardaki ana düşünceyi dikkate almayan eksik hatta yanılgılı bir değerlendirmedir. Zira AİHM, önüne 2

3 gelen her başvuruda somut olayın özelliklerine göre inceleme yapılarak, makul süre değerlendirilmekte, ilk derece mahkemesinin mahkûmiyet hükmünden sonra da tutukluluk hali devam ediyorsa bu süreyi de makul sürenin denetlenmesinde toplam süreye ilave etmekte, görece kısa süreli tutukluluklar dahi sıkı bir denetime tabi tutulmakta, gerekçesiz tutuklama kararlan tolere edilmemekte, yetkili makamlarca tutuklama kararlannın süresi ne olursa olsun, ikna edici biçimde gerekçelendirilmesi aranmaktadır. Yargı makamlarınca, nedeni ne olursa olsun, makul olmayan yargılama sürelerine, birde makul olmayan tutukluluk süreleri eklenmemelidir. Kamuoyu baskısı, ne kadar iyi niyetli olursa olsun, hukuk dışı kabul edilebilecek bir düşünceye veya uygulamaya yol açmamalıdır. Gerek tutuklama kararları, gerekse tutukluluğun devamı kararları ikna edici bir şekilde gerekçelendirilmelidir. Hukuk devleti olabilmenin ve hak ihlalleri ile AİHM'nin gündemine gelmemenin yegâne çaresi budur. Diğer yönden 5275 sayılı CGTİK'nun 4. maddesinde, mahkûmiyet hükümlerinin kesinleşmedikçe infaz olunmayacağı, CMK'nun 2. maddesinde, suç şüphesi altında bulunan kişinin kovuşturmanın başlamasından, hükmün kesinleşmesine kadar sanıklık statüsünde bulunduğu belirtilmiş olup, tutukluluğu adeta peşin bir infaz olarak yorumlayan ve hüküm verilmekle sanığı adeta hükümlü olarak değerlendiren çoğunluk görüşü, pozitif hukuk normlarına aykın olduğu gibi masumiyet karinesini de ihlal eder niteliktedir. Türkiye 2013 Yılında AİHM de İkincilikten Beşinci Sıraya Geriledi Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi nin (AİHM) 2013 yılı istatistikleri geleneksel olarak her resmi adli yıl açılışı öncesi düzenlenen basın toplantısı ile Mahkeme Başkanı Dean Spielmann tarafından 30 Ocak 2014 tarihinde kamuoyuna açıklandı yılı istatistik analizi ile aynı yıla ait geçici rapor da Mahkemenin web sayfasında yayımlandı. AİHM tarafından açıklanan verilere göre, 31 Aralık 2013 tarihi itibarıyla, Mahkeme önünde derdest başvuru sayısı bakımından başvuru ile Rusya Federasyonu ilk sırada, başvuru ile İtalya ikinci sırada, başvuru ile Ukrayna üçüncü sırada yer almaktadır. Türkiye ise başvuru ile başvuruya sahip Sırbistan ın ardından beşinci sırada bulunmaktadır. Basın toplantısında yaptığı konuşmada AİHM Başkanı Spielmann, AİHM önünde derdest başvuru sayısı bakımından uzun bir süre ikinci sırada yer alan ülkemizin 2013 yılında beşinci sıraya inmesini, yapılan reformlara ve özelikle yeni iç hukuk yolları oluşturulmasına bağlamış ve bunların doğru yönde atılmış adımlar olduğunu kaydetmiştir. AİHM in geçen yıl açıkladığı verilere göre, 31 Aralık 2012 itibariyle ülkemiz aleyhine yapılan ve AİHM önünde derdest başvuru sayısı ile ikinci sırada iken, 31 Aralık 2013 tarihi itibariyle bu sayı e düşerek beşinci sıraya gerilemiştir. Derdest başvuru sayısında 2012 yılı ile karşılaştırıldığında 2013 yılında % 35,23 azalma gerçekleşmiştir. AİHM in Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ne taraf devletlerin nüfus sayılarına göre başvuruların dağılımına ilişkin verilerinde de 2013 yılında derdest sayısındaki bu düşüşün önemli yansımaları görülmektedir. Buna göre, kişiye düşen başvuru sayısı bakımından 3

4 2012 yılı sonu itibarıyla 1.22 oranıyla ülkemiz 47 üye ülke arasında 15 inci sırada yer almakta iken bu yılsonunda bu oran 0.47 ye gerileyerek 30 uncu sıraya düşmüştür. Derdest başvuru sayısı bakımından kaydedilen bu önemli ilerlemelerde Anayasa Mahkemesine bireysel başvurunun 23 Eylül 2012 den itibaren işlemeye başlaması, 6384 sayılı Kanunla kurulan İnsan Hakları Tazminat Komisyonunun 20 Şubat 2013 tarihinden beri başvuruları incelemeye başlaması ile birlikte çok sayıda başvuruda AİHM tarafından kabul edilmezlik kararı verilmesinin önemli katkısı olduğu değerlendirilmektedir. Öte yandan çıkarılan yargı paketleri ile yargısal içtihatlarda AİHM standartları doğrultusunda kaydedilen gelişmelerin ve Adalet Bakanlığı bünyesinde ülkemiz aleyhine yapılan başvuruların savunmaların hazırlanmasından ve AİHM kararlarının icrasından sorumlu İnsan Hakları Daire Başkanlığının kurulmasının da ülkemizin AİHM önündeki görünümünün iyileşmesine önemli destek sağladığı düşünülmektedir. Atılan bu adımların ülkemizde insan hakları standartlarının korunması ve güçlendirmesine olan katkılarının ilerleyen süreçte de artarak devam etmesi beklenmektedir. Kamuoyuna saygı ile duyurulur. 31 Ocak 2014 AİHM İSTATİSTİKLERİ (13 OCAK 2014) 4

5 5

6 6

7 7

8 YASAMA DOKUNULMAZLIĞI HAKKINDA GENELGE 8

9 9

10 10