TÜRK MİLLÎ BAĞIMSIZLIK SAVAŞINDA MARAŞ MÜDAFAASININ ÖNEMİ

Transkript

1 TÜRK MİLLÎ BAĞIMSIZLIK SAVAŞINDA MARAŞ MÜDAFAASININ ÖNEMİ Adnan GÜL Özet / Abstract I. Dünya Savaşı ( ) Osmanlı Devleti nin siyasî ve askerî varlığına son veren bir olaydır. Savaş sonrası imzalanan Mondros Ateşkes Antlaşması (30 Ekim 1918), Türk topraklarının işgaline ortam hazırlamıştır. İşgallerin en yoğun gerçekleştiği ve çatışmaya dönüştüğü yer Anadolu nun Güney bölgesidir. Adana, Antep, Maraş ve Urfa illerini kapsayan bu bölge Güney Cephesi olarak da bilinir. Maraş ın bu cephede Fransız ve Ermenilere karşı başlattığı direniş hareketi tüm yurt çapında genişleyen bir kurtuluş savaşına dönüşmüştür. Bu makalede Maraş ın işgallere karşı başlattığı mücadelesi incelenmiştir. Anahtar Kelimeler: I. Dünya Savaşı, Emperyalizm, Osmanlı İmparatorluğu, İşgal Devletleri, Millî Mücadele, Antlaşma, Anadolu, Güney Cephesi, Maraş, Ermeniler, THE IMPORTANCE OF MARAS DEFENSE IN THE WAR OF TURKISH NATİONAL INDEPENDENCE The First World War ( ) was the event that terminated the political and military existence of Ottoman Empire. After the war, in October 30, 1918, Mondros Armistice was signed that enabled Allies to occupy Turkish territory. The occupation was intense, and turned into a severe combat in South Region of Anatolia. The region that comprises of Adana, Antep, Maras and Urfa provinces is known as The South Anatolia Region. The resistance movement that started in the front line of Maras against French and Armenian turned into a War of Independence throughout the country. This study examined the combat of Maras against occupations. Key Words: The First World War, Emperialism, The Ottoman Empire, The Occupation States, The National War, Treaty, Anatolia, South Region, Maras, The Ermenians Giriş Tarihi süreç içinde çeşitli yönlerden Anadolu ya gelip yerleşen kavimler, birçok devlet ve medeniyetler kurmuş, bir süre egemenlik sürdükten sonra tarih sahnesinden çekilmişlerdir. Devletler ve milletler arasındaki ilişkiler, medeniyetler, kültür ve inanç biçimleri Anadolu Tarihi ni meydana getirmiştir. Tarih öncesine kadar giden Anadolu tarihinin içinde kalan bir yerleşim merkezi de Maraş tır. Maraş birçok tarihi olaya sahne olurken birçok millete de yurt olmuştur. Anadolu tarihi kadar eski ve köklü bir geçmişe sahip olan Maraş tan ilk defa Hitit İmparatorluğu zamanında (M.Ö ) bahsedilmektedir. 1 Asur kitabelerinde de Markasi şeklinde geçen bu bölgeye Araplar Yrd. Doç. Dr., Nevşehir Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü. adngul@hotmail.com 1 A. Saim Emirmahmutoğlu, Kahramanmaraş Yıllığı 1967, Kahramanmaraş 1967, s. 73.

2 SBArD Mart 2008, Sayı 11, sh Mar aş 2 demişlerdir. Arapça titreme, deprenme manasına gelen Mar aş adı 3 zamanımıza kadar fazla bir değişikliğe uğramadan gelmiştir. Maraş ta hâkimiyet sürdüğü bilinen ilk kavim Hititlerdir. 4 Hititlerden sonra Asur, Pers, Makedon ve Romalıların hâkimiyetine giren Maraş, Doğu Roma (Bizans) İmparatorluğu zamanında da stratejik önemini korumuş ve Krallar Şehri olarak anılmıştır. 5 İslam hâkimiyetinin Kuzey Suriye den Anadolu ya yayıldığı sırada Maraş, Arap-Bizans sınırında önemli bir üs olmuş ve sık sık el değiştirmiştir. 637 yılında Hz. Ömer in halifeliği döneminde Ebu Ubeyde bin el- Cerrah ın maiyetindeki kumandanlardan Halid bin Velid tarafından fethedilmesiyle birlikte Maraş ın İslam tarihi sürecindeki serüveni başlamıştır. Osmanlı Devleti döneminde Halep e bağlı bir sancak olan Maraş ın 6 ticaret yolları üzerinde bulunan bir merkez olması şehre ekonomik hareketlilik sağlamıştır. Ekonomik gücü daha çok elinde tutan kesim nüfusun üçte birini teşkil eden gayrimüslim halk, özellikle Ermenilerdir. 7 Millî Mücadele Öncesi Konjonktürel Şartlar ve I. Dünya Savaşı Sanayi İnkılâbı ndan sonra sömürgeciliğin emperyalizm boyutlarına ulaşması Batılı devletlerin dünya çapında yayılmacı bir politika takip etmeleri sonucunu doğurmuştur. XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Osmanlı toprakları üzerinde kendini gösteren emperyalist politikaların kesişim noktasını Ortadoğu ve Yakındoğu 8 oluşturmuştur. Öteden beri Batılı devletlerin çıkar sahası olan bu bölgedeki rekabet İngiltere, Fransa, Almanya ve Rusya arasında gerçekleşmiştir. Özellikle I. Napolyon un Mısır da İngiliz-Fransız çıkarlarını karşı karşıya getirmesi iki devletin Yakındoğu daki rekabetini başlatmıştır. Bu rekabetin XIX. yüzyıldaki merkezi K.Afrika, Mısır, Suriye ve Anadolu nun güney kısımlarındaki Osmanlı toprakları olmuştur. Yakındoğu ya nüfuz etmeye çalışan Rusya nın 1856 Paris Antlaşması ile kuzeye doğru uzaklaştırılması İngiliz-Fransız rekabetine yeni bir boyut kazandırmıştır. Her iki devlet de Doğu Akdeniz de sadece kıyılarda bazı noktaları elde etmekten öte iç kısımlara da uzanarak ekonomik ve stratejik imtiyazlar kazanmak amacındaydı. Bu amaçla İngiltere Mısır ı, Fransa ise Kuzeybatı Afrika, Suriye ve Kuzey noktaları (Antep, Maraş) nüfuz sahası olarak belirledi. I. Dünya Savaşı sürerken Rusya nın 1917 Bolşevik İhtilali nden 2 Besim Darkot, Maraş, İA, Cilt 7, s Nuri Ürgen, Türk Tarihinde Kahramanmaraş Yeri, Önemi ve Stratejik Yapısı, Kahramanmaraş'ın Kurtuluşu'nun 75. Yılı Münasebetiyle Kurtuluş Konferansları, Kahramanmaraş 1995, s Kahramanmaraş Odası Rehberi (Cumhuriyetin 10. Yılı Münasebetiyle), 1933 Teşrin-i Evvel İstanbul, s Türk Ansiklopedisi, Cilt 23, s Besim Atalay, Maraş: Tarihi ve Coğrafyası, İstanbul 1973, s Mehmet Yetişgin, Maraş ta Ermeni Nüfusu: Osmanlı Son Dönemi, Mütareke ve Millî Mücadele Yılları s Yakındoğu olarak bilinen bölge Anadolu, Suriye, Filistin, İran, Mısır, Arap Yarımadası nın kapsadığı alandan oluşmaktadır. 178

3 Adnan GÜL dolayı savaştan çekilmesi ve Almanya nın savaş sonunda yenilgiye uğraması, Ortadoğu ve Yakındoğu daki şartların İngiltere lehine değişmesine yol açmıştır. Böylece Mondros Ateşkes Antlaşması ile İngilizlerin Güney Anadolu ve Musul üzerindeki çıkar politikası uygulama şansı buldu. Güneydeki Suriye merkez olmak üzere tek düzenli ordu olan Yıldırım Orduları Komutanlığı, Mondros Ateşkes Antlaşması nın ardından feshedilirken bunun sonucu olarak Adana, Antep, Kilis gibi merkezleri işgal eden İngilizler, mütarekenin 7. maddesine dayanarak Maraş a kadar işgal sahalarını genişlettiler. Böylece Anadolu için işgallere karşı millî mücadele şartları oluşmaya başlamıştır. 9 Maraş ın millî mücadele içindeki konumunun incelenmesi bölgenin ülke genelindeki bağımsızlık mücadelesinin de bir örneklemi olduğunu gösterecektir. Bundan dolayı Maraş millî mücadelesine geçmeden önce İtilaf Devletleri nin I. Dünya Savaşı sürerken son dönemini yaşayan Osmanlı toprakları üzerinde yaptıkları gizli paylaşma planları üzerinde durmak yerinde olur. Çünkü Maraş ın da içinde bulunduğu Güney Cephesi ve hatta bütün Türkiye topraklarındaki Millî Mücadele, söz konusu gizli antlaşmaların uygulanmasına karşı verilmiş bir mücadeledir. İtilaf Devletleri daha I. Dünya Savaşı sona ermeden Osmanlı Devleti nin topraklarını ne şekilde paylaşacaklarına kendi aralarında yaptıkları çeşitli gizli antlaşmalarla karar vermişlerdi. Bu gizli antlaşmalar sırasıyla: İstanbul Antlaşması, Londra Antlaşması, Sykes-Picot Antlaşması, Saint Jean de Maurienne Antlaşması Yaşar Akbıyık, Millî Mücadelede Güney Cephesi (Maraş), Ankara 1990, s Söz konusu gizli antlaşmalar hakkında bilgi verecek olursak: İstanbul Antlaşması: 1915 yılı başında İngiltere ile Fransa, Çanakkale'yi geçmeye çalışırken Boğazlar ve İstanbul üzerinde İngiliz ve Fransız hâkimiyeti kurulacağından endişelenen Rusya harekete geçti. Rusya, müttefikler üzerinde baskı kurarak 4 Mart-10 Nisan1915 tarihleri arasında notalaşma suretiyle tek bir metne dayanmayan antlaşmalar demetinin ortaya çıkmasını sağladı. Bkz. Ömer Kürkçüoğlu, Türk İngiliz İlişkileri , Ankara 1978, s.40. Osmanlı Devleti ne karşı I. Dünya Savaşı sırasında düzenlenen ilk gizli antlaşma olarak bilinen bu düzenleme aslında bir aylık sürede gerçekleşen bir mektup alışverişi şeklindedir. Böylece İngiltere ve Fransa'nın hoşuna gitmemesine rağmen Batı cephesinin yükünü hafifletmek için; Boğazlar ve İstanbul konusunda Rusya'nın istekleri kabul durumunda kalındı. Bkz. Fahir Armaoğlu, XX. Yüzyıl Siyasi Tarihi, Ankara 1988, s.428. Londra Antlaşması: İtalya yı İtilaf Devletleri nin yanında savaşa dâhil etmek için çeşitli vaatlerde bulunan İngiltere, hem bu vaatleri yazılı hale getirme konusundaki İtalyan baskılarını izole etmek, hem de Fransa ile Rusya nın Osmanlı üzerindeki isteklerini kayıt altına almak için 26 Nisan 1915'te Londra da dört devlet arasında Londra Antlaşması imzalanmıştır. Buna göre Türk toprakları üzerinden İtalya'ya da pay verilecektir. Bkz. E. Semih Yalçın, Türk İnkılâp Tarihi ve Atatürk İlkeleri, Ankara 2003 s Sykes-Picot Antlaşması: İngiltere ile Fransa arasında yapılan ve Osmanlı Devleti'nin Ortadoğu topraklarının paylaşılmasını öngören gizli antlaşmadır. Osmanlı nüfuzunda bulunan Arap bölgelerinin paylaşımını kapsayan bu antlaşmanın ön görüşmeleri 1916 yılının Şubat ayında başlamasına rağmen Rusya faktöründen dolayı görüşmelere tam olarak başlanması 9 Mayıs 1916 yı bulmuştur. İngiltere adına Sir Mark Sykes ile Fransa adına Charles François Georges Picot un katıldığı görüşmeler, 1916 Ekim e kadar sürmüştür. Söz konusu diplomatik gelişmeler İngiltere, Fransa ve Rusya nın kendi aralarında İtalya haberdar edilmeksizin yapılmıştır. 11 mektup teatisi sonunda Sykes-Picot Antlaşması olarak 179

4 SBArD Mart 2008, Sayı 11, sh Osmanlı yı Parçalayan Gizli Antlaşmaların Güney Anadolu ve Ortadoğu Uygulamaları: İtilaf Devletleri nin I. Dünya Savaşı sırasında Osmanlı Devleti ni parçalamak için yaptıkları gizli antlaşmalardan Sykes-Picot Antlaşması üzerinde durmak gerekir. Güney ve G. Doğu Anadolu vilayetlerinin işgal edilmesinde hareket noktası olan bu antlaşma konuyla ilgisi olması dolayısıyla ayrı bir önem taşımaktadır. Sykes-Picot Antlaşması, İngiltere, Fransa ve Rusya arasında yapılan İstanbul Antlaşması nda düzenlemeleri tescil etmektedir. 11 Bu Antlaşma Rusya yı da kapsamına almasına rağmen Ortadoğu yu ilgilendiren hükümleri ağır bastığından bu yönüyle bir İngiliz- Fransız Antlaşmasıdır denilebilir. 12 İngiltere, özellikle Rusya yı Akdeniz den uzak tutmak ve onunla doğrudan temas halinde olmamak için çaba sarf etmiştir. Bu nedenle kendi bölgesi ile Rusya arasında bir Fransız duvarı çekmeyi uygun bulmuştur. Hatta İngiltere, antlaşma öncesinde Fransa ya Akdeniz den İran a kadar uzanan bir bölgeyi dahi vermekten çekinmemiştir. 13 İngiltere, buna karşı çıkan Rusya nın tepkisini izole edebilmek için yeni bir strateji geliştirerek Kafkasya ve Yakındoğu bölgesindeki Ermenilerin bütünleşmesinin tehlikeli olacağını ve Rusya nın başına bir problem çıkarabileceğini ileri sürerek Kafkasya daki ihtilalci Ermenilerle Kilikya daki Ermenileri birbirinden uzak tutmak gerektiğini Rusya ya empoze etmeye çalışmıştır. Kilikya ve Suriye yöresindeki Ermenilerin Fransa nın kontrolünde bulunmasının daha bilinen metin kabul edilmiştir. Bu antlaşmaya göre Orta Doğu beş bölgeye ayrılıyordu. İngiltere ile Fransa arasında Orta Doğu nun paylaşım süreci devam ederken Rusya ile Mart 1916 da Petrograd Protokolü imzalanmıştır. Bu antlaşma 1915 Londra Antlaşması nı tamamlayan bir protokoldür. I. Dünya Savaşı sürerken Rusya, Osmanlı Devleti nden alacağı payı az bulmuş ve Doğu Anadolu dan da toprak istemiştir. Bu istek üzerine ve Rusya nın Sykes-Picot Antlaşması na ses çıkarmaması karşılığında İngiltere ve Fransa, Boğazlar bölgesine ek olarak Trabzon a kadar Doğu Karadeniz kıyıları ile Erzurum, Van ve Bitlis illerini de Rusya ya bırakmışlardır. Rusya nın İngiltere ile Fransa arasında Ortadoğu nun paylaşımına göz yumma karşılığında elde ettiği yeni kazanımları ifade eden Petrograd Protokolü, 1917 Bolşevik Devrimi nden sonra Rusya nın savaştan çekilmesinin ardından gizliliğini kaybederek SSCB devlet başkanı Lenin tarafından dünya kamuoyuna açıklanmıştır. Bkz. Haluk Ulman, I. Dünya Savaşı na Giden Yol ve Savaş, Ankara 1973, s. 231; Osman Olcay, Sevres Antlaşmasına Doğru, Ankara 1981, s. LVII-LXIII (Söz konusu mektubun metinleri). Saint Jean de Maurienne Antlaşması: Sykes-Picot Antlaşması'nın gizliliğinden haberdar olan İtalya, İngiltere ye gizli antlaşmaların içeriğinin açıklanmasını istedi. İngilizler de İtalyanlara her şeyi öğrenmenin yolunun Almanya'ya savaş ilan etmekten geçtiğini söylediler. İtalya buna önce itiraz etse de savaşa girmiş 20 Mayıs 1915'te Avusturya-Macaristan'a; 1915 Ağustos'unda da Almanya ve Osmanlı Devleti'ne savaş ilan etmiştir. Bunun üzerine İngiltere, Fransa ve İtalya başbakanları İtalya'nın isteklerini görüşmek amacıyla Saint Jean de Maurienne'de toplanarak 19 Nisan 1917 de bir anlaşmaya varmışlardır. Bkz. E. E. Adamof, Sovyet Devleti'nin Gizli Arşiv Belgelerine Göre Anadolu'nun Taksimi, çev. Hüseyin Rahmi, İstanbul 1926, s. 294; Afet İnan, Türkiye Cumhuriyeti ve Türk Devrimi, Ankara 1991, s ; Armaoğlu, age, s Rıfkı Salim Burçak, Türk-Rus-İngiliz Münasebetleri, İstanbul 1946, s Ömer Kürkçüoğlu, Arap Bağımsızlık Hareketi, Ankara 1982, s Bayur, Türk İnkılap Tarihi, Cilt III, III. Kısım, Ankara 1955, s

5 Adnan GÜL olumlu olacağı düşüncesi bu şekilde ortaya çıkmıştır. Çünkü İngiltere ye göre Sivas, Diyarbakır, Urfa, Adana ve Mersin Ermenileri şimdiye kadar komitacılarla pek işbirliği yapmamışlar, onların tahriklerine kapılmamışlardır. Yine İngiltere ye göre bu bölgedeki Ermeniler, Kafkasya ve Erzurum tarafındaki Ermenilerle temaslarının kesilmesine de memnun kalacaklardır. 14 Urfa, Antep, Maraş ve havalisi Sykes-Picot Antlaşması na göre Fransız nüfuz bölgesi olarak kabul edilmesine rağmen İngiltere, I. Dünya Savaşı sonunda bu Antlaşmaya uymak istemeyerek Fransa ya vaat edilen Urfa, Antep ve Maraş ı işgal edecektir. Ancak Ekim 1919 da İngilizler Fransızlarla imzalayacakları Suriye İtilafnamesi ile Urfa, Antep ve Maraş ı Fransızlara bırakmışlar, Fransızlar da buna karşılık Musul üzerindeki haklarından vazgeçmişlerdir. 15 I. Dünya Savaşı nın sonunda Osmanlı Devleti nin mağlubiyeti İngiltere, Fransa ve İtalya ya savaş sırasında imzaladıkları gizli Antlaşmaları hayata geçirme imkânı sağlamıştır. Osmanlı Devleti nin 30 Ekim 1918 de imzaladığı Mondros Ateşkes Antlaşması bu icra planının resmî boyutunu teşkil etmektedir. Mondros Ateşkes Antlaşması Hükümlerinin Uygulanması ve İşgaller Mondros Mütarekesi, getirmiş olduğu ağır şartlarla Türk milletinin kaderini etkilemiş ve işgallere dayanak teşkil eden maddeleriyle de Anadolu nun istilasına ortam hazırlayan bir mütareke olmuştur. Mütarekenin sık sık ihlalinden şikâyet edilen maddelerinden özellikle 7. madde istismara çok açık olup belirsizlik taşıyordu. Söz konusu 7.madde: Müttefikler emniyetlerini tehdit edecek durum zuhurunda herhangi bir stratejik noktayı işgal hakkını haiz olacaktır 16 ibaresine dayanıyordu. İtilaf Devletleri nin işgallerde iddia ettikleri temel gerekçe özellikle bu maddeye dayansa da gerçek neden aslında müttefiklerin güvenliğinin tehdit edilmesi değil; menfaatlerine ulaşamama endişesi idi. Kısaca tamamen müttefiklerin üstünlüğünü sağlayan mütarekenin imzalanmasının hemen ardından İtilaf Devletleri, Türk topraklarını işgale başladılar. Önce güneyden harekete geçen İngiltere, petrol bölgesi olan Musul u işgal etti. Ardından sırasıyla stratejik konumu olan İskenderun ve Batum 17 ile Urfa, Antep, Maraş işgal edildi. 14 İsmail Özçelik, Millî Mücadelede Güney Cephesi (Urfa), Ankara 1992, s Y. Akbıyık, age, s Mondros Mütarekesi nin 25 maddesi hakkında geniş bilgi için bkz. E. Semih Yalçın, age, s İskenderun Körfezi, Ortadoğu nun Akdeniz e açılan kapısı; Batum ise Kafkaslardan Asya ya açılan stratejik bir yer olma özelliğini gösteriyordu. 181

6 SBArD Mart 2008, Sayı 11, sh Bağımsızlık Mücadelesinde Güney Cephesi Güney Anadolu da yabancı işgaline karşı ilk silahlı mücadele Hatay ın Dörtyol ilçesinde Fransızlara ilk kurşunun atıldığı 19 Aralık 1918 de başlamıştır. 18 Kara Hasan Müfrezesi adıyla ilk Kuva-yı Millîye teşkilatı da 1919 yılı başlarında yine burada kurulmuştur. Fakat bütün Güney Cephesi nde yaygın olarak Kuva-yı Millîye nin kurulması Sivas Kongresi nden sonra mümkün olabilmiştir. Fransızların Adana, Antep, Urfa ve Maraş bölgelerini işgal etmeleri üzerine her tarafta yerli halkın teşebbüsü ile millî müfrezeler kurulmaya ve düşman kuvvetlerine baskınlar yapılmaya başlanmıştır. 19 Millî Mücadele nin başlangıcında Urfa ve Maraş halkının bir kurtuluş mücadelesine girişmeleriyle Antep ve Adana direnişi de başlamış ve bu durum Düzenli Ordu nun teşkilinden önce gerçekleşmiş millî direniş hareketleri olarak tarihe geçmiştir. Hiç şüphe yok ki bu direniş hareketleri Heyet-i Temsiliye ve Kuva-yı Millîye üzerinde önemli olumlu etkiler doğurmuş ve yurt genelinde Millî Mücadelenin adeta ilk kıvılcımları olmuştur. İşgallerin ardından başlayan direnişe civar Anadolu kasaba ve şehirleri de seferber olmuşlar her fırsatta haksız işgalleri protesto ederek bunun sona ermesi için silahlı mukavemet de dâhil olmak üzere her türlü direnişten kaçınmamışlardır. 20 Bu konuda işgal devletlerine karşı yapılan protesto ve mitingler Anadolu da birlik ve beraberliğin ne kadar sağlam ve sarsılmaz olduğunu göstermesi bakımından önemlidir. Güney Anadolu da tam manasıyla ilk teşkilatlı direniş Haleb in 11 Ekim 1918 de işgal edilmesi üzerine Urfa da başlamıştır. Urfalılar, Mondros Mütarekesi nin imzalanmasından kısa bir süre sonra millî direniş teşkilatlarını kurarak muhtemel bir işgal hareketine karşı hazırlıklı olmuşlardır. 21 Gönüllü Milis Taburu oluşturarak Urfa da Kuva-yı Millîyeyi kuran Urfalılar, Şebeke Vakası ve Sarımağara Muharebesi nde Ermenilerle takviyeli Fransız kuvvetlerine karşı kesin bir üstünlük sağlamışlardır. Urfa havalisi şehir ve kasaba merkezlerinden Viranşehir, Mardin, Diyarbakır, Midyat ve Rasulayn işgaller karşısında tavırlarını açıkça ortaya koyarak işgalleri protesto 18 Türk İstiklal Harbi Güney Cephesi, Cilt IV, Ankara 1966, s. 55; Doğan Avcıoğlu, Millî Kurtuluş Tarihi (1838 den 1995 e), İstanbul 1996, s Sabahattin Selek, Millî Mücadele, İstanbul 1982, s Milli Mücadele döneminde Güney Cephesi ne özellikle Maraş a önemli ölçüde maddi yardım yapıldığını görmekteyiz. Hatta bu konuda M. Kemal Paşa, 10 Şubat 1920 tarihinde yurt çapında yayınladığı bir genelgede: İnsaniyetin tüylerini ürpertecek zulümlere maruz kalan Maraşlı kardeşlerimizin ihtiyaçlarını karşılamak ve imdatlarına yetişen Kuva-i Milliye fertlerinin zaruri masraflarına sarf edilmek üzere toplanacak yardımların Maraş Müdafaa-i Hukuk Heyet-i Merkeziyesi emrine ödenmek üzere Ziraat Bankası Elbistan Şubesi ne gönderilmesi rica olunur Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı (ATASE), Atatürk Arşivi, Dosya 1336/13-5, fihrist Şubat 1920 de düşman işgalinden kurtulmuş olan Maraş ta 22 gün süren kanlı çarpışmalar sebebiyle açlık baş göstermişti. Şehrin yanı sıra Maraş Ziraat Bankası nın da kaynakları tükenme noktasına gelmişti. Bankaya çeşitli bölgelerden gelecek yardımlara ancak aracı olacaktı. Bu konuda Maraş a hangi bölgelerden yardım geldiğine dair geniş bilgi için bkz. Yaşar Akbıyık, Milli Mücadele Sırasında Maraş a Yapılan Yardımlar, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt 7, Sayı: İ. Özçelik, age, s

7 Adnan GÜL etmişlerdir. Yüzyıllardan beri Osmanlı olarak yaşadıklarını bildiren Güney Anadolu ahalisi hiçbir oldubittiyi kabul etmeyeceklerini açıklamışlardır. Bu arada Fransa ya karşı pazarlık konusu olarak petrol sahası Musul ile birlikte Kilis, Cerablus, Birecik, Urfa ve Maraş ı işgal etmeyi tasarlayan İngiltere, 22 Mondros Mütarekesi ne göre Türk hâkimiyetine bırakılan Antep i de stratejik mevkiinden dolayı elinde tutmak istiyordu. İngilizler bu maksadı temin için Mondros un 7. maddesi hükmü uyarınca 17 Aralık 1918 de Antep e girmiştir. İngilizler Antep e girerken asıl maksatlarını gizleyerek Antep mutasarrıfı Celal Bey e geliş gayelerinin Haleb de fazla asker ve hayvan bulunduğundan dolayı kış ayını çıkarmak lüzum ve maksadından ibaret olduğunu, bu hareketlerinin işgal mahiyetinde anlaşılmaması gerektiğini vurgulamışlardır. Ocak 1919 tarihinde İngilizler Antep e General Mc. Donald ın emrinde 100 İngiliz süvarisi takviyesinde bulunmuşlardır yılı Ocak ayı ortalarına kadar İngilizler, Antep te asayiş bozucu bir müdahalede bulunmamışlar, bu durum 15 Ocak ta İngiliz işgal kuvvetleri komutanı General Mc. Andrew in Antep e gelişine kadar devam etmiştir. İngiliz General, şehrin ileri gelenlerini bir araya toplayarak asayişi bozanların hadlerinin bildirileceği uyarısında bulunması Antep halkı tarafından bir nasihatten öte tehdit mahiyetinde anlaşıldı. Antep te durum birden değişti. İngilizler resmî ve gayri resmî haberleşmeye el koydular. 24 Böylece Antep, 15 Ocak 1919 tarihinde İngilizler tarafından resmen işgal edilmiş oldu te Tehcir Yasası yla zorunlu göçe tâbi tutulan Ermeniler, İngiliz işgali ile birlikte şehre dönmeye başladılar. 25 İngiliz müfreze komutanı bizzat Ermenilerin iskânıyla meşgul idi. Antep te Ermeni-İngiliz ittifakı Müslüman Türkler üzerinde her geçen gün ağırlaşarak devam ediyordu. İşgalin başlangıcından itibaren yapılan bütün muamelelere karşı protestolar ve müdafaalar yazılmış, İstanbul Hükümeti olaylardan haberdar edilmesine rağmen bir cevap alınamamıştır. 8 Mart 1919 da İngilizlerin Antep te sıkıyönetim ilan ederek Türk kesiminden silahlarını teslim etmesini isterken Ermenilerden böyle bir talepte bulunmamaları oldukça düşündürücüdür. M. Kemal Paşa nın Anadolu ya geçmesinden sonra 8 Ağustos 1919 da işgallere karşı Türk bağımsızlığını sağlamak için millî kuvvetlerin kurulması ve milletin kendi iradesine hâkim olması gerektiği bütün millete bildirilmiştir. 26 Bu direktifler, bütün kolordu ve tümen komutanlıklarına, vilayetlere, sancaklara ve müdafaa-i hukuk teşkilatlarına ulaştırılmış ve memleket ileri gelenlerine duyurulmuştur. 22 Tevfik Bıyıklıoğlu, Türk İstiklal Harbi, Cilt I, Ankara 1962, s. 77; bkz. Ayhan Öztürk, Milli Mücadelede Gaziantep, Kayseri 1994, s Utkan Kocatürk, Atatürk ve Türk Devrimi Kronolojisi , Ankara 1973, s.12) 24 Utkan Kocatürk, age, s İ. Özçelik age, s Türk İstiklal Harbi, s

8 SBArD Mart 2008, Sayı 11, sh Güney Cephesi nin Bölgelere Ayrılması ve Millî Teşkilatlanma Güney bölgesinde gerek işgalleri, gerekse ulaşılmak istenen Ermeni gayelerini engellemek ve çoğunluğu teşkil eden Türk halkının haklarını korumak için millî kuvvetler 2.,12. ve 13. Kolordulara bağlanmıştır. Buna göre Güney bölgesi şu şekilde bölünmüştür: Birinci Bölge: Develi-Niğde-Ulukışla-Lamas Çayı hattı ve Bahçecik- Kozan-Osmaniye-İskenderun hattı arasındaki bölge 20. Kolordu ile müdafaa-i hukuk cemiyetlerinin idaresine verildi. İkinci Bölge: Adıyaman-Samsat-Bilecik (hariç) Antep- Kilis (dâhil) hattı arasındaki bölge 3. Kolordu ile bölge içindeki müdafaa-i hukuk cemiyetinin idaresine verildi. Üçüncü Bölge: İkinci Bölgenin doğusundan İran sınırına kadar uzayan kısım olup burası 13. Kolordu ile bölgedeki müdafaa-i hukuk cemiyetinin idaresine verildi. 27 Kolorduların mevcutları çok az ve bunlara bağlı tümenler de bölgeye çok uzak idiler. Esasen İstanbul Hükümeti tarafından kıtaların İtilaf kuvvetlerine karşı koymamaları emredilmiş olduğundan, bu kolorduların kendi bölgeleri içinde yapacakları işler, millî kuvvetleri takviye ve yardım etmekten ileri gitmiyordu. Bu konu ile ilgili olarak Mazhar Müfit Kansu, İstanbul Hükümeti nin Kuva-i Millîye nin hükümet işlerine karışmaması ve ikinci bir hükümet şeklinde görülmemesi gerektiği konusundaki tebligatından bahseder. 28 Bundan dolayıdır ki söz konusu millî teşkilatların çok gizli tutulmasının yanı sıra teşkilatın muhafaza ve emniyeti bakımından müfrezeler teşkil edilmesi gerek görülmüştür. Ayrıca Heyet-i Temsiliye tarafından, halkta işgallere karşı bozgun psikolojisi oluşturmamak için özellikle Maraş ve Antep bölgelerine şu direktifler verilmiştir: -Göç yasaktır. -Arazi ve emlak ancak Türklere satılacaktır. -Halk arasındaki uhuvvet ve tesanüd güçlendirilecektir. -Türk olmayan unsurlardan alış-veriş yapılmayacaktır. -Jandarma, polis, orman, köy ve çarşı bekçileri ve her türlü emniyet işlerinde Türkler görevlendirilecektir. -Her türlü güvenlik sağlanmalıdır. -Millî kurulların idaresi kesinlikle ordudan subay ve astsubayların, özellikle başkanlıkta hizmete lâyık tecrübeli vatanseverlerin eline verilmeli ve bu maksatlarla kolordu bölgelerinden seçilerek gönderilmelidir. 29 Bu direktifler doğrultusunda Güney Cephesi nde Antep, Urfa, Maraş ve Adana da çeşitli millî teşekküller vücuda getirilmiştir. Bu kuruluşların amacı İngiliz işgali sırasında İstanbul ile alâkası kesilmiş olan Güney Anadolu da idarî mekanizmayı elde tutmak ve halkın ihtiyaçlarını karşılayarak onları birlik ve bütünlüğünü korumaktır. Güney Cephesi ndeki önemli 27 Türk İstiklal Harbi, s Mazhar Müfit Kansu, Erzurum dan Ölümüne Kadar Atatürk le Beraber, Cilt II, Ankara 1988, s Türk İstiklal Harbi, s

9 Adnan GÜL millî teşekküllerden biri de Cemiyet-i İslamiye dir. Bu cemiyet 1895 yılında Türkler tarafından kurulmuştur. İlk adı Maarif-i Mahalliye Cemiyeti dir. 30 Cemiyet silahlı bir teşekkül olmadığından müdafaa-i hukuk cemiyeti için işgal kuvvetlerine karşı bir maske vazifesi görmüştür. Halkı fikren savaşa hazırlayan cemiyet, şehir içi savaşın başlamasıyla Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti ne dönüşmüştür Ekim 1919 da Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti nin Antep şubesi kurulmuştur. Bu arada Güney Anadolu da işgal altındaki bir başka yöre olan Urfa da ise temeli önceden atılmış millî teşkilatlanmanın sürdüğünü görmekteyiz. Millî çalışmalar Jandarma Tabur Komutanı Binbaşı Ali Rıza Bey in liderliğinde hız kazanmıştır. 32 Ali Rıza Bey, muhtemel çatışmaların şehre de yönelebileceğini, bu yüzden teşkilatlanmanın yararlı olacağını, ayrıca daha önceden kurulup dağılmış olan Urfa Millî Alayı nın silahlarından faydalanılabileceğini belirtmiştir. Ali Rıza Bey in yanı sıra sancak idare meclis üyesi Hacı Kâmil zade ve Hacı Mustafa Efendi nin liderliğinde 12 kişiden oluşan Urfa Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti 4-5 Eylül 1919 da Urfa da kurulmuştur. 33 Böylece Temsil Heyeti nin kurulması ve başına M. Kemal Paşa nın geçmesiyle işgallere karşı teşkilatlanma yönünde sunulan tebligatlar Anadolu halkı tarafından kabul görerek her tarafta müdafaa-i hukuk cemiyeti şubelerinin açılması sağlanmıştır. Millî teşkilatlanma halkın işgal güçlerine karşı direnişini sistemli hale getirmesinin yanı sıra, maddî ve manevî destekle basit milis güçlerinden ülke çapında bir düzenli bir ordunun kurulmasını da sağlamıştır. Bu durum Türk milletinin tarihten getirdiği teşkilatçı ve devlet kurucu tecrübesi ile yakından ilgilidir. Yıkılmış bir devletin enkazı üzerine yeni bir devletin kurulması Türk milletinin bu özelliğini teyit etmektedir. Anadolu nun Güneyinde İngiliz Çıkarları İngiltere için stratejik bakımdan en önemli noktalardan biri de Hindistan yolu üzerinde bulunan Irak idi. Dicle ve Fırat Nehri üzerindeki ulaşım bütünü ile İngilizlerin tekelinde bulunuyordu. Aden Körfezi nin İngilizlerce zaptından sonra Güney Anadolu nun elde edilmesi İngiltere ye göre sadece Rusya ya karşı bir mücadele ihtimali için değil; aynı zamanda Süveyş Kanalı ve Mısır ın savunmasında da bir hareket üssü olarak gerekliydi. 34 I. Dünya Savaşı, İngiltere ye bu yolu ele geçirebilmesine ortam hazırlamıştır. XIX. yüzyılın son çeyreğinde 1878 de Kıbrıs ı ele geçiren İngiltere, bu konuda önemli bir mesafe kat etmişti. Mayıs 1916 Sykes-Picot Antlaşması ise İngiltere ye istediği fırsatı vermiş, Bağdat tan Basra ya kadar Güney 30 Sahir Uzel, Gaziantep Savaşının İçyüzü, Ankara 1952, s. 8; A. Öztürk, age, s Ali Nadi Ünler, Gaziantep Savunması, İstanbul 1969, s Kerim Fırat, Urfa Savaşından Yapraklar, Ankara 1940, s. 14; bkz. İ. Özçelik age, s Müslim Akalın, Millî Mücadelede Urfa, Urfa 1985, s E. E. Adamof, age, s

10 SBArD Mart 2008, Sayı 11, sh Mezopotamya yı, Akdeniz kıyısındaki Hayfa ve Akka yı kendi nüfuz sahasına katmıştır. 35 Sykes-Picot Antlaşması nda Antep, Maraş, Urfa ve Musul un Fransızlara vaat edilmesine rağmen bu bölgeleri İngiltere nin işgal etmesi aslında Musul u pazarlık konusu yapmak içindir. 36 Fransızlar da Antep, Maraş ve Urfa bölgelerine karşılık Musul u İngilizlere verdiklerini açıklamışlardır. 37 İngilizlerin Maraş ve civar bölgelerini işgal sebeplerinden biri de bölgenin coğrafi yapısıdır. Güney ve G. Doğu Bölgesi nin kuzey kesimleri özellikle Maraş bölgesi dağlık olduğundan serbest harekete imkân vermemektedir. Bu bölgede güneyden gelecek saldırılara karşı savunma oldukça kolaydır. Buna karşılık Antep ve Halep civarı savunmaya elverişli olmadığından Maraş bölgesinden gelecek bir hareketi durdurmak oldukça zordur. 38 Bu jeopolitik konumdan dolayı Suriye deki kuvvetlerini güvenlik altında tutmak isteyen İngilizler, İskenderun dan sonra Antep, Urfa ve Maraş ı da işgal etmişlerdir. İngilizler Maraş ve çevresini işgale geçerli bir sebep bulamadıklarından Mondros Mütarekesi nin 7.maddesini ileri sürmüşlerdir. 39 Mütarekenin 16.maddesinde yer alan Suriye ve Irak sınırlarının yanı sıra 12.maddede yer alan kontrol kelimesinin de manasına açıklık getirmemişlerdir. 40 Aynen daha önce bahsedilen Kilikya denilen bölgenin sınırlarının muğlâk bırakıldığı gibi. Mondros Mütarekesi nin antlaşma metninin tümü âdeta Türk toplumu aleyhinde uygulamalara fırsat vermek amacıyla hazırlanmış gibidir. Bu hususu İngiliz arşiv belgeleri doğrulamaktadır. O sırada İngiliz İstihbarat Servisi nde çalışan A. J. Toynbee, 3 Ekim 1918 de hazırladığı Türkiye ile Mütareke ve Geçici Teklifler başlıklı bir hatırlatmada 41 Türk toplumunu tahrik etmemek için İstanbul un ve Anadolu nun işgalinden kaçınılması gerektiği vurgulanmıştır. Bir başka İngiliz hariciye yetkilisinin bu belge üzerine şu notu düştüğünü görüyoruz: Çanakkale ve Boğazlardaki stratejik noktalar gibi belirsiz kelimeler kullanılmalı, gerekirse İstanbul un sözünü etmekten 35 Yuluğ Tekin Kurat, Osmanlı İmparatorluğu'nun Paylaşılması, Ankara 1976, s İngiliz Savaş Kabinesi, petrol bölgelerinin işgalinin tamamlanmasından devamlı endişe duymuştur. Hatta bu konuda Türklerin elinde bulunan Musul petrol yataklarının bir an önce işgali için hükümet, General Marshall a şu emri verdiği kayıtlara düşmüştür: Petrol bulunan bölgeleri mümkün olan en kısa süre içinde derhal işgal edin. Hopkirk Peter, İstanbul un Doğusunda Bitmeyen Oyun, çev. Mehmet Harmancı, İstanbul 1994, s. 466; Osman Özsoy, Saltanat tan Cumhuriyet e Kurtuluş Savaşı ( ), İstanbul 2007, s Y. Akbıyık, age, s Türk İstiklal Harbi Güney Cephesi, Cilt IV, Ankara 1966, s Y. Akbıyık age, s Mondros Mütarekesi 12. madde: Hükümet muhabereleri müstesna olmak üzere telsiz, telgraf ve kabloların İtilaf memurları tarafından murakabesi 16. madde: Hicâz, Asir ve Yemen de Suriye ve Irak ta bulunan birlikler en yakın İtilaf komutanına teslim olunacaktır ve Kilikya daki kuvvetlerin muhafazası için lüzümlu olandan maadası 5. maddedeki şartlara geri çekileceklerdir. E. Semih Yalçın, age, s Bkz. Selahi R. Sonyel, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, Ankara 1973 s. 15; bkz. Y. Akbıyık, age, s

11 Adnan GÜL kaçınmalıdır. 42 Bu uyarıları kulak ardı etmeyen İngiltere, stratejisini çok iyi uygulamış ve Mondros Mütarekesi ne net olmayan muğlâk kavramları koydurarak işgallere zemin hazırlamıştır. İşte Maraş ın İngilizler tarafından işgalinde de bu durum Türkiye aleyhine kullanılmıştır. Böylece İngiltere bu işgallerle Çanakkale ve Kut ül Amare de yenildiği Osmanlı Devleti nden âdeta prestijini kurtarma çabasındadır. 43 Buna bir çeşit cezalandırma da denebilir ki bu cezalandırmanın bir yönünü de Maraş oluşturmuştur. Maraş ın İngilizlerce İşgali İngilizlerin Suriye cephesinde Mondros Mütarekesi ne aykırı ilk istek ve davranışı İskenderun dan başlamıştı. İngilizler, İskenderun u işgal gerekçesi olarak Haleb civarındaki ordularına erzak yolu olduğunu ileri sürmüşlerse de asıl amaçları bölgeyi ele geçirmekti. Çünkü İskenderun, İngiltere nin Yakındoğu politikasında stratejik önemi inkâr edilemez bir yer idi. Nitekim 9 Kasım 1918 de İskenderun u 15 kişilik bir kuvvetle tehdit kullanarak işgal eden İngilizler, bununla da yetinmeyerek mütarekeye aykırı olarak Adana vilayetinin de boşaltılmasını 2. ordudan istemişlerdir. 2. Ordu da 15 Aralık 1918 de lağvedilmiştir. Bölgenin boşaltılması ile Fransızlar da işgale katılmış, çoğunluğu Ermenilerden oluşan bir kuvvetle 11 Aralık 1918 de Dörtyol a, 17 Aralık 1918 de Mersin e çıkarma yapmışlar. Ardından Mısır daki İngiliz İşgal Kuvvetleri Komutanı General Allenby nin emri ile Adana da işgal edilmiştir Aralık ayında Halep ten Kilis e gelen İngiliz kuvvetleri 17 Aralık 1918 de Antep i, 3 Ocak ta da Caraplus u işgal etmişlerdir. 44 Antep in işgal edilmesi üzerine sıranın Maraş a geldiği anlaşılıyordu. İşgalden önce Maraş ta bulunan askeri malzeme Kayseri ye nakledilmiş, şehirde Teğmen Cemal bir kıt a asker ile kalmıştır. 45 Türk askerinin bölgeyi terk etmesinden sonra İngilizler Mondros un 7.maddesini ileri sürerek 22 Şubat 1919 da Maraş ı işgal ettiler. 46 Daha şehre girmeden Maraş halkı kesin tavrını almış, işgale engel olmak maksadıyla Aksu Köprüsü nü yıkmışlardır. Nehrin üzerine dar bir köprü kurarak yürüyüşlerine devam eden İngilizleri 47 şehirdeki Ermeniler sevinç içinde karşılamışlardır. Taşkınlıkları son haddini bulmuş olan Ermeniler, Yaşasın İngilizler, Yaşasın Ermeniler, Kahrolsun Türkler diye haykırmışlardır. Maraş ı işgal eden İngiliz kuvvetleri bir Hind Süvari Alayı ndan ibaret olup başlarında Max Andrio adlı bir komutan bulunuyordu. Maraş Mutasarrıflığı nın verdiği bilgilerde İngiliz işgal 42 Bkz. Y. Hikmet Bayur, Yeni Türk Devletinin Harici Siyaseti, İstanbul 1935, s Sina Akşin, İstanbul Hükümetleri ve Millî Mücadele, İstanbul 1976, s A. Öztürk, age, s ; Y. Akbıyık Antep'in işgalini 10 Ocak 1918 olarak vermektedir 45 Yalçın Özalp, M. Kemâl Millî Mücadelenin İlk Zaferi, Ankara 1984, s Gothart Jaeschke, Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi, Ankara 1970, s Adil Bağdatlılar, Uzunoluk Dergisi, Kahramanmaraş 1974, s

12 SBArD Mart 2008, Sayı 11, sh kuvveti 600 kişiden oluşuyordu. Bunların 360 ı süvari, geri kalanı da piyade idi. 48 Çoğu Müslüman olan Süvariler, halkla hemen kaynaştılar. Aralarında öyle ilişkiler kuruldu ki; bu Müslüman İngiliz askerleri Maraş halkına gizlice silah ve cephane dahi dağıtıyorlardı. 49 İngilizlerin Maraş ı işgali tepkisiz kalmamıştır. Nitekim daha İngilizlerin şehre girişlerinin ilk günü Maraş Mutasarrıfı Ata Bey, işgali kabul etmeyeceklerini, kendilerini barış Antlaşması imzalanıncaya kadar misafir olarak gördüklerini bildirmiştir. Maraş ileri gelenleri de idareye müdahale edilmemesini, haklarına dokunulmamasını, işgal komutanın yaptığı toplantıda dile getirmişlerdir. 50 Halkın karalılığını gören İngiliz kuvvetleri işgal döneminin olaysız geçmesine azami derecede dikkat etmişlerdir. Bu durum İngilizlerin Maraş ı daimi olarak elde tutma düşüncesinde olmaması ile açıklanabileceği gibi işgalci İngiliz askerlerin çoğunun Müslüman olmasıyla da ilgilidir. Hatta İngiliz işgal kuvvetlerinden olmasına rağmen kaçıp, Maraş ta kalmış olan İskender ve İnayet Çavuş, Maraş mücadelesinde büyük yararlılıklar göstermişlerdir. Bunların çocukları bugün hâlâ Maraş ta yaşamaktadır Tehcir Yasası ile göçe tâbi tutularak sürgüne gönderilen Ermenilerden yaklaşık 1500 kadarı İngilizlerin Maraş ı işgali üzerine şehre dönmüştür. İngilizlerden maddî ve manevî güç alan Ermeniler, eyleme geçerek Türklere karşı çeşitli yalan ve iftiralara başlamışlardır. Ermenilerin karışıklık çıkarmak üzere Maraş a dönmeleri Fransız işgali sırasında daha da yoğunlaşarak hızlanmıştır. 51 İngiliz işgal kuvvetlerinin siyasi memuru Mısırlı Yüzbaşı Hasan Rufaî, Ermenilerin tahriklerine kapılmamış, şikâyetleri kendilerine değil; Osmanlı adlî mercilerine yapmaları gerektiğini belirtmiştir. 52 İşte bu gibi sebeplerle İngiliz işgal dönemi fazla sıkıntılı geçmemiş, Ermenilerin amaç ve teşebbüsleri bu dönemde sonuçsuz kalmıştır. İngilizlerin Maraş ı işgali 15 Eylül 1919 da imzaladıkları Suriye İtilafnamesi gereği 1 Kasım 1919 da sona ermiş ve Maraş Fransızlara bırakılmıştır Y. Akbıyık, age, s Y. Özalp, M. Kemâl ve Millî Mücadelenin İlk Zaferi adlı eserinde (s. 26) bu silah dağıtma olayının aslında ingilizlerin bir oyunu olduğundan şüphelenmekte; fakat buna bir gerekçe ileri sürmemektedir. 50 Abdurrahman Siler, Kahramanmaraş'ın İşgaline Karşı Kahramanmaraş Halkının Tepkileri, Kahramanmaraş ın Kurtuluşunun 75. Yıldönümü Münasebetiyle Kurtuluş Konferansları, Kahramanmaraş 1995, s Fransız kaynaklarına göre 120 bin civarında Ermeni nin Anadolu'nun Güney vilayetlerine yerleştirildiği iddia edilmektedir. Bkz. Y. Akbıyık, age, s Y. Akbıyık, age, s Maraş'taki İngiliz işgal dönemini kısaca şu şekilde değerlendirebiliriz: İngilizler 22 Şubat 1919'da Maraş'ı işgal edene kadar Maraş vilayeti hemen hemen 6-7 asırdan beri düşman ayağı basmamış Türk vilayetlerinden biri idi. Bu sebeple işgal, Maraş halkı üzerinde şok etkisi yapmıştır. İngilizler, Türk milletini çok iyi tanıyor ve bir işgale boyun eğmeyeceklerini biliyorlardı. Zaten kendileri de Maraş'ı geçici olarak işgal etmişlerdi. İşgaldeki asıl amaçları; bölgeyi Fransızlara karşı bir koz olarak kullanmaktı. Bu gaye ile hareket eden İngilizler, Maraş'ta mahalli hükümete bir müdahalede bulunmamışlardır. Tabii ki bunda Maraş halkının ve Mutasarrıf Ata Bey'in kararlılığının büyük rolü olmuştur. Ermenilerin Türkler üzerinde oynamak istedikleri oyunlara alet olmayan İngilizlerin bu 188

13 Adnan GÜL Suriye İtilafnamesi ve İngilizlerin Maraş ı Fransızlara Terk Etmesi Ekim 1916 da İtilaf Devletleri nin kendi aralarında gizli olarak imzalanan Sykes- Picot Antlaşması na göre Osmanlı Devleti nin hâkimiyet sahası içinde bulunan Basra Körfezi nden Musul a kadar olan bölge İngiliz nüfuz sahası olarak kabul edilirken Adana, Mersin, Antep, Urfa, Maraş, Musul ve Suriye bölgesi de Fransız nüfuz sahası olarak tanınmıştır. İngilizler, kendi nüfuz sahası ile Rusya arasında bir tampon bölge oluşturmak gayesiyle bu bölgenin Fransa ya verilmesini kabul etmiştir. Savaş sırasındaki şartların savaş sonrasında değişmesi üzerine bütün yükün kendisi tarafından çekildiği gerekçesi ile İngilizler, Sykes-Picot ta Fransa ya kaptırdığı Musul u geri almak istiyordu. Hatta İngiltere, Mondros görüşmelerinde bu konuda Fransa yı taraf dahi yapmadı. 54 İngiltere nin savaş sırasında Anadolu nun güneyinde kurmayı düşündüğü tampon bölge fikri, savaş sonrasında biraz daha kuzeye doğru çekilerek bir Uydu Kürt Devleti fikrine dönüşmüştür. Bu bölge, Doğu ve Güney Doğu Anadolu Bölgelerini kapsayacaktı. İngilizler, bu amacını gerçekleştirebilmek için bölgede bölücülük faaliyetlerinde bulunmuşlardır. Bu durum konumuz dışında olduğundan üzerinde durmayacağız. İngiltere, Güney Anadolu dan çekilmeyi Musul ve Filistin üzerinde nüfuz sahibi olma şartına bağlıyordu. Fransa nın söz konusu bölgelerde işgal için yeterli miktarda kuvveti olmadığını bilen İngiltere, Fransızları Suriye, Kilis ve Toros geçitlerindeki askerlerini geri çekmekle tehdit etti. Fransa bu durumda Suriye bölgesinin Arapların tehdidi altına girebileceğini biliyordu. İngiltere açıkça tehdit ile Fransa yı Musul ve Filistin için kabule zorluyordu. 55 Sonunda bir mukavele imzalandı. Tarihte Suriye İtilafnamesi 56 olarak da geçen bu Antlaşmaya göre İngilizler emellerine ulaşmışlardır. Musul u elde eden İngilizler aynı zamanda Filistin in de kendi nüfuz sahası olarak tanınmasını sağlamıştır. İngiltere nin bu Antlaşma ile elde ettiği Musul, Türkiye, İran ve Kafkasya arasındaki ulaşım yollarının merkezi olmakla birlikte ayrıca Türkiye yi İran dan ayıran bir bölge idi. İngiltere, böylece doğuda Hindistan ve Afganistan, batıda İran ı nüfuzu altına almış oluyordu. Dolayısıyla bu durumda gerek Türkiye ye gerekse İran a etki edebilir, Hazar Gölü ne kadar ilerleyebilir ve Ortadoğu yu kontrol edebilirdi. tutumu Ermeniler üzerinde caydırıcı bir etki yapmıştır. Ayrıca bunda İngiliz işgal kuvvetleri içinde azımsanmayacak derecede çok olan Hintli Müslüman askerlerinin halkla uzlaşmacı politika yürütmelerinin de etkisi olduğunu unutmamak gerekir. Kısaca İngilizler 8 aylık işgalleri sonucunda 15 Eylül 1919'da Maraş'ı terk edip giderlerken herhangi bir vukuata sebep olmadıkları gibi olmasına da engel olarak yerlerini Fransız işgal kuvvetlerine bırakmışlardır. 54 Sina Akşin, Kurtuluş Savaşı'nda ve Lozan'da İngiltere ve Fransa İle İlişkiler, İstanbul 1978, s Y. Akbıyık, age, s Gothart Jaschke, Türk Kurtuluş Savışı Kronolojisi, Cilt I, Ankara 1970, s

14 SBArD Mart 2008, Sayı 11, sh Görüldüğü üzere İşgal devletleri her fırsatı kendi lehlerine çevirerek kârlı çıkmanın yollarını arıyorlardı. Bu konuda ağırlığını hissettiren devlet İngiltere idi. İngilizler kendi işgalleri altında bulunan Urfa, Antep ve Maraş sancaklarını Fransızlara terk ederken aslında devamlı olarak kaynayan bir bölgenin sorumluluğunu da Fransa ya bırakmış oldular. Ayrıca bölgeden askerlerini çekmekle kuvvetlerinin büyük bir kısmının serbest kalmasını sağladılar. 57 En önemlisi de Türklerle mücadelenin zorluğunu bildiklerinden Fransızları bu bölgede meşgul ederek dikkatlerinin Arap bölgelerinden uzak durmasını sağladılar. 58 Böylece yüzyıllarca Türk idaresinde kalmış olan yerler Türk milletinin inisiyatifi dışında İngiltere ve Fransa arasında pazarlık konusu oluyor ve devir teslim ile el değiştirmiş oluyordu. 59 Suriye İtilafnamesi ne Karşı Tepkiler Fransızlarla İngilizler arasında Suriye ve Güney Anadolu nun devir teslimi konusunda görüşmeler sürerken Türk toplumu da işgallere karşı koymak amacıyla yurdun her tarafında millî cemiyetler kurmaya çalışıyordu. Bir taraftan cemiyetler kurulurken diğer taraftan da kongrelerle vatanın ve milletin geleceği hakkında kararlar alınıyordu. Sivas Kongresi nin açılış günü bir konuşma yapan M. Kemal Paşa, Mondros a işaret ederek İtilaf Devletleri ile yapılan mütarekede adil bir sulh beklendiği sırada, Türk vatanı ve milleti aleyhine kararlar alındığını ifade ediyor ve aynı zamanda Adana, Antep ve Maraş dolaylarının da işgal edildiğini belirterek bunun üzerine yurdun her tarafında millî cemiyetlerin kurulduğunu dile getiriyordu. 60 Heyet-i Temsiliye başkanı M. Kemal Paşa ya göre İngilizlerin Güney vilayetlerini Fransızlara devretmesi ve Fransızların da bu bölgeyi işgale kalkışması dikkat çekicidir. Ona göre Doğu Anadolu da sözde Büyük Ermenistan ın kurulmasının imkânsızlığını gören İtilaf Devletleri, Adana, Maraş, Antep ve Urfa havalisinde Diyarbakır ın da ilhakı ile Küçük Ermenistan oluşturmaya karar vermişlerdir. Bu sebeple bölge halkı işgale karşı tepkisiz 57 İngilizlerin Suriye İtilafnamesi gereği Güney Anadolu dan çıkmış olması kendisini çok rahatlatmıştır. Çünkü yeterli sayıda askerî yoktur. Yaptırım güçleri taktik ve tehdide dayanmaktadır. Maraş ı, Antep i birkaç yüz askerle özellikle İskenderun u 15 askerle işgal etmesi bunu teyit etmektedir. İngilizlerin askeri kuvvetinin işgal ettikleri bölgelere yeterli gelmediği konusuna Kâzım Karabekir, İstiklâl Harbimiz adlı eserinde de değinmiştir. Karabekir: İngilizlerin toplam kuvveti iki fırka ile bir alaydır. Fırkanın biri Türkiye de diğeri Mısır da. Sudan da müthiş bir ihtilal var. Türkiye ye sevk edilmek üzere General Allenby ile asker sevk edeceklerdi. Asker isyan etti. Bir er gönderemediler. Afganistan Hindistan a sarkmakta. İngilizler endişede. İngilizlerin baskılarını nazar-ı dikkate almayınız. İşgal edecek kuvvetleri yoktur. Baskıları kuru tehdittir. Kâzım Karabekir, İstiklâl Harbimiz, İstanbul 1988, s İ. Özçelik, age, s M. Kemal Atatürk, Nutuk, Cilt I, Ankara 1973, s M. Kemal Atatürk, age, s

15 Adnan GÜL kalacak olursa bu durum Fransızların cüretini artıracaktır. İşte bunu engellemek için bölge halkı teşkilatlandırılır Eylül 1919 da Fransa ve İngiltere başbakanları Clemanceau ile Lloyd George arasında mutabakata varılan Suriye İtilafnamesi nden sonra İngiltere, Antep, Urfa ve Maraş taki askerlerini Musul a doğru çekmeye başlamış ve halk arasında İngilizlerin Maraş ı Fransızlara devredeceği haberleri yayılmaya başlamıştı. Bu durum Maraş ta büyük heyecan meydana getirdi. Maraşlılar buna dair haberleri Adana dan gelenlerden alıyorlardı İngiliz işgal kuvvetleri siyasi memuru Yüzbaşı Hasan Rufai nin de bu söylentileri teyit etmesi Maraş ta heyecanı bir kat daha artırdı. İnfialin sebebi Fransız kuvvetleri içinde Ermenilerin de bulunmuş olması idi. Yüzbaşı Hasan Rufai, Maraş ileri gelenlerine bundan sonra yapılacak işin uygun bir dil ile telgraf yazılarak birer nüshasının yabancı devlet elçiliklerine ve Osmanlı Hükümeti ne göndermek olduğunu bir tavsiye olarak bildirdi. Ayrıca Hasan Rufai, Fransız kuvvetleri içinde Ermeni fedailerinin de bulunduğunu ve ileride Maraş ta çıkabilecek olaylardan mesul olunamayacağının telgrafa ilave edilmesini, söz konusu telgrafın bir nüshasının da İngiliz İşgal Kuvvetleri Umum Kumandanı General Allenby e kendisinin göndereceğini belirtti. Hasan Rufaî bu uyarılardan bir sonuç çıkıp çıkmayacağının da meçhul olduğunu ileri sürdü. 62 Yazılan telgraf, şehrin ileri gelenleri tarafından hazırlanmasının ardından halka okunması için Ulu Camii ne getirildi. Daha sonra mevcut cemaat tarafından da kabul edilerek 16 Ekim 1919 da imzalandı. 63 Bu arada Heyet-i Temsiliye de konu ile yakından ilgileniyordu. M. Kemal Paşa ya göre Maraş halkı tarafından alınan kararlar ve tedbirler yerinde idi. 64 Aynı zamanda M. Kemal, Ekim 1919 da Fransız Le Temps Gazetesi muhabirini Türkiye ye davet etmiş ve muhabirden millî hükümetin niyet ve maksadını bütün dünyaya duyurmasını isteyerek millî hareketin devam edeceğini ve hiçbir zaman sarsılmayacağını, bu yüzden Fransız İşgalinin kabulünün mümkün olmadığını ifade etmiştir. 65 Her şeye rağmen Fransızlar kararından vazgeçmemişler, bir taraftan Fransa yı Suriye de tehdit eden Emir Faysal dan ve Türkiye den gelecek tepkiye aldırmadan 30 Ekim 1919 da Maraş ı işgal etmişlerdir. Maraş ın Fransızlarca İşgali Maraş, Fransız Yüzbaşı Fouquet komutasında 412. Alaydan yarım bölük, Ermeni Millî Alayı nın 1. Taburu ve 1 sipahi takımı ile 30 Ekim 1919 da işgal edilmiştir. İşgal kuvvetlerinin sayısı 400 Ermeni, 1000 Fransız ve 50 Cezayirli 61 Bkz. A. Öztürk, age, s Y. Akbıyık, age, s Adil Bağdatlılar, İstiklal Harbinde Kahramanmaraş, Uzunoluk, Kahramanmaraş 1974 s. 34; Aylık Ansiklopedi, Ankara 1946, Cilt II. s Bekir Sıtkı Baykal, Heyet-i Temsiliye Kararları, Ankara 1974, s Y. Akbıyık, age, s

16 SBArD Mart 2008, Sayı 11, sh süvariden ibaretti. 66 Fransızların Maraş ı işgalini Maraşlı Ermeniler çok büyük törenlerle ve çılgın gösterilerle karşıladılar. Maraş ı işgale gelen birliklerin çoğu Fransız üniforması giyen Ermenilerden oluşuyordu. 67 Fransız askerleri Ermeni kadınların alkışları arasında yollardan geçerken Ermeni erkekleri de ellerinde Fansız ve Ermeni bayrakları olduğu halde kahrolsun Türk padişahı, kahrolsun Türkler, yaşasın Fransızlar ve Ermeniler diye bağırıyorlardı. 68 Aslında Ermenilerin bu coşku ve sevinçlerinin sebebi Fransızların kendilerine sözde bağımsızlık verecek olduğuna inanmış olmaları idi. Öte yandan Fransız askerlerinin çoğunluğunun Ermeni gönüllülerden oluşması Türklerin hissiyatını fazlası ile rencide etmiştir. Öyle ki Kıptî Mahallesi nde oturan Çeribaşı Halil Ağa dahi öfke dolu idi. Ermeniler Fransızları karşılamak için davul zurna aramışlar bu amaçla şehrin en iyi davulcularından olan Halil Ağa ya haber gönderip ne kadar davul zurna varsa para ile tutmak istemişlerdir. Halil Ağa Kıpti idi. Fakat vatansever olduğundan Ermenilere: Eğer göndereceğim davulları altın ile dolduracak olsanız yine de oraya bir tek davul, bir tek zurna göndermem diyerek istekleri reddetmiştir. 69 Maraş ın işgali üzerine esarete alışmamış olan Maraş halkının hiçbir zaman ümitleri kırılmamıştır. Halkın: Her karış toprağı Türk kanı ile sulanmış bu vatan parçası kirli düşman çizmesi altında çiğnenemez. 70 sesleri kısa zamanda bütün Maraş a yayılmıştır. Maraş halkının tepkilerinin boyutlarını daha iyi kavramak için Millî Mücadele nin başkomutanı ve lideri M. Kemal Paşa nın tutumuna da kısaca değinmek gerekir. M. Kemal Paşa, Suriye İtilafnamesi nin uygulamaya konularak Antep, Urfa ve Maraş ı Fransızların işgale başlaması üzerine bütün yurt çapında vilayetlere ve Heyet-i Temsiliye merkezlerine 6 Kasım 1919 tarihli bir genelge göndermiştir. Genelgede Maraş, Antep ve Urfa nın Fransızlarca işgal edildiğini İstanbul Hükümeti nin bu işgalleri İtilaf Devletleri nezdinde protesto ettiğini, adı geçen bölge ahalisinin de muazzam mitingler yaparak Osmanlı vatanının ayrılmaz bir parçası olduklarını dünyaya ilan etmeye başladıklarını bildirmiştir. Ayrıca bütün Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti heyetleri ile belediye başkanları tarafından Osmanlı Devleti nin bir parçası olan bu yerlerin haksız bir şekilde Fransızlar tarafından işgal edildiği telgraflarla İtilaf Devletleri elçiliklerine, Avrupa ve Amerikan kamuoyuna haksızlığın giderilmesi için kararlı bir 66 Sabahattin Selek, Millî Mücadele, İstanbul 1982, s. 533; Y. Akbıyık, age, s Fransız ordusundaki asker sayısının yetersizliği Fransızları işbirliği içindeki Ermenilerden takviye yapmalarına yol açmıştır. Bu konuda M. Kemal Paşa tarafından Maraş ve Antep savunmalarına destek olması amacıyla görevlendirilen komutanlardan Kılıç Ali, kitaplaştırılan hatıralarında Fransızların asker yetersizliği sebebiyle Ermenilerden bir alay oluşturduğundan bahseder. Kılıç Ali, Kılıç Ali Hatıralarını Anlatıyor, İstanbul 1995, s. 25. Ayrıca Bkz. Mete Tuncay, Siyasal Tarih , Türkiye Tarihi (Çağdaş Türkiye ), Cilt 4, İstanbul 1989, s S. Selek, age, s. 534; Y. Akbıyık, age, s Y. Akbıyık, age, s M. Celaleddin Çoğalan, Her Yönüyle Kahramanmaraş, İstanbul 1982, s

17 Adnan GÜL dille bildirilmiştir. 71 M. Kemal Paşa nın bütün illere ve merkez heyetlerine gönderdiği genelge ile işgalin protesto edilmesini istemesi üzerine Türkiye nin her tarafında protesto hareketleri ve mitingler düzenlenmiştir. Bu çerçevede sadece İngiliz yetkili ve temsilciliklerine Türkiye nin çeşitli il ve ilçelerinden 81 adet protesto telgrafının ulaştırılmış olması bir fikir verebilir. Maraş ta ise şehrin ileri gelenleri Fransız işgalini engellemek için bir telgraf metni hazırlamış ve yetkili makamlara başvurulmuştur. Ulu Camii de toplanan esnaf şeyhleri ve eşraf, metnin altına imzalarını koymuşlardır Telgraflardan biri İtilaf Devletleri temsilciliğine diğerleri de Osmanlı Hükümeti ne ve Mısır da buluna İngiliz İşgal Genel Komutanı Allenby e ulaştırılmıştır. Tabii ki sonuç alınamamıştır. 72 Maraş Ulu Camii nde yapılan mitingi de bu protesto telgrafıyla birlikte zikretmek gerekir. Fakat Maraş ile beraber bölgenin Fransızlar tarafından işgali üzerine birçok il ve ilçelerde işgaller mitinglerle protesto edilmiştir. Bunları sadece isim olarak sayacak olursak: Antep, Tokat, Kulp, Erzincan, Çemişkezek, Silvan, Eğin, Akdağmadeni, Mutki, Arapkir, Diyarbakır, Mardin, Siverek, Nusaybin, Genç, Feke, Rasulayn, Kastamonu, Palu, Bitlis, Alanya, Adıyaman, Emet, Erzurum, Sürmene, Viranşehir ve Hakkâri çeşitli mitinglerle protesto edilmiştir. 73 Söz konusu işgal bölgelerinde yapılan protesto ve mitinglerde başlıca şu hususlar dile getirilmiştir: 1- İşgalin Mondros Mütarekesi hükümlerine aykırı olduğu ve işgallere sebep olarak gösterilen 7. maddenin işgal hakkını doğurmadığı; çünkü bu bölgelerde herhangi bir olayın meydana gelmediği ve sükûnetin sağlanmış olduğu; 2- İşgalin ABD Başkanı Wilson un yayınladığı beyannameye aykırı olduğu, bu sebeple işgalin sona erdirilip Türklere egemenlik hakkının tanınması; 3- Bölge halkının hem kültürel hem de nüfus bakımından çoğunluğunun Türk olduğu bu bölgede yedi asırdan beri Türk bayrağının dalgalandığı, dolayısıyla Türk hâkimiyetinde kaldığı, iktisadi olarak da durumun aynı olduğu, bölgenin hiçbir ilinin Osmanlı Devleti nden ayrılmak istemediği; 4- İşgalin Türk-Fransız tarihi yakınlaşmasına uymadığı; 5- Bütün dünyada hürriyet, adalet ve medeniyette liderlik ettiğini iddia eden Fransa nın bu son hareketinin milletlerarası hukuk kurallarına aykırı olduğu; 6- İşgal hareketinin Türk hâkimiyetine vurulmuş bir darbe olduğu, Türk milletinin şimdiye kadar esaret altında yaşamadığı ve yaşayamayacağı; istiklali uğrunda gerekirse canını bile seve seve feda edeceği; 7- Doğu ve Güney Doğu Anadolu da oluşturulmak istenen Kürtçülük propagandasına bu bölge halkının itibar etmediği ve etmeyeceği, tek vücut olarak Heyet-i Temsiliye nin vereceği kararı bekledikleri; 71 Y. Akbıyık, age, s M. Celaledddin Çoğalan, age, s Y. Akbıyık, age, s