Türkiye de Pestisit zehirlenmeleri. Cengiz GÖKBULUT. Balıkesir Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Tıbbi Farmakoloji Anabilim Dalı, Çağış Kampüsü, Balıkesir

Transkript

1 Türkiye de Pestisit zehirlenmeleri Cengiz GÖKBULUT Balıkesir Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Tıbbi Farmakoloji Anabilim Dalı, Çağış Kampüsü, Balıkesir Pestisit, insan, hayvan ve bitkiler üzerinde veya çevresinde yaşayan, besin kaynaklarının üretim, depolanma ve tüketimi sırasında besin değerini düşüren ya da zarara uğratan böcek, kemirici, yabani ot, mantar gibi etkenlerin zararlı etkilerini engellemek, azaltmak veya onları yok etmek amacıyla kullanılan kimyasal maddeleri ifade eden genel bir terimdir. Etkili oldukları zararlı çeşitlerine göre de insektisit (böceklere karşı), herbisit (yabani otlara karşı), fungusit (mantar ve sporlarına karşı) ve rodentisit (kemirgenlere karşı) gibi isimler alırlar. Günümüzde tarım ürünleri zararlıları ile mücadelede birçok yöntem (karantina, kültürel önlemler ile mekaniksel, fiziksel, biyoteknik ve biyolojik mücadeleler) kullanılmakla birlikte; bunlara göre daha az işgücü ve masrafla geniş alanlarda mücadele yapılabilmesi, uygulanmasının daha kolay olması ve kısa zamanda etkili sonuç alınması gibi avantajlarından dolayı kimyasal mücadelede halen en çok tercih edilen yöntemdir (Uygun ve ark, 2010). Amaçlarına göre değişik kullanım alanları olmakla birlikte, tarım ürünleri zararlılarına karşı etkili pestisitlerin yıllık kullanım miktarları diğer kullanım alanlarındaki miktarlara göre çok daha fazla olup birçok yerde genel olarak "tarım ilacı olarak da adlandırılmaktadırlar. Pestisit zehirlenmesi, zararlıları kontrol etmek amacıyla kullanılan kimyasalların insan, evcil ve yaban hayvanlar gibi hedef dışı organizmaları etkilemeleri sonucunda meydana gelir. İnsanlarda pestisit zehirlenmesinin üç tipi vardır. Birincisi, intihar olgularında olduğu gibi tek seferde ve kısa süreli çok yüksek seviyede pestisite maruz kalınmasıdır (akut pestisit zehirlenmesi). Küçük bir miktar absorbe olsa bile yüksek akut toksisite ile pestisit ölümcül olabilir. Zehirlenmenin ikinci tipinde, pestisit üretiminde çalışanlar ile uygulayıcılarda olduğu gibi uzun vadeli yüksek seviyede maruziyetir. Üçüncü tip zehirlenmede ise bireylerin pestisite uzun süreli ve düşük seviyeli maruz kalmaları söz konusudur (kronik pestisit zehirlenmesi). Bu da genellikle bireylerin pestisit kalıntılı gıdalar tüketmeleri veya pestisit kalıntısı bulunan hava, su, toprak, sediment, gıda malzemeleri, bitki ve hayvanlar ile temas etmeleri sonucunda meydana gelir. Pestisidler içerisinde en çok zehirlenmelere neden olan insektisitler kimyasal yapılarına göre organik fosforlular, karbamatlılar, organik klorlular, piretrin ve piretroidler ile neonikotinoidler olmak üzere beş ana gruba ayrılırlar. Organik fosforlu ve karbamatlı insektisitlerin toksik etkileri merkezi ve otonom sinir sisteminde sinapslar ve sinir kas kavşağındaki asetilkolinesteraz enzimine geri dönüşümsüz olarak bağlanması sonucu asetilkolin birikimine bağlı aşırı kolinerjik etkinlik aracılığında meydana gelir (Tunçok ve Kalyoncu, 2007). Organik klorlular insektisitler ise nörotoksik olarak etkilidirler. Sodyum kanallarını tıkayarak sinirsel iletiyi bozarlar. Solunum merkezini baskılarlar ve miyokardın katekolaminlere duyarlılığını artırırlar. Piretrin ve piretroidler hücre zarındaki sodyum ve kalsiyum iyon alışverişini bozarak paraliziye yol açarlar. Deride ve üst solunum yollarında aşırı duyarlılık reaksiyonlarına neden olurlar (Tunçok ve Kalyoncu, 2007). Neonikotinoidler, nikotinik asetilkolin reseptörlerinin agonisti olarak etki gösterir ve bu reseptörlerin böcekte ve memelide farklı tipleri olmasından dolayı memeli toksisitesi düşük kabul edilen maddelerdir. Ağızdan alımı takiben kusma, diyare, sekresyon artışı, sersemlik, oryantasyon bozukluğu, siyanoz gelişebilir (Mohamed ve ark., 2009).

2 İnsanlarda akut pestisit zehirlenme nedenleri kaza, ihmal, mesleki maruziyet ya da intihar olup, bu zehirlenmeler önemli bir morbidite ve mortalite sebebidir. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tahminine göre, küresel düzeyde yılda yaklaşık üç milyon akut pestisit zehirlenmesi meydana gelmekte ve sonuçta %99 u düşük ve orta gelirli ülkelerde olmak üzere en az kişi hayatını kaybetmektedir (Gunnell ve Eddleston, 2003). Yetişkinlerde intihar girişiminde pestisitler ilk sırada yer almakta olup özelikle az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde önemli bir sorundur. Yapılan bir araştırmada Çin, Sri Lanka ve Malezya da kırsal kesimdeki intihar girişimlerinin %60 tan daha fazlasında pestisitlerin kullanıldığı ortaya konulmuştur (Gunnell ve Eddleston, 2003). İngiltere de yapılan bir çalışmada pestisitlere bağlı ölümlerin %73 ünde intihar girişimi olduğu belirlenmiştir (Casey ve Vale, 1994). Ülkemizde dört adet ilaç ve/veya zehir bilgi/danışma merkezi bulunmakta olup, bunlar kuruluş tarihlerine göre şu şekilde sıralanabilirler: 1988, Ankara, Sağlık Bakanlığı, Acil Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Ulusal Zehir Danışma Merkezi (UZEM), 1992; Ankara, Hacettepe Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi, İlaç ve Zehir Bilgi Merkezi (HİZBİM), 1993; İzmir, Dokuz Eylül Üniversitesi, Tıp Fakültesi, İlaç ve Zehir Danışma Merkezi 1995; Bursa, Uludağ Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Zehir ve İlaç Danışma Merkezi, Türkiye deki zehir araştırma ve danışma merkezleri verilerine göre pestisit zehirlenmeleri (%7-10), beşeri tıbbi ürünlerle (%65-70) zehirlenmelerin ardından ikinci sırada yer almaktadır (Özkaya ve ark., 2013, Tunçok, 2003, Çeliker ve ark., 2003, Özcan ve İkincioğulları, 2009). Ülkemizdeki ilaç ve/veya zehir bilgi/danışma merkezleri tarafından yürütülüp yayımlanmış olan çalışmalarda pestisit zehirlenmeleri ile ilgili veriler değerlendirilmiştir (Özkaya ve ark., 2013). UZEM in 2008 verilerine göre, akut zehirlenmelerin %8 34 ü (6489 zehirlenme olgusu, %47,01 i kadın, %47,93 ü erkek, %4,97 bilinmeyen) pestisitlerle olmaktadır (Özcan ve İkincioğulları, 2009). Bu olguların %30,85 i intihar (kasti), %61,79 u kaza, %2,05 i mesleki, %2,63 ü çevresel, %1.00 i yanlış kullanım, %0,03 ü iyatrojenik, %0.05 i advers etki, %0,22 besin zehirlenmesi, %1,32 si ise diğer ve bilinmeyen nedenlere bağlı zehirlenmelerdir. Zehirlenme ile acil servise başvuran hastalar arasında insektisit zehirlenmeleri önemli bir paya sahip olup insektisit zehirlenmelerinde organik fosforlu insektisidler tüm dünyada ilk sırada yer almaktadır. Örneğin Japonya da olguların %36 sı, İran da %57 si, Sri Lanka da %31 i organik fosforlu pestisitler ile zehirlenmişlerdir (Nagami H, ve ark., 2005, Van der Hoek ve ark., 2005). Ülkemizde 2008 ve 2009 yıllarında Ulusal Zehir Danışma Merkezi ne kayıtlı pestisit zehirlenme olgularında en fazla zehirlenmeye neden olan pestisit gruplarının oransal (%) dağılımları Tablo 1 de görülmektedir. Bu zehirlenmelerde insektisitler, en fazla (%47,66) zehirlenmelere yol açan gruptur; bunu %28,17 oranı ile rodentisitler takip etmektedir. İnsektisitler içinde organik fosforlular ilk (%20,98) ve sentetik piretroitler de ikinci (%18,46) sırada yer almaktadır. Ülkemizde pestisitlerin bir alt grubu olan insektisitler diğer pestisit gruplarına göre daha çok kullanılmakta olup, bu nedenden dolayı da daha sık zehirlenmeye sebep oldukları görülmektedir (Tiryaki ve ark., 2010). Tablo ve 2009 yıllarında Ulusal Zehir Danışma Merkezi ne (Refik Saydam Hıfzıssıhha) kayıtlı pestisit zehirlenme olgularında en fazla zehirlenmeye neden olan pestisit gruplarının oransal (%) dağılımları (Özcan, 2010).

3 İnsektisitler (%) 47,66 45,12 a) Organik fosforlular (%) 20,98 20,97 b) Sentetik Piretroidler (%) 18,46 17,00 c) Klorlu hidrokarbonlar (%) 3,28 2,77 d) Karbamatlar (%) 3,20 2,00 2. Rodentisidler ve Mollusitler (%) 28,18 28,08 3. Fungusitler (%) 3,17 4,74 4. Herbisitler (%) 2,77 3,56 5. Böcek Kovucular (%) 2,65 3,43 6. Diğer ve bilinmeyen (%) 15,57 15,07 UZEM den pestisit, mantar ve karbonmonoksit zehirlenmeleri ile ilgili 2011, 2012 ve 2013 yıllarını kapsayan veriler temin edilmiştir (UZEM, 2014). Bu verilere göre, ülkemizdeki mantar zehirlenme olgularının 2011 (1691 olgu) ve 2012 (2752 olgu) yıllarında pestisit zehirlenme olgularından (2011: 967, 2012: 1324 olgu) daha fazla olduğu görülmektedir (Grafik 1). Ayrıca 2013 yılı pestisit, mantar ve karbonmonoksit zehirlenme olgularının coğrafik bölgelere göre dağılımları da Grafik 2 de gösterilmiştir. Grafik , 2012 ve 2013 yıllarında Ulusal Zehir Danışma Merkezine (UZEM) bildirilen pestisit, mantar ve karbonmonoksit zehirlenme olgu sayıları. Grafik 2. Ulusal Zehir Danışma M erkezin'e (UZEM ) bildirilen 2013 yılı pestisit, mantar ve karbonmonoksit zehirlenme olgularının coğrafik bölgelere göre dağılımı M antar Akdeniz İç Anadolu Karadeniz Güneydoğu Doğu Anadolu /Pestisit CO Coğrafik bölgeler UZEM, 2011, 2012 ve 2013 yıllarında pestisit zehirlenme olgularının aylara göre dağılımları Grafik 3 de verilmiştir. Burada, son pestisit zehirlenmelerinin, tarımsal faaliyetlerin daha yoğun olduğu ilkbahar ve yaz aylarında artarak en yüksek seviyeye çıktığı ve tarımsal faaliyetlerin daha az olduğu sonbahar ve kış aylarında azaldığı görülmektedir.

4 UZEM in 2011, 2012 ve 2013 verilerine göre pestisit zehirlenme olgularının coğrafik bölgelere göre dağılımları Grafik 4 de verilmiştir. Bu verilerden, pestisit zehirlenmelerinin bölgelerin tarımsal faaliyetleri ile doğru orantılı olduğu görülmektedir. Tarımsal faaliyetlerin daha sınırlı olduğu Doğu ve Güneydoğu Anadolu da pestisit zehirlenme olgularının diğer bölgelere göre daha az olduğu dikkat çekmektedir. Buna paralel olarak, Adana da tüm erişkin zehirlenmelerinin %18,9 unu pestisit zehirlenmeleri oluştururken; İstanbul da bu oranın %1,08 olduğu bildirilmektedir (Akbaba ve ark., 2007). 2011, 2012 ve 2013 yıllarında bildirilen pestisit zehirlenme olgularının yaş gruplarına göre dağılımları Grafik 5 te verilmiştir. Pestisit zehirlenmelerinin yaş aralığında daha fazla olduğu görülmektedir.

5 2013 yılında Ulusal Zehir Danışma Merkezine (UZEM) bildirilen pestisit zehirlenme olgularının yaş grubu ve cinsiyetlerine göre dağılımları Grafik 6 da verilmiştir. Burada, tüm yaş gruplarında erkeklerin kadınlara oranla daha fazla zehirlendiği görülmektedir. Bu da, tarım sektöründe çalışanların içerisinde erkeklerin sayısının daha fazla olması ya da pestisitlerin hazırlanması ve uygulanmasında erkeklerin kadınlara kıyasla daha fazla yer almalarından kaynaklanmış olabilir. G rafik yılında Ulusal Zehir Danışma M erkezine (U ZEM ) bildirilen pestisit zehirlenm e olgularının yaş grubu ve cinsiyetlerine göre dağılımları fü c ra o M aj *üî ' M O V ^ ^ * J» \V ^ & Erkek Kadın Yaş grupları yılları arasında Hacettepe İlaç ve Zehir Bilgi Birimi (HİZBİM) ne bildirilen 3693 zehirlenme olgusunda pestisitler %10,3 lük oranla beşeri sağlık ürünleri ile zehirlenmelerden sonra ikinci sırada yer almakta olup, pestisit gruplarının dağılımında organik fosforlu pestisitler %25,5 ile ilk sırada yer almaktadır. Olgular en sık yaz mevsiminde meydana gelmekte olup (%39,2), kaza ile zehirlenme oranı %66,1 olarak belirlenmiştir. Pestisit zehirlenme olgularının tamamında mortalite oranı ise %0,6 olarak bildirilmektedir (Çeliker ve ark., 2003). Dokuz Eylül Üniversitesi İlaç ve Zehir Bilgi Merkezi n e (DEÜ-İZBM) yılları arasında bildirilen pestisit zehirlenme olgularının (olgu sayısı: 2250, tüm zehirlenmelerde oran: %8,8,) analiz edildiği bir çalışmada da zehirlenmelerin %80,9 unun oral yol ile olduğu ve yaz mevsiminde daha sık görüldüğü (%38,9) bildirilmektedir (Kalkan ve ark, 2003). Bu

6 olgularda, zehirlenenlerin %50,7 si kadın ve %49,3 ü de erkek olup, kaza ile zehirlenme oranı %39,9 olarak bildirilmiştir. Zehirlenmelerde insektisitler, en fazla zehirlenmelere yol açan grup olup (%80,3), bunun da %47,6 sını organik fosforlu ve %9,1 ni de pretroid grubu insektisitler oluşturmaktadır. Pestisit zehirlenme olgularının tamamında mortalite oranı ise %0,4 olarak bulunmuştur. Adalet Bakanlığı na bağlı ve/veya üniversitelerin sekiz farklı adli tıp şubeleri/bölümlerinin zehirlenme olgularına ait otopsi veya ölüm kayıtlarının retrospektif değerlendirilmeleri bir araştırmada derlenmiştir (Özkaya ve ark., 2013). Ege Bölgesi nde ölümle sonuçlanan zehirlenme olguları arasında pestisit zehirlenmeleri %43 ile ilk (Duman ve ark., 2003), Trabzon da (Birincioğlu ve ark, 2011) ve Marmara Bölgesi nde (Fedakar ve Türkmen, 2008) ise ikinci sırayı almaktadır. Yedi ili kapsayan ve akut pestisit zehirlenmesine bağlı ölümlerin bölgesel dağılımlarının incelendiği bir çalışmada da, Akdeniz Bölgesi %49,5 ile Ege Bölgesi %41,2 ve Marmara Bölgesi %5,3 olarak sıralandığı belirlenmiştir (Yaycı ve ark., 2004). Araştırmacılar, Marmara Bölgesi nde pestisit zehirlenmelerinin azalmasını, endüstrileşme ve kentleşmeye bağlı tarım alanlarındaki azalmaya bağlamışlardır. Pestisitlerin dağılımlarını içeren beş araştırmaya göre, üç çalışmada organofosfatlı insektisitler ilk sırada (Duman ve ark., 2003, Yaycı ve ark., 2004, Fedakar ve Türkmen, 2008), ikisinde ise 2. sırada yer almışlardır (Dağlıoğlu ve ark., 2011, Birincioğlu ve ark, 2011). Çukurova Bölgesi nde pestisit zehirlenmelerini konu alan üç yıllık bir incelemede, olguların yaklaşık yarısının organik klorlu insektisit grubundan bir bileşik olan endosülfandan kaynaklandığı belirlenmiştir (Dağlıoğlu ve ark., 2011). Türkiye nin farklı bölgelerinde bulunan üniversite hastanelerinde gözlenen zehirlenme olgularına ilişkin verilerin yer aldığı toplam 39 yayın, Özkaya ve arkadaşları (2013) tarafından değerlendirilmiştir. Buna göre, tüm zehirlenme olgularını kapsayan 22 araştırmada beşeri sağlık ürünleri ile zehirlenmeler %32,7-95,4 arasındaki oranlarla ilk sırada yer almaktadır. Araştırmaların dokuzunda pestisitlerin sınıflandırılması yapılmış, bunlardan sadece Karadeniz Teknik Üniversitesi nde yapılmış çalışmada (Mutlu ve ark., 2010) tüm pestisit zehirlenmelerinin çoğuna amitrazın neden olduğu, diğer sekiz araştırmada organik fosforlu insektisidlerin ilk sırada yer aldığı belirlenmiştir (Özkaya ve ark., 2013). Süleyman Demirel Üniversitesi nde yapılan bir araştırmada Acil Servise tarihleri arasında başvuran 51 akut pestisit zehirlenme olgusu (%58,8 i kadın, %41,2 i erkek) incelenmiştir (Tomruk ve ark., 2009). Bu zehirlenmeler en çok %46 ile yaz mevsiminde meydana gelmiştir. Olguların %62,7 sinin kazayla, %37,3 ünün ise intihar amacıyla toksik maddeyi aldığı kendisi ya da yakınları tarafından ifade edilmiştir. En sık zehirlenme %49 ile organik fosforlu maddelerle olmuştur. Bu olgulardan %96,1 i iyileşerek taburcu olmuş, %3,9 u ise ölümle sonuçlanmıştır. Dicle Üniversitesi nde yapılan bir araştırmada da, yılları arasında yoğun bakım ünitesine zehirlenme nedeniyle gelen hastalar incelenmiştir (Kaya ve ark., 2006). Bir hasta dışında diğer hastaların hepsi intihar amacıyla ilaç almışlardır. En sık zehirlenme nedeni pestisitler (%49) ve bunların içinde organik fosforluların oranı %48 olarak belirlenmiştir. Dicle Üniversitesi nde yürütülen bir başka araştırmada (Kara ve ark., 2002), organik fosforlu insektisitlerin neden olduğu zehirlenme olgularının 2/3 ünün ilkokul mezunu olduğu, %58,3 ünün ekonomik düzeylerinin "düşük olduğu belirtilmiştir. Buna paralel olarak, Yüzüncü Yıl Üniversitesi nde yapılan (Şahin ve ark., 2003) ve Çukurova ile Mustafa Kemal Üniversitelerinde ortak yürütülen araştırmalarda da (Özer ve ark., 2007), zehirlenenlerin eğitim düzeyinin sırasıyla %51,8 ve %87,3 ile ilkokul mezunu oldukları bildirilmektedir. Yüzüncü yıl Üniversitesi nde yapılan pestisit zehirlenme olguları ile ilgili araştırmada, intihar ve kazalarda işsizlerin oranının sırasıyla %89,3 ve %69,0 olduğu belirlenmiş olup, zehirlenme olgularının sosyo-ekonomik boyutunun ortaya konulması bakımından oldukça dikkat çekicidir (Şahin ve ark., 2003).

7 Sonuç olarak, nüfus artışı ve buna karşın ekilebilir tarım alanlarının giderek daralması, birim alandan daha fazla tarım ürünü elde etmeyi zorunlu kılmaktadır. Bu nedenle, birçok ürün zararlısına karşı tarım ilaçlarının kullanılması kaçınılmaz olarak görülmektedir. Pestisitlerden kaynaklanan zehirlenmeleri önlemek veya olgu sayısını azaltmak için alınabilecek tedbirler şu şekilde sıralanabilir: - Mevcut pestisitlerin hepsinin, değişik derecelerde toksik etkiye sahip birer zehir oldukları unutulmamalı, uygulanmalarının zaruri olduğu durumlarda, insan ve çevre için en düşük toksik etkiye sahip ürünler, etkili oldukları en düşük yoğunluklarda kullanılmalıdır. - Pestisitlerin ithalat veya üretimlerinden uygulanmalarına kadar her aşamaları denetim altına alınmalı, yetkili veya eğitimli olmayan kimselerin haricinde temin edilmeleri, uygulanmaları ve bulundurulmalarına müsaade edilmemelidir. - Kırsal kesimde tarımla uğraşanlar pestisitlerin taşınması, muhafazası, hazırlanması, uygulaması ve zehirli etkileri ile ilgili eğitimler verilerek bilgilendirilmelidir. - Pestisit ürünleri, çocukların kapaklarını açamadığı ambalajlarda üretilmeli, orijinal kaplarında ve kilitli dolaplarda muhafaza edilmelidir. - Hazırlama ve uygulama amacıyla kullanılan tüm malzemenin pestisit ile bulaşık olduğu göz önünde tutularak gıda ve diğer ev eşyaları ile temastan kaçınılmalı, boş pestisit kapları uygun şekilde imha edilmelidir. Teşekkür Sağlık Bakanlığı, Acil Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Ulusal Zehir Danışma Merkezi ilgililerine, 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait pestisit, mantar ve karbonmonoksit zehirlenmeleri ile ilgili verileri temin etmeme yardımcı oldukları için teşekkür ederim. Kaynaklar: Akbaba M, Nazlican E, Demirhindi H, Sutoluk Z, Gokel Y. (2007) Etiological and demographical characteristics of acute adult poisoning in Adana, Turkey. Hum Exp Toxicol, 26: Birincioglu I, Karadeniz H, Teke HY. (2011) Fatal poisonings in Trabzon (Turkey). J Forensic Sci, 56: Çeliker A, Ozkaya G, Nemutlu N, Hincal F. (2003) A ten year analysis of pesticide poisoning cases of hacettepe drug and poison information center. 5th International Congress of Turkish Society of Toxicology; October 30- November 2, Antalya-Turkey, Daglioglu N, Akcan R, Gülmen MK, Yener F, Efeoglu P. (2011) Pesticide intoxications in Cukurova, Turkey: three years analysis. Hum Exp Toxicol, 30: Duman ES, AA, Pembe O, Fatih S. (2003) Fatal poisonings in the Aegean region of Turkey. Vet Hum Toxicol, 45: Fedakar R, Türkmen, N. (2008) Fatal poisonings in the South Marmara region of Turkey, Eur J Gen Med, 5: 1-8. Gunnell D, Eddleston M. (2003) Suicide by intentional ingestion of pesticides: a continuing tragedy in developing countries. Int J Epidemiol 32:

8 Kalkan S, Erdogan A, Aygoren O, Capar S, Tuncok Y. (2003) Pesticide poisonings reported to the drug and poison information center in Izmir, Turkey. Vet Hum Toxicol, 45: Kara IH, Guloglu C, Karabulut A, Orak M. (2002) Sociodemographic, clinical, and laboratory features of cases of organic phosphorus intoxication who attended the Emergency Department in the Southeast Anatolian Region of Turkey. Environ Res, 88(2): Kaya S, Kararmaz A., Karaman H., Turhanoğlu S. (2006). Yoğun Bakımımızdaki Zehirlenme Olgularının Geriye Dönük Analizi. Dicle Tıp Dergisi, 2006 Cilt:33, Sayı: 4, Mohamed F, Gawarammana I, Robertson TA, Roberts MS, Palangasinghe C, Zawahir S, et al. Acute human self-poisoning with imidacloprid compound: a neonicotinoid insecticide. PLoS One, 2009; 4: Mutlu M, Cansu A, Karakas T, Kalyoncu M, Erduran E. (2010) Pattern of pediatric poisoning in the east Karadeniz region between 2002 and 2006: increased suicide poisoning. Hum Exp Toxicol, 29: Nagami H, Nishigaki Y, Matsushima S, Matsushita T, Asanuma S, Yajima N, et al. (2005) Hospital-based Survey of Pesticide Poisoning in Japan, Int J Occup Environ Health 11: Ozer C, Kuvandik G, Gokel Y, Duru M, Helvaci MR. (2007) Clinical presentation and laboratory findings of organic phosphorus poisoning. Adv Ther, 24(6): Özcan N, İkincioğulları, D. (2009) Ulusal Zehir Danışma Merkezi 2008 yılı çalışma raporu özeti. Turk Türkiye Hijyen ve Deneysel Biyoloji Dergisi, 66. Özcan N. (2010). Refik Saydam Hıfzısıhha Merkezi. Klinik Toksikoloji Kursu. Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Farmakoloji Anabilim Dalı Nisan 2010, İzmir. Özkaya G. Çeliker A., Koçer-Giray B. (2013) İnsektisit zehirlenmeleri ve Türkiye deki durumun değerlendirilmesi. Türkiye Hijyen ve Deneysel Biyoloji Dergisi. 70, Şahin HA, Şahin I, Arabaci F. (2003) Sociodemographic factors in organophosphate poisonings: a prospective study. Hum Exp Toxicol, 22(7): Tiryaki, O., Canhilal, R., Horuz, H. (2010) Tarım ilaçları kullanımı ve riskleri. Erciyes Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi 26(2): Tomruk Ö, Öğüt S, Çetin N. (2009) Assessment of the pesticide poisoning admitted to emergency medicine. JAEM, 8: Tunçok Y. (2003) Türkiye de ilaç ve zehir danışma merkezi aktiviteleri: Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi İlaç ve Zehir Danışma Merkezi. Toksikoloji Dergisi 1(1):3-6. Tunçok Y., Kalyoncu N.İ. (2007) T.C. Sağlık Bakanlığı Birinci Basamağa Yönelik Zehirlenmeler Tanı Ve Tedavi Rehberleri. Yücel Ofset Matbaacılık, Ankara, ISBN: Uygun N., Ulusoy M.R., Satar S. (2010) Biyolojik mücadele. Türk. biyo. müc. derg., 1: UZEM (2014). Pestisit zehirlenmeleri ile birlikte diğer (mantar ve karbonmonoksit) zehirlenmeler ile ilgili vaka bildirimlerinin son üç yıla ait bölgelere, yaş, cinsiyet, yıllar ve aylara göre dağılımları. Sağlık Bakanlığı, Acil Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Ulusal Zehir Danışma Merkezi, Ankara.

9 Van der Hoek W, Konradsen F. (2005) Risk Factors for Acute Pesticide Poisoning. in Sri Lanka. Trop Med Int Health. 10: Yayci N, Baser L, inanici MA, Cantürk G, Çolak B, Karapirli M. (2004) Acute pesticide poisoning related deaths in Turkey. Vet Hum Toxicol, 46: