Ceza B U N L A R I B İ L İ Y O R M U Y D U N U Z?

Transkript

1 Ceza B U N L A R I B İ L İ Y O R M U Y D U N U Z? Ceza fiziksel acı içermek zorunda değildir. Doğru uygulandığı takdirde, ceza tek bir denemede davranışta kalıcı bir baskılama yaratabilir. Cezanın etkililiği, cezanın aralıklı ya da bir gecikme ile verilmesiyle büyük ölçüde azalır. Bir bireyin cezayı gerektiren bir davranışının, başlangıçta hafif bir şekilde cezalandırılması, bireyi daha sonraki cezaya karşı bağışıklı hale getirir. Bir bireyin cezayı gerektiren bir davranışının, başlangıçta ağır bir şekilde cezalandırılması, bireyi daha sonraki cezaya karşı duyarlı hale getirir. Cezanın etkililiği, alternatif bir davranışın pozitif pekiştirilmesi ile büyük ölçüde artar. Eğer ceza, bir pozitif pekiştirmeyi sinyalliyor veya cezalandırılan davranış bir kaçma tepkisi ise, ceza tepkide bulunmayı hızlandırır. Cezalandırma bir öfke veya engelleme patlaması sonucunda uygulanırsa, etkili cezalandırmaya ilişkin kurallar genellikle ihlal edilmiş olur ve davranışta herhangi bir yapıcı değişikliğe yol açmaz. Tepki-bastırma yordamının başarılı olabilmesi için, sadece istenmedik tepkinin ele alınması değil; ayrıca bireyin diğer aktivitelerinin ve pekiştirme kaynaklarının da dikkate alınması gereklidir.

2 Edimsel koşullama ile ilgili olarak buraya kadar yürütülen çalışmalarda, esas olarak, bir edimsel tepkinin apetetif ya da hoş bir uyarıcının verilmesiyle sonlandığı pozitif pekiştirmeye ilişkin örnekler üzerinde durduk. Oysa, edimsel davranışın itici ya da nahoş uyarıcılarla da kontrol edilebileceği bilinmektedir. Belki de en temel itici kontrol yordamı cezadır (punishment). Bir ceza yordamında, bir itici uyarıcı, bir edimsel tepkide bulunulmasına bağlı olarak verilir. Cezalandırılan bir davranışın tipik ya da beklenen sonucu bu davranışın baskılanmasıdır. Buna karşın, tepkinin ne kadar baskılanacağı sezgisel anlamda çok da açık olmayan, çok sayıda etkene bağlıdır. Ceza, koşullama ve öğrenmede en çok tartışmaya yol açan konudur. Ceza, istismara en çok açık olan ve uygulanması yasalarla denetim altında tutulan tek koşullama türüdür. Buna karşın ceza, fiziksel acımasızlık ve acıyı içermek zorunda değildir. Azarlama, parasal cezalar, uzaklaştırma cezaları, kazanılmış ayrıcalıkların veya pozitif pekiştireçlerin kaybedilmesi, bir takım hakların geri alınması, ve hata üzerine basınçlı su tutma ve ağza limon suyu sıkma gibi çeşitli itinme yaratıcı olaylar da, etkili bir biçimde ceza olarak kullanılmaktadır. Elektrik şoku, diğer itici olay tipleri ile kıyaslandığında, şiddeti ve süresi, daha dakik bir biçimde kontrol edilebildiği için, insanlardan ziyade hayvan araştırmalarında kullanılır. Cezaya ilişkin tartışmalar, 20. yüzyılın başlarında, ilk defa Thorndike tarafından sahneye konuldu. Thorndike (1932), cezanın davranış üzerinde anlamlı ve devamlı değişiklikler yaratmada etkisiz bir yol olduğunu ve bu yüzden de kullanılmaması gerektiğini öne sürdü. Skinner (1953), kendi çalışmalarına dayanarak benzer bir bakış açısı geliştirdi. Toplumda cezanın kullanımını azaltmak için her türlü çabayı göstermemiz gerektiğini; çünkü cezanın zalimce ve etkisiz olduğunu öne sürdü. Cezanın acımasız olup olmadığı, deneysel kanıtlarla belirlenemez. Ancak, tartışmanın bir diğer yönü olan, cezanın etkisiz olduğugörüşü deneysel olarak test edilebilir. Thorndike ve Skinner in önceki iddialarının tersine, bu testler işe koşulduğunda, cezanın bastırılan davranış üzerinde çok etkili olabildiği gösterilmiş ve cezanın doğru olarak uygulanması gerekliliği ortaya konmuştur. Etkili ve Etkisiz Ceza Günlük gözlemlerimiz, Thorndike ve Skinner tarafından öne sürülen cezanın etkisiz olduğu görüşünün sanki doğruymuş gibi algılanmasına yol açabilir. Trafik kurallarını ihlal para cezasıyla ya da diğer nahoş sonuçlarla cezalandırılır. Yine de, kırmızı ışıkta geçen ve taşıt kullanırken konulan hız sınırını aşan insanlar görürüz. Ödevlerini tamamlamadıkları için öğretmenleri tarafından azarlanan öğrencilerin, bir sonraki ödevlerini zamanında tamamlamaları da gerekmez. Bir uyuşturucu satıcısı kokain veya eroin satmaktan tutuklandığında, hapishaneden bırakılır bırakılmaz muhtemelen uyuşturucu satmaya geri dönecektir. Bu örneklerin tersine, bazen ceza, dikkate değer derecede etkilidir. Elektrik prizi ile oynarken kazara şok alan bir çocuk, muhtemelen parmaklarını prize bir daha sokmayacaktır. Kaygan bir merdivenden aceleyle inerken düşen ve bacağını inciten bir kişi, merdivenden sonraki geçişlerinde daha dikkatli olacaktır. İlk binişinde ağırlığını kanonun bir yanına kontrolsüzce verdiği için düşen bir sporcu, bu olaydan sonra kanonun ortasında kalmaya daha çok dikkat edecektir. Neden ceza bazı durumlarda davranışın baskılanmasında çok etkili olurken, diğer durumlarda etkisiz olmaktadır? Öncelikle cezanın başarısız olduğu durumları el alalım. CEZA NE ZAMAN ETKİSİZ OLUR? Sürücülerin hızlı araba kullanmaları ceza ile sonuçlanmasına rağmen, neden sıklıkla hız sınırını aşmaktadırlar? Trafik kurallarında uygulanan ceza, adalet sistemindeki pek çok suça ilişkin ve pek çok sosyal durumla ilgili cezalara benzer. Tüm bu durumlarda ceza davranışın otomatik bir sonucu olarak uygulanmaktan ziyade, bir birey tarafından keyfi bir biçimde uygulanır. Bir polis memuru bir sürücünün çok hızlı gidip gitmediğini ortaya koymak ve bir mahkeme görevlisi de suçun şiddetini tespit edip, hangi cezanın uygulanacağına karar vermek durumundadır. Cezalandırılan tepkiye ve itinme yaratıcı uyarıcıların uygulamasına insanların karar vermesi, cezayı pek çok nedenle etkisiz hale getirebilir.

3 Hız yapan sürücüleri, bir polis memurunun yakalaması gerekliliğinin bir sonucu olarak, sürücüler hız sınırını her aştıklarında yakalanmazlar. Gerçekten de polis tarafından yakalanma olasılığı oldukça zayıftır. Bir sürücü hız sınırı uygulamasını 50 veya daha fazla kez ihlal etmiş, fakat sadece bunlardan birinde devriye polisi tarafından yakalanmış olabilir. Bu bakımdan, burada ceza oldukça yüksek bir aralıkla verilmektedir. Bazı durumlarda sürücü hız yaparken yakalanır. Ancak, büyük bir olasılıkla, bu, sürücü belirli bir süre hız yaptıktan sonra gerçekleşir; diğer bir deyişle, sürücü hız sınırını aşar aşmaz yakalanmayacaktır. Bu bakımdan, ceza, davranışın ilk ortaya çıkışından sonra geciktirilerek verilir. Hemen ödenmesi gerekmediği için, cezanın uygulanması daha da fazla gecikebilir. Hatta, cezaya itiraz için yüksek mahkemeye başvurulabilir ve sonucun alınması aylarca sürebilir. Eğer mahkemeden olumsuz sonuç çıkarsa, uygulanacak ceza, ilk suç olduğu için genellikle daha hafif olacaktır. Büyük bir ihtimalle sürücü sadece para cezasını ödemek zorunda kalacaktır. Eğer sürücü devamlı olarak aşırı hız yaptığı için yakalanıyorsa, daha şiddetli cezalar uygulanır. Yani, ceza başlangıçta hafiftir ve tekrarlanan suçlardan sonra şiddeti arttırılır. Cezanın şiddetindeki böylesi bir dereceli artış, cezanın toplumda kullanımına ilişkin temel bir özelliktir. İstenmeyen bir şey yapan bir kişiye önce bir uyarı ve ikinci bir şans verilir. Sadece tekrarlanan suçlardan sonra, cezalandırmada ciddileşiriz. Cezanın hız konusunda caydırıcı olmakta etkili olmamasının diğer bir nedeni, sürücülerin, devriyelerin ne zaman kontrol edeceğini kestirebilmeleridir. Bazı şehirlerde radyolarda her sabah, radar kontrol noktalarının yerleri anons edilir. Trafik polisinin varlığı da, devriye arabalarının ortamda bulunmasından kolaylıkla çıkarsanır. Pek çok sürücünün arabasında radar devriyelerinin varlığını işaret eden radar detektörleri vardır. Devriye arabaları ve radar detektörleri cezanın varlığı için ayırt edici uyarıcılar oluştururlar. Yani, ceza sıklıkla ayırt edici bir uyarıcı ile sinyallenir. CEZA NE ZAMAN ETKİLİ OLUR Cezanın hızı engellemedeki etkisizliği ile karşılaştırıldığında, neden ceza bir çocuğun parmaklarını elektrik prizine sokmasını engellemekte bu kadar iyi çalışmaktadır? Bir çocuğun elektrik prizi ile oynarken şok alması bunu bir daha asla yapmamasına neden olacak ve çocuk prize karşı güçlü bir korku geliştirebilecektir. Hızlı araba kullanmak ile bir elektrik priziyle oynamayı izleyen ceza arasındaki kritik fark nedir? Birincisi, TABLO 10.1 Cezanın Özellikleri Çok Hızlı Araba Kullanma Durumunda Aralıklı olarak meydana gelir. Gecikmelidir. Başlangıçta itici uyarıcının şiddeti düşüktür. Ayırıcı bir uyarıcı ile sinyallenir. Elektrik Prizine Parmaklarını Sokma Durumunda Her seferinde meydana gelir. Davranıştan hemen sonradır. İtici uyarıcı her zaman çok şiddetlidir. Sinyallenmez. parmaklarınızı elektrik prizine her soktuğunuzda, ceza tutarlı bir biçimde ortaya çıkar. Bunu her yaptığınızda, şok alırsınız. Bir elektrik prizinin elektrotlarına dokunduğunuzda, şok alacağınızı kesinlikle bilirsiniz. Elektrik prizinin doğası gereği elektrotlarında her zaman elektrik bulunması, buraya yapılacak her dokunmanın bir ceza ile sonuçlanacağını garanti eder. İkincisi, ceza hemen davranıştan sonra gelir. Elektrotlara temas eder etmez, şoku alırsınız. İtici uyarıcının verilmesini geciktirecek ayrıntılı bir yakalama ya da karar verme süreci yoktur.

4 Üçüncüsü, ceza ilk alınışında şiddetlidir. Elektrik prizi, elektrotlara ilk dokunduğunuzda size bir uyarı vermez. Cezayı gerektiren ilk tepki ile, örneğin, onuncu tepki aynı şekilde değerlendirilir. Verdiğiniz her tepki, şiddetli bir şok ile sonuçlanır. Son olarak, ceza polis memurunun veya gözlemcinin izlediği zamanlarla sınırlı değildir. Yani, ayırıcı bir uyarıcı ile ceza sinyallenmez. Odada kimin olduğundan bağımsız olarak elektrik prizine elinizi soktuğunuzda, şok alırsınız. Ne zaman cezayı gerektiren tepkide bulunursanız, o zaman şiddetli ve gecikmesiz bir ceza devrede demektir. Etkili ve etkisiz cezanın özellikleri Tablo 10.1 de listelenmiştir. Ceza ile İlgili Araştırma Kanıtları Dikkatlice hazırlanmış deneysel çalışmalarda, elektrik prizinin elektrotlarına dokunma cezasının tüm ayırıcı özelliklerinin önemli olduğu bulunmuştur. Buna ek olarak, araştırma, cezanın etkililiğini kuvvetli bir şekilde belirleyen bir takım ek faktörlerin varlığını ortaya koymuştur. İronik bir biçimde, araştırmaların çoğu Skinner in eski öğrencilerinden Nathan Azrin (Azrin & Holz, 1966) liderliğinde yürütülmüştür. Tamamlayıcı çalışmalar da Church (1969) tarafından yürütülen araştırma programı çerçevesinde gerçekleştirilmiştir. Azrin, araştırmalarının çoğunda güvercinleri kullanırken, Church laboratuvar sıçanlarını kullanmıştır. Thorndike ve Skinner in önceki iddialarına karşıt olarak, bu deneyler, cezanın davranışta çabuk ve uzun süreli değişiklikler yaratabilmesi açısından oldukça etkili bir teknik olabileceğini göstermiştir. TEPKİ-PEKİŞTİREÇ İZLERLİĞİ Ceza edimsel tepki ile pekiştireç arasındaki pozitif izlerliği içermesi bakımından pozitif pekiştirme ile benzerdir. Pekiştireç, sadece organizma hedef tepkiyi önceden yaptıysa verilir. Ceza ve pozitif pekiştirme arasındaki başlıca fark cezada pekiştirecin itici bir uyarıcı olmasıdır. Diğer edimsel koşullama yordamlarında olduğu gibi cezadaki temel değişken tepki-pekiştireç izlerliğidir. Bu, itici uyarıcının verilme derecesinin hedef tepkinin önceki ortaya çıkışına bağlı olduğu anlamına gelir. Eğer bir itici uyarıcı hedef tepkiden bağımsız olarak uygulanırsa, yordam cezadan ziyade Pavlovian itinme koşullaması biçimindedir. Dördüncü bölümde gördüğümüz gibi, itici uyarıcılarla Pavlovian koşullama korku koşullaması ile sonlanır ve bu devam eden davranışın genel bir baskılanması ya da donma biçiminde ortaya çıkar. Bazı doğal seyrinde giden davranışların baskılanması da ceza yordamından kaynaklanabilir. Buna karşın, ceza aynı zamanda hedef tepkiye özgü bir davranışsal baskılama yaratır (Camp, Raymond & Church, 1967; Goodal, 1984). Davranışsal baskılamanın nereden kaynaklandığı, hedef tepki ve itici pekiştireç arasındaki izlerliğe bağlıdır. Tepki-pekiştireç izlerliği ne kadar güçlü ise, cezadan kaynaklanan baskılanma da o kadar belirli olacaktır. TEPKİ İLE PEKİŞTİREÇ ARASINDAKİ ZAMANSAL ULANIKLIK Daha önce, pozitif pekiştireci betimlerken değindiğim gibi, tepki-pekiştireç izlerliği edimsel bir tepki ile pekiştireç arasındaki ilişkinin sadece bir yönüdür. Diğer önemli bir faktör de hedef tepki ile pekiştirecin verilmesi arasındaki aralıktır. Bir ceza yordamında bu, hedef tepki ile itici sonuç arasındaki aralıktır. Cezada tepki ile pekiştireç arasındaki zamansal ulanıklık pozitif pekiştirmede olduğu kadar önemlidir. Ceza, itici uyarıcı hedef tepkiden sonra gecikme olmaksızın sunulduğunda en etkilidir (Camp ve diğ., 1967). Eğer ceza hedef tepkiden sonra geciktirilirse, davranışta bir miktar baskılanma meydana gelebilir. Ancak, tepkideki baskılanma cezalandırılan tepkiye özgü değildir.

5 Tepki oranı Tepki oranı İTİCİ UYARICININ ŞİDDETİ Cezada tepki-bastırma etkilerinin doğrudan itici uyarıcının şiddeti ile ilişkili olduğu düşünülebilir. Düşük şiddetli cezalar davranışta sadece hafif bir baskılama yaratır. Bunun tersine, şiddetli itici uyarıcıların kullanımı davranışta dramatik bir baskılanmaya yol açar (Azrin, 1960). Daha da önemlisi, ceza şiddetinin etkisi büyük oranda katılımcının ceza ile olan önceki yaşantısına bağlıdır. Genellikle, bireyler, yeni bir ceza düzeyine, daha önce karşılaştıkları cezaya verdikleri tepkiye benzer bir tepkide bulunma eğilimindedirler. Cezaya maruz kalmanın tarihsel etkileri beklenmeyen sonuçlara yol açabilir. Örneğin, daha önceden hafif şiddette bir cezaya maruz kalmış bireyleri alalım. Zayıf itici uyarıcılar, hafif şiddette bir baskılama yaratır. Düşük şiddette cezaya maruz kalan hayvanlar davranışlarında çok az bozulma ile tepki vermeyi sürdürmeyi öğrenirler. Dahası, hafif ceza durumunda çok ısrarlı tepkiler vermeleri, itici uyarıcının daha yüksek şiddetlerine de genellenir (Azrin, Holz,ve Hake, 1963; Miller, 1960). Bunun bir sonucu olarak da hayvanlar cezanın şiddeti arttırıldığında tepkide bulunmaya devam ederler. Bir bakıma, hafif bir itici uyarıcıya maruz kalmak, bireylerin daha şiddetli ceza etkilerine karşı daha dirençli olmalarını sağlar (bkz. Şekil 10.1). İlginç olarak, şiddetli bir ceza tarihçesine sahip olmak bunun tam tersi bir etkiye sahiptir. Başlangıçta şiddetli cezaya maruz kalmak, bunu izleyen hafif düzeydeki cezanın etkisini arttırabilir (bkz. 1. Evre 2. Evre Ceza yok Hafif cezadan sonra Hafif ceza Ceza yok Oturumlar Oturumlar Şekil 10.2). Yüksek şiddetteki itici uyarılma, pekiştirilen ŞEKİL 10.1 Hafif ceza ile olan önceki yaşantıların bağışıklık yapıcı etkileri. 1. Evre boyunca, bir grup denek hafif cezaya maruz kalırken, diğer bir gruba ceza olmaksızın tepkide bulunmaları için izin verilmiştir. 2. Evrede her iki grup da şiddetli ceza almışlardır. (Not: Veriler hipotetiktir.)

6 Tepki oranı Tepki oranı 1. Evre 2. Evre Ceza yok Ceza yok Şiddetli cezadan sonra Şiddetli ceza Oturumlar Oturumlar ŞEKİL 10.2 Şiddetli ceza ile olan yaşantının duyarlılaştırıcı etkileri. 1. Evre boyunca, bir grup denek şiddetli bir cezaya maruz kalırken, diğer bir grubun ceza olmaksızın tepkide bulunmalarına izin verilmiştir. 2. Evre boyunca, her iki grup da hafif şiddetli ceza almışlardır. (Not: Veriler hipotetiktir.) davranışta dramatik bir baskılanma yaratır ve bu yoğun baskılanma durumu, itici uyarıcının şiddeti daha sonra azaltıldığında da devam eder (Church, 1969). Bu yüzden de, hafif ceza, daha önce şiddetli cezalar alan bireylerde, daha önce cezalandırılmayan bireylerle kıyaslandığında, daha şiddetli bir baskılama yaratır. Şiddetli cezaya maruz kalmak katılımcıyı daha sonra gelen hafif itici uyarılmaya duyarlı hale getirir. SİNYALLİ CEZA Bazı ceza izlerlikleri her zaman devrededir. Buna karşın, daha genel olarak (özellikle ceza bir öğretmen veya devriye polis memuru tarafından uygulandığında) ceza izlerliği sadece belirli uyarıcıların varlığında devrededir. Eğer ceza, bir ayırt edici uyarıcı tarafından sinyalleniyorsa, bu yordam ayırt edici ceza (discriminative punishment) olarak adlandırılır. Örneğin, annesi babası evdeyken ve kontrol büyük anne ve büyük baba değilken, oturma odasında koştuğu için bir çocuk azarlanabilir. Bu durumda ceza çocuğun anne babasının varlığı ile bağıntılanan ipuçları tarafından sinyallenecektir. Burada anne baba, ceza için ayırt edici uyarıcılardır.

7 Sizin de tahmin edebileceğiniz gibi, anne babası tarafından azarlanan fakat büyük anne ve babası tarafından azarlanmayan bir çocuk anne ve babası evdeyken oturma odasında koşmaktan kaçınacak; fakat, büyük anne ve babası evdeyken böyle bir kısıtlama göstermeyecektir. Ayırt edici ceza yordamları davranışın ayırımlı olarak baskılanması ile sonuçlanır (Dinsmoor, 1952). Ayırt edici uyarıcının varlığında tepkide bulunma baskılanır hale gelir, ancak ayırt edici uyarıcının olmadığı zamanlarda tepki kesintisiz bir şekilde ortaya çıkmaya devam eder. Cezalandırılmış bir tepkinin ayırımlı olarak kontrolü problematik olabilir. Bir ebeveyn çocuğunun argo bir dil kullanmaması için, ne zaman küfür etse onu cezalandırmak isteyebilir. Bu, çocuğu, anne babası civardayken küfür etmekten alıkoyabilir, fakat arkadaşlarının yanında küfür etmesini durduramaz. Burada, argo terimler kullanmanın baskılanması ayırt edici kontrol altında olacağı için, ebeveynler hedeflerini gerçekleştiremeyeceklerdir. Diğer durumlarda ise ayırt edici cezalandırma problematik değildir. Eğer bir çocuk dini bir tören sırasında bağırarak konuşmaya başlarsa, muhtemelen çevredekiler tarafından azarlanacaktır. Eğer ceza yordamı etkili ise, çocuk tören boyunca konuşmayı kesecektir, fakat bu onun başka yerlerde gürültülü bir şekilde konuşmasını durdurmayacaktır. Tepkinin sadece kilise töreninde ayırımlı kontrol altında baskılanması problem olmayacaktır. CEZA VE CEZALANDIRILMIŞ TEPKİYİ SÜRDÜREN MEKANİZMALAR Ceza yordamları o ya da bu nedenle, halihazırda ortaya çıkmış olan tepkilere uygulanır. Tipik olarak, cezalandırılmış tepkiler bir çeşit pozitif pekiştirme yoluyla idame ettirilirler. Bu oldukça önemlidir; çünkü cezanın etkileri pekiştirme tipine ve hedef tepkiyi destekleyen pekiştirme tarifesine bağlıdır. Bir çocuk, kilise töreni boyunca, dikkat çekmek için veya bir arkadaşıyla konuşmaktan hoşlandığı için konuşuyor olabilir. Eğer çocuk konuştuğu için azarlanırsa, azarlanmanın iticiliği dikkat çekme ve arkadaşı ile olmanın verdiği hoşluğa karşı çalışır. Ceza yordamının sonucu, bireyin bu maliyet-fayda problemini nasıl çözdüğüne bağlıdır. Genel olarak ceza, eğer hedef tepki sıklıkla pekiştiriliyorsa, hedef tepkinin sadece arada bir pekiştirildiği duruma göre, daha az etkili olacaktır (Church & Raymond, 1967). Cezanın nasıl sonuçlanacağı, aynı zamanda, hedef tepkiyi sürdüren belirli bir pozitif pekiştirme tarifesine de bağlıdır. Değişken ve sabit-aralıklı tarifelerde, ceza genel olarak tepkide bulunmada bir azalmaya yol açar; fakat, davranışın zamansal dağılımı üzerinde herhangi bir değişikliğe yol açmaz (örneğin, Azrin & Holz, 1961). Bunun tersine, edimsel tepki sabit oranlı pekiştirme tarifesi ile sürdürüldüğünde, ceza pekiştirme sonrası duraklamayı arttırıcı bir etki yapar (Azrin, 1959; Dardano & Sauerbrunn, 1964). CEZA VE ALTERNATİF DAVRANIŞLARIN PEKİŞTİRİLMESİ Bir önceki bölümde gördüğümüz gibi, ceza yordamlarının sonucu, hedef tepkide bulunmanın göreli ödül ve bedel ilişkisi terimleriyle analiz edilebilir. Bu ödül-bedel analizi, sadece cezalandırılan tepkiyle değil, aynı zamanda bireyin gösterebileceği diğer aktivitelerle de ilişkilidir. Diğer davranışların pozitif olarak pekiştirilmesi, ceza etkilerinin arttırılmasında güçlü bir tekniktir. (Perry & Parke, 1975). Etkili anne-babalar bu ilkenin oldukça farkındadırlar. Uzun bir araba yolculuğu sırasında, kendi aralarında gürültü-patırtı çıkaran ve yapacak başka şeyleri olmayan çocukların cezalandırılması etkisiz olacaktır. Hikaye dinlemek ya da yeni bir oyuncakla oynamak gibi pekiştirilen bir alternatif aktivitede bulunma fırsatları varken, gürültü-patırtı çıkardıkları için çocukların cezalandırılması, çok daha etkili olacaktır. CEZAYA İLİŞKİN PARADOKSAL ETKİLER Buraya kadar, cezanın, hedef tepkiyi ne derece baskılayacağını belirleyen faktörler üzerinde duruldu. Ceza, cezalandırılan davranış güçlü bir pozitif pekiştirme tarifesi tarafından sürdürülüyorsa, alternatif davranış için herhangi bir pozitif pekiştirme söz konusu değilse ve ceza hafif, gecikmeli ve zayıf bir tepki-pekiştireç izlerliğine sahip ise, pek etkili olmayacaktır. Zayıf ceza parametreleri cezalandırmayı etkisiz kılar. Bazı

8 durumlarda, ceza niyet edilenin tam tersi bir etkiye yol açabilir; tepkide bulunmayı baskılamaktan ziyade hızlandırabilir. Pozitif pekiştirmenin işareti olarak ceza. Ceza, pozitif pekiştirme için bir sinyal işlevi gördüğü zaman,tepkide bulunmada paradoksal bir hızlanma ortaya çıkabilir (Holz & Azrin, 1961). Örneğin, dikkat çekmek, çocuklar için oldukça güçlü bir pekiştirme kaynağıdır. Bir çocuk tehlikeli ve rahatsız edici her hangi bir şey yapmadığı sürece çoğu zaman anne-babaları tarafından ihmal edilir. Eğer çocuk kibritle oynamaya başlarsa, şiddetle azarlanır ve odasına gönderilir. Bu durumda ceza hedef tepkiyi baskılayacak mıdır? Muhtemelen hayır. Dikkat ediniz ki, çocuk, sadece kötü bir şey yaptıktan ve cezalandırıldıktan sonra, anne ve babasının ilgisini çekebilmiştir. Bu koşullar altında, ceza, pekiştirme için bir sinyal haline gelebilir; böylece de, çocuk, dikkat çekmenin bir yolu olarak ceza gerektiren davranışlarda bulunabilir. Kaçma Davranışının Cezalandırılması. Cezaya ilişkin paradoksal etkiler, ceza kaçma davranışına uygulandığında da ortaya çıkabilir. Bir kaçma tepkisi bir itici uyarıcıyı sonlandırır. Bir İtici uyarıcının sonlandırılması veya ortadan kaldırılması, kaçma veya negatif pekiştirme (negative reinforcement) olarak adlandırılır. (10. Bölümde negatif pekiştirme ile ilgili daha fazla bilgi vereceğim). Negatif pekiştirmede, organizmaya, bir itici uyarıcıdan kaçabilmesi için, öncelikle, o itici uyarıcının sunulması gereklidir ve bu, bir bakıma alışılmadık bir durumu ifade eder. Bu bakımdan, negatif olarak pekiştirilen bir kaçma tepkisi, bir itici uyarıcının varlığında ortaya konur (bkz. Şekil 10.3). Bu da itici uyarıcının varlığını kaçma tepkisi için ayırt edici bir ipucu yapar. Bir kaçma tepkisinin cezalandırılması, tepkide bulunmayı baskılamaktan ziyade, onu hızlandırır (örn. Dean & Pittman, 1991). Bu paradoksal etki, her şeyden önce, tepkiyi İtici uyarıcı Kaçma tepkisi Zaman ŞEKİL Kaçma veya negatif pekiştirme yordamı. Kaçma tepkisi itici uyarıcı olduğu süre boyunca ortaya çıkar ve itici uyarıcının yok olması ile sonlanır. cezalandırmak için kullanılan itici uyarıcı, davranışı güdüleyen koşulları devam ettirdiği için ortaya çıkar. Bu yüzden, kaçma tepkisi cezalandırılsa bile devam edecektir. Cezaya ilişkin paradoksal etkileri yaygın olarak gözlenmediği için, cezanın bir takım yordanamayan sonuçlara yol açtığı gibi bir yargıya varmak doğru değildir Bundan ziyade, cezaya ilişkin paradoksal bir etki gözlenirse, bu durumda cezanın pozitif pekiştirme için bir sinyal olarak çalışıp çalışmadığının belirlenmesi için koşulların dikkatli bir biçimde incelenmesi gereklidir. Eğer böyle bir durum söz konusu değilse belki de hedef tepki bir kaçma tepkisi olarak pekiştirilmiştir. Cezadan Arınık Bir Toplum Yaratabilir miyiz? Yaratmalı mıyız? Daha önce de değindiğim gibi, Thorndike ve Skinner, davranışta anlamlı ve kalıcı değişiklikler yapmada etkisiz olduğu gerekçesiyle, cezanın kullanılmaması gerektiğini savunmuşlar. Bu önerileri kulağa hoş gelmekle beraber, mantıksal bir takım sorunlar içermekteydi. Araştırmalar, cezanın istenmeyen davranışı

9 azaltmakta çok etkili olabildiğini göstermiştir. Bu, ne zaman canımız bir takım aktiviteleri azaltmak istese, o zaman hemen cezayı işe koşmamızı mı gerektirir? Veya tamamen cezadan arınık bir toplum kurmak için çalışmalı mıyız? Bu sorulara verilebilecek yanıtlar, insan davranışında neyin hakça ve neyin etik olduğuna ilişkin olarak bireyin düşüncelerine bağlıdır. Etik konular bu tartışmanın konusu dışındadır. Öte yandan, cezanın etkinliğine ilişkin görgül kanıtlar, cezanın toplumsal uygulamalarıyla ilgili olarak nasıl kullanılabileceği konusunda bilgi sağlayabilir. Öncelikle, cezadan arınık bir toplum yaratabilir miyiz? Muhtemelen hayır. Ceza fiziksel ve biyolojik çevrenin çeşitli yönlerinin kaçınılmaz bir sonucudur. Eğer siz bir kediye zarar verirseniz, kedi sizi tırmalar. Eğer bardağınızı doldururken elinizi sabit tutmazsanız suyu döker ve kendinizi ıslatırsınız. Eğer bir tencereyi tutacak kullanmadan kaldırırsanız, yanarsınız. Cezaya ilişkin tüm kaynakları ortadan kaldıracak biçimde çevremizi yeniden şekillendirmek imkansız olurdu. Madem ceza tamamen ortadan kaldırılamaz, o halde, ne tip cezalardan kurtulmaya çalışmalıyız ve etkili olması için ne yapmalıyız? Kültürümüzdeki insanların en fazla itiraz ettikleri ceza tipi, bir kişi tarafından bir başkasının istenmeyen davranışlarını bastırmaya yönelik olarak fiziksel şiddet uygulamasıdır. Okullarda fiziksel cezaların uygulanmasına karşı bir takım yasalar kanunda yer almaktadır. Çocuk ya da eş istismarına karşı da yasalarımız bulunmaktadır. Bu yasalar, ahlaki ve etik temeller üzerine kurulmuştur. Peki, söz konusu yasalar cezaya ilişkin görgül ilkelerle de uyum içerisinde midir? Öyle olduğunu düşünüyorum. Kişiler arası etkileşimlerde ceza, bir bireyin diğerine şiddet uygulamasını gerektirir. Önemli olan bir unsur, cezayı uygulayan kişinin şiddete maruz kalan kişiye zarar verme isteğidir. Bir anne, çocuğunu okulda kötü bir not aldığı için ve bir koca da, eşini eve geç geldiği için cezalandırdığını ileri sürebilir. Buna karşın, cezanın kullanılıp kullanılmayacağı, sıklıkla cezayı uygulayan kişinin duygusal durumu ile ilişkilidir. İnsanlar engellenmiş ve öfkeli olduklarında daha fazla ceza verme eğilimindedirler ve bu koşullar altında, büyük ihtimalle etkili ceza ilkelerini akıllarına dahi getirmezler. Eğer ceza engellenme ve kızgınlıkla uygulandıysa, muhtemelen bu, istenmeyen tepki ile ilişkili değildir. Okulda bir dersten kötü not almak bir ebeveyni her zaman sinirlendirmez. Bu bakımdan, ceza muhtemelen aralıklıdır. Engellenmişlik kaynaklı ceza (frustrative punishment) genellikle, hedef tepkiden bir süre sonra ortaya çıkar. Kötü notun geleceğini sinyalleyen tepkiler haftalar öncesinden belli olmasına karşın, ebeveyn, ancak çocuk eve kötü bir karne getirdiğinde cezalandırır. Engellenmişlik kaynaklı ceza sıklıkla ayırt edici uyarıcı kontrolü altındadır ve ayırt edici uyarıcı cezalandırılan davranış ile ilgili değildir. Bir ebeveyn, çocuğun davranışıyla hiç ilgisi olmayan bir takım duygusal sıkıntılar yaşıyorsa, kötü karnesinden dolayı çok sinirlenebilir. Ebeveyn işteki stres, yaşadığı bir hastalık ya da madde bağımlılığı nedeniyle fevri olabilir. Bu koşullar altında, cezanın gelişi, ebeveynin fevri davranışlarıyla sinyallenir ve çocuk karnesini cezalandırılmadan imzalatmak için bir sonraki güne yada hafta sonuna kadar beklemeyi öğrenir. Engellenmişlik kaynaklı cezanın bir başka dezavantajı da, alternatif davranışın pozitif pekiştirilmesi ile nadiren birlikte gitmesidir. Bir ebeveyn bir çocuğu öfke ile cezalandırdığında, çocuğu daha yapıcı bir aktivite ile pozitif olarak pekiştirmek aklına gelmez. Bir kızgınlık ve engellenmişlikle verilen ceza, cezanın etkili olması için önerilen parametrelerden pek çoğuna zarar verir ve böylece davranışta yapıcı değişikliklere yol açmaz. Engellenmişlikten kaynaklanan ceza, hedef davranışla pek fazla ilişkili olmadığı için, bu tür bir ceza istismara yol açar ve bir sistematik davranış değiştirme yordamı olarak kabul edilemez. Engellenmişlik kaynaklı ceza uygulamalarından kaçınmak için en iyi kural, cezanın dürtüsel kullanımından uzak durmaktır. Cezaya Alternatifler Cezanın kötüye kullanımı ne etik, ne de deneysel bir temele sahiptir. Fakat istenmeyen tepkiler ev, okul, ve benzeri ortamlarda kaçınılmaz bir şekilde ortaya çıkmaktadır. Peki, bu istenmeyen tepkiler için ne yapmalıyız? Belli ki, ceza istismara son derece açık bir konudur; o halde, cezanın alternatifi ne olabilir? Ne yazık ki, bu sorulara hemen verilebilecek, kolay bir takım yanıtlar bulunmamaktadır. İstenmeyen tepkileri

10 bastırmak için hangi yordam kullanılırsa kullanılsın, kullanılacak yordam, sadece tepkinin baskılanmasını değil, aynı zamanda bireyin diğer aktivitelerini ve diğer pekiştirme kaynaklarını da dikkate alan sistematik bir müdahale programının bir parçası olmalıdır. ARA VERME Eğitimle ilgili ortamlarda, fiziksel cezaya popüler bir alternatif, ara verme (time-out) yordamıdır. Aslında pek çok sınıfta, cezalandırılan bir öğrencinin oturmak zorunda olduğu bir ara verme sandalyesi bulunur. Bir ara verme yordamında, istenmedik bir tepkiye karşılık olarak uygulanan şey, fiziksel olarak itici bir durum değil; pozitif pekiştirme kaynaklarından yoksun bırakma durumudur. Aile arabasını izinsiz almaktan dolayı bir haftalığına dışarı çıkmama cezası alan bir gence burada uygulanan ceza, ara vermedir. Bir çocuğa odana git denildiğinde verilmiş olan ceza da ara verme cezasıdır. Diğer edimsel koşullama yordamlarında olduğu gibi, ara vermenin etkinliği hedef tepki ile ara vermenin sonucu arasındaki gecikmeye bağlıdır.yordamın etkililiği uygulamanın ne kadar sürekli olduğuna da bağlıdır. Buna ek olarak ara vermenin kullanılması bazı özel koşulları gerektirir. Etkili olabilmesi için, yordam pozitif pekiştirme oranında önemli bir azalma ile sonuçlanmak zorundadır. Ara vermede pekiştirmenin önemli bir azalma ile sonuçlanıp sonuçlanmayacağı, ara vermeden önce ve ara verme durumunda, ne kadar pekiştirmenin mevcut olduğuna bağlıdır. Eğer birey zaten pek fazla pozitif pekiştirme almıyorsa, ara verme muhtemelen davranışı baskılayamayacaktır. Sınıfta olmanın hiçbir yanından hoşlanmayan bir çocuk, ara verme durumunda çok fazla pekiştirme kaybı yaşamayacaktır. Aynı zamanda, ara vermeyi uygulayan kişi, ara verme durumunda çocuğun pekiştirmeden mahrum kalacağından emin olmalıdır. Odasında yapabileceği pek çok eğlenceli şeyi olan bir çocuk, odasına gönderilmek suretiyle uygulanan ara-verme yordamı ile cezalandırılmış olmayacaktır. DİĞER DAVRANIŞLARIN AYIRIMLI OLARAK PEKİŞTİRİLMESİ Cezanın kötüye kullanılmasına karşı kullanılabilecek diğer bir alternatif de, diğer davranışların ayırımlı olarak pekiştirilmesi (differential reinforcement of other behavior) veya DRO dur. Bir DRO yordamı bir hedef tepki ile bir pekiştireç arasındaki negatif bir izlerliğe ilişkindir. Önceki kısımlarda, ketleyici Pavlovian koşullama ile bağlantılı olarak, bir negatif izlerlik tarafından ortaya çıkarılan öğrenmeden bahsedilmişti. Orada, negatif izlerlik bir koşullu ve bir koşulsuz uyarıcı arasındaydı. Ketleyici CS, US in ortaya çıkmayacağına işaret ediyordu. Bir DRO yordamında negatif izlerlik, bir hedef edimsel tepki ile bir pekiştirici uyarıcının sunumu arasındadır. Hedef tepkinin ortaya çıkışı, pekiştirecin atlanmasına neden olur. Örneğin, bir DRO yordamında, pekiştirecin periyodik olarak, her 30 saniyede bir, verilmesi programlanmış olsun. Hedef tepkinin ortaya çıkışı, belirli bir zaman için bu programlanmış pekiştireçlerin iptaline neden olur. Böylece, hedef tepki sonraki 20 saniye için pekiştirmenin iptali ile sonuçlanabilir. Bu, hedef tepkinin baskılanmasını sağlar. DRO, bir önceki kısımda betimlenen ara-verme yordamından birçok bakımdan farklıdır. Ara verme yordamında, bireyin bir ara-verme sandalyesi ya da odasına gönderilmesiyle pekiştireçlerin iptal olmaması bu farklardan birisidir. Bir DRO yordamında, önceden planlanan pekiştireçler, hedef davranıştan sonra belirli bir süre için, atlanır. Bir başka önemli fark ise, DRO yordamında, hedef tepki ortaya çıkmadığı zaman pekiştireçlerin belirgin bir şekilde sunulmasıdır. Böylece, hedef davranış dışındaki aktiviteler açık bir şekilde pekiştirilmiş olur. Bu yüzden, söz konusu yordam diğer davranışların ayırımlı pekiştirilmesi olarak adlandırılır. Diğer davranışların ne olduğu önemli değildir. Fakat, organizmalar sürekli bir şeyler yaptığı için bir DRO yordamında hedef tepkinin alternatifleri pekiştirilir. Bir DRO yordamı, hedef tepki yapılmadığında pekiştirecin periyodik olarak verilmesini gerektirdiği için, uygulanması ara-verme yordamından daha zordur. Bir DRO yordamını kullanmak için, uygun bir pekiştireç tanımlanmak zorundadır ve ilgili düzenlemeler uzun periyotlar boyunca pekiştireç sunulmasına olanak sağlayacak biçimde yapılmalıdır. Bu bakımdan, DRO yordamı, ilgilenilen tepki, ortaya çıkmasa bile organizma ile uzun periyotlar boyunca etkileşimde bulunmayı gerektirir.

11 Özet Bir itici uyarıcı edimsel tepkiyi izler biçimde sunulur. Ceza, gecikme olmaksızın, başlangıçtan itibaren yüksek şiddette ve her hedef davranış yapıldığında uygulandığı takdirde hedef davranışı baskılamada oldukça etkilidir. Cezanın etkililiği, alternatif aktivitelere pozitif pekiştirme sağlayarak daha da arttırılabilir. Hafif cezaya ilk maruz kalma daha şiddetli cezaların baskılayıcı etkilerine karşı öğrenilmiş dirence neden olabilir ve cezanın sinyallenmesi, sinyalin varlığında tepkinin baskılanmasını sınırlayabilir. Ceza pozitif pekiştirme için bir sinyal olarak çalışıyorsa veya itici olarak motive edilen kaçma davranışına uygulanıyorsa, tepkide paradoksal bir artışa neden olabilir. Günlük hayatta cezanın kullanımı sıklıkla itici uyarıcıyı uygulayan kişinin duygusal durumu ile ilişkilidir. İnsanlar cezayı daha çok engellenmiş ve öfkeli olduklarında kullanırlar. Bu koşullar altında etkili cezalandırmaya ilişkin parametrelerin bir çoğu ihlal edilmiş olduğu gibi, davranışın gelişimi üzerinde hiç bir yapıcı etki de ortaya çıkmayacaktır. Cezanın kullanımı ile ilgili problemler ara-verme ve diğer davranışların ayırımlı pekiştirilmesi gibi alternatiflerin ele alınmasına yol açmıştır. Her hangi bir tepki bastırma yordamının başarılı bir şekilde uygulaması, sadece istenmedik davranışın değil, bireyin tüm aktivitelerinin ve diğer pekiştirme kaynaklarının da ele alınmasını gerektirir. Önerilen Okumalar AZRIN, N. H.,& HOLZ, W. C. (1966). Punishment. In W. K. Honig (Ed.), Operant Behavior: Areas of research and application (pp ). New York: Appleton-Century-Crofts. CHURCH, R. M. (1969). Response suppression. In B. A. Campbell & R. M. Church (Eds.), Punishment and aversive behavior (pp ). New York: Appleton-Century-Crofts. REPP, A. C., & SINGH, N. N. (Eds.). (1990). Perspectives on the use of nonaversive and aversive inventions for persons with developmental disabilities. Sycamore, IL: Sycamore. Teknik Terimler Ara verme Ayırt edici ceza Ceza Diğer davranışların ayırımlı olarak pekiştirilmesi Negatif pekiştirme

12