ONDOKUZ MAYIS ÜN VERS TES LÂH YAT FAKÜLTES SAYI:20-21

Transkript

1 ONDOKUZ MAYIS ÜN VERS TES LÂH YAT FAKÜLTES DERG S SAYI:20-21 SAMSUN 2005

2 ONDOKUZ MAYIS ÜN VERS TES LÂH YAT FAKÜLTES DERG S SAYI:20-21 SAMSUN 2005 Sahibi: OMÜ lâhiyat Fakültesi Adına: Prof. Dr. Ferit BERNAY Yazı leri Müdürü: Prof. Dr. Osman ZÜMRÜT Yayın Editörü: Doç.Dr. Yavuz ÜNAL Yayın Kurulu: Doç.Dr. Yavuz ÜNAL, Doç. Dr. Mustafa KÖYLÜ Yrd.Doç.Dr. srafil BALCI Kapak Tasarımı Dizgi ve Mizanpaj Ar. Gör. Hasan ATSIZ Baskı & Cilt Ceylan Ofset Sayı: Samsun 2005

3 SAHABE DÖNEM KT DAR MÜCADELES NDE ARAP DÂH LER NDEN KAYS B. SA D Yrd. Doç. Dr. Kenan AYAR * ÖZET Bu makalede, slam toplumunda Hz. Ali ve Hasan dönemlerinde yönetimde yer alarak siyasi geli melere etki eden ve bu özelli iyle de Arap dâhilerinden biri olarak gösterilen önemli devlet adamlarından Kays b. Sa d ın siyasi ve idari faaliyetleri incelenerek slam tarihinde ortaya çıkan ilk iç karı ıklıkların aydınlatılmasına, ümmetin bölünmesinin gerekçelerinin ortaya konulmasına ve yöneticilerin bu olaylardaki tutumlarının tespitine çalı ılmı tır. Ensârın önde gelenlerinden Kays b. Sa'd, Hz. Ali döneminde Mısır ve Azerbaycan da valilik, sava larda ordu komutanlı ı, devlet idaresinde danı manlık ve elçilik görevlerini üstlenmi ve Ensârın iç sava larda Hz. Ali safında yer almasını sa lamı tır. Hz. Hasan ın hilafet makamına geçmesinde aktif rol oynamı ve onun ba arılı olması i- çin Muaviye ye kar ı mücadele etmi tir. Hz. Hasan Muaviye ile anla ınca Kays b. Sa'd, Hz. Ali taraftarlarının canlarına ve mallarına dokunulmayaca ına ili kin yazılı bir antla ma yaparak görevini bırakmı ve onların daha önce yaptıklarından dolayı cezalandırılmamalarında etkili olmu tur. Anahtar kelimeler: Kays b. Sa'd, Hz. Ali, Hz. Hasan, Maviye, Ensâr. Giri Hz. Peygamber ve dört halife dönemleri slâm dinin anla ılmasında referans olarak kullanıldı ı için her yönüyle incelenmesi ve de erlendirilmesi gerekmektedir. slam toplumunda ilk defa Hz. Osman döneminde yönetime kar ı geli en tepkiler ba kaldırıya dönü mü ve halife asi Müslümanlar tarafından katledilmi tir. Hz. Osman'ın öldürülerek iktidardan uzakla tırılmasından sonra Hz. Ali halife olmu ancak, onun döneminde siyasi ayrılıklar ve iç çatı malar de i ik bir boyutta devam etmi tir. syanın ve iç çatı maların temelinde Arap toplumunda ya anan siyasi, sosyal, ekonomik ve kültürel de i imin ve dönü ümün orta- * O.M.Ü. lahiyat Fakültesi Ö retim Üyesi.

4 114 Yrd. Doç. Dr. Kenan Ayar ya çıkardı ı sorunlar yanında, yönetim modelinin ve yöneticilerin izledi- i politikaların da etkisi olmu tur. Bu makalede, dönemin önemli devlet adamlarından birisi olan Kays b. Sa'd'ın idari ve siyasi faaliyetleri incelenerek fitne dönemi olaylarında oynadı ı rol ortaya konulmaya çalı ılacaktır. Hz. Peygamber'i ve Muhacirleri yurtları Medine'de barındırıp koruyan Ensâr, devletin kurulması, slam'ın geli mesi ve güçlenmesi için her türlü deste i vererek slam tarihinin seyrini de i tirmi tir. Hz. Peygamber'den sonra devletin yönetimini ele geçirmek için Ensâr, Benû Sâide gölgeli inde liderleri Sa'd b. Ubâde'ye biat etmek üzere iken, Hz. Ebû Bekir ile Hz. Ömer'in müdahale etmesi sonucu biatten vazgeçmi ve Muhacirler lehine fedakârlıkta bulunarak Hz. Ebû Bekir'e biat etmi tir. Bundan sonra hilafet meselesinde herhangi bir iddiada bulunmamakla birlikte ilk üç halife tarafından önemli idari görevlere de getirilmemi tir. Buna ra men Ensâr, ilk iki halifenin politikalarını genel olarak desteklemi ve fetihlere katılmı tır. Hz. Osman döneminin ikinci yarısında ise halifeden ikâyetçi olanlar arasında yer almı, halifeye kar ı giri ilen harekette isyancılara katılmamı ancak onlara kar ı herhangi bir eylemde de bulunmayarak Hz. Osman'ın katledilmesine dolaylı olarak etki etmi tir. Hz. Ali'nin halife olmasını destekleyen Ensâr, onun iktidara geli iyle birlikte yönetim ve siyasette etkili olmaya ba lamı tır. Hz. Ali, Basra ve Mısır gibi önemli eyaletlere Ensârdan valiler tayin ederek onları yönetime ortak etmi tir. Bunlardan Mısır valisi Kays b. Sa'd, idari ve siyasi dehasıyla kendini göstermi, Muaviye'nin iktidara geli ine kadar siyasette etkili olmu tur. Bu ba lamda burada önce Kays b. Sa d ın Hz. Peygamber dönemindeki hayatının incelenmesi daha sonra da fitne dönemindeki idari ve siyasi faaliyetleri üzerinde durulması konunun anla ılmasını kolayla tıracaktır. 1. Hz. Peygamber Döneminde Kays b. Sa d Kays b. Sa d, Hazrec kabilesinin liderlerinden Sa'd b. Ubâde b. Düleym'in o ludur. Künyesi Ebû Abdillah ve Ebû Abdilmelik'tir. 1 Anne- 1 Kays b. Sa d ın soyu ve künyesi hakkında geni bilgi için bkz. bn Sa d, Ebû Abdillah Muhammed (230/845), et-tabakâtü l-kübrâ, Dâru Sâdır, Beyrut ty., VI, 52; Halîfe b. Hayyât (240/854), Kitâbu t-tabakât, thk., Ekrem Ziyâ el-umerî, Riyad 1982, I, 97; bn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-dîneverî (276/889), Kitâbu l-meârif, thk., Muhammed smail Abdullah es-sâvî, Dâru hyâi't-turâsi'l-arabî, Beyrut 1970, s. 113; Abdülbâkî b. Kâni Ebu l-hüseyn (351/962), Mu cemü s-sahâbe, thk., Salâh b. Sâlim el-mısrâtî, Medine 1418, II, 346; bn Hibbân, Muhammed b. Hibbân b. Ahmed b. Ebî Hâtim (354/965), Kitâbu s-sikât, thk., es-seyyid erifuddîn Ahmed, Dâru l-fikr, yy. 1975, III, 339; bn Hibbân, Muhammed b. Hibbân b. Ahmed b. Ebî Hâtim (354/965), Me âhiru l-ulemâi l-emsâr, thk., M. Fleischer, Dâru l-kutubi l- lmiyye, Beyrut 1959, s. 61; bn Asâkir, Ebu'l-Kâsım Ali b. el-hasan b. Vehbetullah (571/1175), Târîhu Medîneti

5 Sahabe Dönemi ktidar Mücadelesinde Arap Dâhilerinden Kays B. Sa d 115 si aynı kabileden Fukeyhe bint Ubeyd b. Düleym dir. 2 Kaynaklarda Kays ın do um tarihiyle ilgili herhangi bir bilgiye rastlanılmamakla birlikte bi'sete yakın bir zamanda do du u ve hicret esnasında henüz genç ya ta oldu u anla ılmaktadır. 3 Kays b. Sa'd dönemin artlarına göre Medine'nin en itibarlı ve kültür seviyesi yüksek ailelerinden birine mensuptu. Babası Sa d b. Ubâde, Câhiliyye devrinde okuma yazmayı, yüzmeyi ve ok atmayı iyi bilen ender biriydi ve bu özellikleri sebebiyle kendisine el-kâmil denilirdi. Kays'ın babası ve dedesi, Medine'nin zenginlerinden iyilik ve hayırseverli iyle tanınan ki ilerdi. Medineli ilk Müslümanlardan birisi olan Sa'd, ikinci Akabe Biatı nda seçilen on iki nakip arasında yer aldı 4 ve Hicretten sonra Hz. Peygamber in her türlü ihtiyacını kar ılamak için seferber oldu. Hz. Peygamber'in evine her gün bir kap yemek göndermekteydi. 5 Hz. Peygamber hicretin ilk yıllarında zaman zaman onun evine gelir dinlenirdi. 6 Dıma k, yy. ty., XLIX, 396; ez-zehebî, emsüddin Muhammed b. Ahmed b. Osman (748/1347), Siyeru A lâmi n-nubelâ, thk., uayb el-arnavût-m. Nuaym el-arksûsî, Beyrut 1986, III, 102; bn Hacer el-askalânî, ihâbuddîn Ebu'l-Fadl Ahmed b. Ali (852/1449), el- sâbe fî Temyîzi's-Sahâbe, thk., A. M. el-bicâvî, Kahire 1970, V, 473; bn Hacer el-askalânî, Tehzîbu't-Tehzîb, Dâru'l-Fikr, Beyrut 1984, VIII, 353. Kays b. Sa d ın Ümâme adında ana baba bir bir kız karde i ( bn Sa d, Tabakât, VIII, 373; Halîfe, Tabakât, I, 97), Saîd ve shak adlarında iki erkek karde inin oldu u (el-mizzî, Ebu'l- Haccâc Abdurrahman b. Yusuf, Tehzîbu'l-Kemâl fî Esmâi'r-Ricâl, n r., Be âr Avvâd Ma'rûf, Müessesetü'r-Risâle, Beyrut 1980, XXIV, 41) belirtilir. 2 bn Sa d, Tabakât, VIII, 373; Halîfe, Tabakât, I, Kaynaklarda Kays ın do um tarihiyle ilgili herhangi bir bilgiye rastlanılamasa da, onun Bedir Harbine i tirak etti i ve sancaktarlık yaptı ı (Bkz. Abdurrezzâk Ebû Bekir b. Hemmâm es-san ânî (211/826), el-musannef, thk., Habiburrahmân el-a zamî, Beyrut 1403, V, 458), Hicretin sekizinci yılında 400 ki ilik bir birli e kumandan tayin edildi i (Bkz. bn Sa d, Tabakât, I, 326; bn Kesîr, Ebu'l-Fidâ smâîl b. Ömer (öl. 774/1372), el- Bidâye ve n-nihâye, Mektebetü l-meârif, Beyrut ty., V, 84) bilgilerinden hareketle onun Hicret esnasında genç bir delikanlı oldu u söylenebilir. 4 bn Sa d, Tabakât, III, ; VI, 52; bn Kuteybe, el-meârif, s. 112; kr. el-vâkıdî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ömer (207/823), Kitâbü'l-Me âzî, thk., Marsden Jones, London 1966, II, 775, 776, 825; III, Muhammed b. shâk b. Yasâr (151/768), Sîratu bn shâk, thk., Muhammed Hamidullah, Konya 1981, s. 243; bn Sa d, Tabakât, III, 614; Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr b. Rüstem (310/922), Târîhu'l-Umem ve'l-mülûk, Dâru l-kütübi l- lmiyye, Beyrut 1407, II, 212. Hz. Peygamber hangi e inin yanında bulunuyorsa Sa d b. Ubâde nin gönderdi i yemek oraya gelirdi ( bn shâk, Sîratu bn shâk, s. 243). Sa d b. Ubade nin gönderdi i yeme in daha çok etten yapılan tirid yeme i oldu u belirtilir ( bn Sa d, Tabakât, III, 614). 6 Örne in Hz. Peygamber in Sa d b. Ubâde nin evine gelerek banyo yapıp yemek yedi i ve oradan ayrılırken Sa d ın ona bir binek tahsis etti i, o lu Kays ı da ona e lik etmesi için görevlendirdi i rivayet edilir (Ahmed b. Hanbel (241/855), el-müsned, I-VI, Mısır ty., III, 421). Bir ba ka rivayete göre, Sa'd b. Ubâde o lu Kays ile birlikte Hz. Peygamber e kaybolan hayvanı yerine bir hayvan götürdüklerinde, Hz. Peygamber Sa'd'a, Medine ye geldi imiz zamandan beri bize yaptı ın cömertlik sana yetmiyor mu? demekten kendini alamamı tır. Sa d bundan duydu u memnuniyeti ifade edince Hz. Peygamber onu

6 116 Yrd. Doç. Dr. Kenan Ayar Sa'd b. Ubâde'nin Hz. Peygamber ile olan yakın dostlu unun Kays b. Sa'd üzerinde de etkili oldu unu söyleyebiliriz. Nitekim Sa'd, o lu Kays'ı hicretin ilk yılında Hz. Peygamber'in hizmetine verdi. 7 Böylece Kays, on yıl boyunca Hz. Peygamber in hizmetinde bulundu 8 ve O nun terbiyesi altında yeti ti. Hz. Peygamber hizmetinde bulunanlara yetenek ve kabiliyetlerine göre görev vermekteydi; 9 zekâsı ve fizi iyle dikkati çeken Kays'ı güvenli ini sa lamakla görevlendirdi. 10 Zaman zaman toplanan zekât mallarını korumak da Kays ın sorumlulu undaydı. 11 Bu sayede Kays ilk idari tecrübelerini Hz. Peygamber'in yanında edinmi oldu. yilik ve cömertlik yapmayı aileden tevarüs etmi olan Kays b. Sa'd, katıldı ı gazve ve seriyyelerde bu özelli ini sergilemi tir. Nitekim o, Hz. Peygamber tarafından hicretin sekizinci yılında ke if amacıyla Kızıldeniz kıyısına gönderilen Ebû Ubeyde b. el-cerrâh komutasındaki 300 ki ilik birli in içinde yer almı ; sefer sırasında ordu açlık sıkıntısı çekmeye ba layınca, bölgede bulunan bir ahıstan, bedeli Medine'de babası tarafından verilmek üzere be deve satın alarak bunların üçünü orduya ikram etmi tir. Di er ikisini ikram etmesine seriyye komutanı överek hayır duada bulunmu ve Allah'ın ona iyi huy verdi ini, insanların madenler gibi olduklarını, Câhiliyye döneminde hayırlı olanların slam da da hayırlı olduklarını ve bu iyiliklerinin zayi olmayaca ını belirtmi tir (Vâkıdî, Me âzî, III, 1095). 7 bn Hanbel, Müsned, III, Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. smâîl, (256/870), et-târîhu l-kebîr, thk., es- Seyyid Hâ im en-nedvî, Dâru'l-Fikr, by. ty., VII, 141; bn Hibbân, Muhammed b. Hibbân b. Ahmed b. Ebî Hâtim (354/965), Kitâbu s-sikât, thk., es-seyyid erifuddîn Ahmed, Dâru l-fikr, by. 1975, III, 339; bn Hibbân, Me âhiru l-ulemâi l-emsâr, s. 61; Zehebî, Siyeru A lâmi n-nubelâ, III, 103; kr. emsuddîn es-sehâvî (902/), et-tuhfetu l- Latîfe fî Târîhi Medîneti - erîfe, Dâru l-kutubi l- lmiyye, Beyrut 1993, II, bn Kesîr, el-bidâye, V, Enes b. Mâlik ten nakledilen bir rivayete göre Kays, Hz. Peygamber in güvenlik âmiri mevkiindeydi (et-taberânî, Ebu l-kasım Süleyman b. Ahmed (360/970), el-mu cemu l- Kebîr, thk., Hamdi Abdülmecîd Selefî, Mektebetü l-ulûmi l-hukm, Musul 1983, XVIII, 346; bn Abdilberr, Ebû Ömer Yusuf b. Abdillah b. Muhammed (463/1071), el- stî âb fî Ma'rifeti l-ashâb, thk., A. M. el-bîcâvî, I-IV, Kahire ty., III, 1289; bn Kesîr, el-bidâye, V, 337). Bir ba ka rivayete göre Hz. Peygamber, Kays b. Sa d ı, kendisine kar ı saldırı yapılabilecek noktaya güvenlik görevlisi olarak yerle tirirdi (Zehebî, Siyeru A lâmi n- Nubelâ, III, 103; es-sehâvî, et-tuhfetu l-latîfe, II, 387). Enes b. Mâlik (ö. 93/711) Kays b. Sa d ın Hz. Peygamberin yanında sâhibu - urta mevkiinde oldu unu söylerken, o Hz. Peygamber döneminde henüz böyle bir kurumun olmadı ına da i aret etmi olmaktadır. Dolayısıyla Enes bu haberi Muaviye döneminde bir emniyet kurumu olarak urta ortaya çıktıktan sonra rivayet etmi olmalıdır. Öte yandan Kays b. Sa'd'ın hem boy hem de geni lik bakımından oldukça iri bir vücut yapısına sahip oldu u nakledilmektedir ( bn Ta riberdî, Ebu'l-Mehâsin Cemalüddîn Yûsuf (874/1470), en-nücûmu'z-zâhire fî Mulûki Mısr ve'l-kâhire, Kahire 1929, I, 95, 96). Kendisine güvenlik görevi verilmesine bu özelli i de etki etmi olmalıdır. 11 Zehebî, Siyeru A lâmi n-nubelâ, III, 104. bn Kesir in Enes b. Mâlik ten nakletti i bir rivayete göre, Ensârdan yirmi genç Rasûlullah ın ihtiyaçlarını kar ılamak için yanından ayrılmazlardı. Bir i in yapılmasını istedi inde onları görevlendirirdi ( bn Kesîr, el- Bidâye, V, 337).

7 Sahabe Dönemi ktidar Mücadelesinde Arap Dâhilerinden Kays B. Sa d 117 müsaade etmemi tir. Medine'ye döndüklerinde olayı ö renen babası Sa'd b. Ubâde, o lunu bu iyili inden dolayı tebrik ederken onun alı veri ine ve develeri kesmesine engel olmak isteyen Ömer b. el-hattâb ile seriye komutanı Ebû Ubeyde b. el-cerrâh'a sitem etmi tir. 12 Kays ve babası Sa'd'ın yaptıklarını ö renen Hz. Peygamber, onların cömertli inin ailelerinden gelen bir özellik oldu unu belirterek onları övmü tür. 13 Kays b. Sa'd Hz. Peygamber tarafından seriyye komutanı olarak da görevlendirilmi tir. Huneyn Gazvesi dönü ü Ci râne de ganimetler da ıtıldıktan sonra Hz. Peygamber, Kays b. Sa d ı 400 ki ilik bir seriyyenin ba ında komutan tayin ederek Sudâ kabilesini slam'a davet etmesi için Yemen e göndermi tir (8/630). Kays, Kanat kasabasında ordusunu sava a hazırlarken Sudâ kabilesinden bir ki i, 14 ordunun kendi kabilesine kar ı hazırlandı ını ö renince acilen Hz. Peygamber e giderek, kabilesi adına geldi ini ve slam'ı kabul edeceklerini belirtip askerleri geri ça ırmasını rica etmi tir. Hz. Peygamber de orduyu geri ça ırmı ve Sudâ' kabilesinden 15 ki i Medine ye gelerek Müslüman olup kabileleri adına Hz. Peygamber e biat etmi tir bn Sa d, Tabakât, II, 132. Seriyyeye katılanların Kızıldeniz sahiline vardıklarında, sahile vurmu bir balinanın etinden yedikleri ve sefer sırasında herhangi bir çatı ma olmadı ı belirtilir. Bkz. bn Sa d, Tabakât, II, 132. Bazı tarihçiler ( bnü l-esîr, zzüddîn Ali b. Muhammed b. Muhammed (630/1232), el-kâmil fi't-târîh, thk., Ebû'l-Fidâ Abdullâh el-kâdî, Beyrut 1995, II, ; bn Kesîr, el-bidâye, IV, 276) bu seriyyenin hicri sekizinci yılın Recep ayında gönderildi ini ve Kays ın bu sefer esnasında 9 deve kesti ini, daha fazla deve kesmesine Ebû Ubeyde nin engel oldu unu kaydederler. 13 Vâkıdî, el-me âzî, II, Kays a ödünç deve satan bedevi, Sa'd b. Ubade'ye gelip kavminin seyyidlerinden birisi olan o lu Kays a yaptı ı iyili i anlatmı, onu malsız bırakmadı ını, seriyye kumandanı mal satmasını engellemek istedi i halde, ahlaki özelliklerini tanıdı ı Kays a develeri verdi ini söylemi, bu olayı ö renen Peygamber de Kays cömert bir ailedendir, cömertlik bu aile efradının tabiatındandır diyerek Kays ı ve babasını takdir etmi tir ( bnü l-esîr, el-kâmil, II, 233). Zehebî, Kays ın Medine ye döndü ünde durumu babasına anlattı ını, babası Sa d ın, o lunun ödünç deve satın almasına engel olmak isteyen Ömer ve Ebû Bekir e giderek o lu Kays a söyledikleri sözlerden dolayı özür dilemelerini istedi ini belirtir (Zehebî, Siyeru A lâmi n-nubelâ, III, 106). Bu rivayetler, Sa d b. Ubâde ile Hz. Ömer arasında daha Hz. Peygamber döneminde gizli bir rekabet oldu unu ihsas ettirmektedir. Bilindi i gibi Hz. Peygamber'in vefatından sonra Ensâr, Sa d b. Ubâde'yi halife seçmek üzereyken Hz. Ebû Bekir, Ömer ve Ebû Ubeyde b. el-cerrâh gelerek onlarla tartı ıp Hz. Ebû Bekir'in seçilmesini sa lamı lardır. Bu konuda geni bilgi için bkz. bn Hi âm, Ebû Muhammed Abdülmelik (218/833), es-sîretu n-nebeviyye, thk., Taha Abdurraûf Sa d, Dâru l-cîl, Beyrut 1411/1990, VI, 77-83; bn Sa d, Tabakât, III, ; ; bn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim (276/889), el- mâme ve s-siyâse, thk., Tâhâ Muhammed ez-zeynî, Kahire 1967, I, 12-17; el-belâzurî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir (279/892), Ensâbu l-e râf, thk., Süheyl Zekkâr-Riyâd Ziriklî, Beyrut 1996, II, ; Taberî, Târîh, II, , bn Kesîr (el-bidâye, V, 84), bu ahsın adının Ziyâd b. el-hâris es-sudâî oldu unu kaydeder. 15 bn Sa d, Tabakât, I, 326; bn Kesîr, el-bidâye, V, 84; Mustafa Fayda, slâmiyet in Güney Arabistan a Yayılı ı, Ankara 1982, s Hz. Peygamber in Yemen kökenli Sudâ' kabilesi üzerine gönderece i orduya Yemen kökenli Hazrec den Kays b. Sa d ı kuman-

8 118 Yrd. Doç. Dr. Kenan Ayar Kays b. Sa'd, Hazrec içindeki sorunların çözümünde babasına yardımcı olmu tur. Bir keresinde Hazrec kabilesinden Safvân b. Muattal, kabileda ı air Hassân b. Sâbit'i hakkında söyledi i bir hiciv sebebiyle kılıçla yaralayınca, orada bulunanlar tarafından tutuklanmı tı. Hassân Rasûlullah a gidip aldı ı yaradan dolayı ölebilece ini söyleyerek Safvân dan davacı olmu, tarafları dinleyen Hz. Peygamber sonuç belli oluncaya kadar Safvân ın tutuklu kalmasına karar vermi ti. Bu olayı ö renen kabile lideri Sa d b. Ubâde, kabileda ları arasında olu an husumeti gidermek için harekete geçmi, Hazreclilere, Hz. Peygamber in do ru karar verdi ini, ancak Safvan ın affedilmesinin ve Hassân ın da davadan vazgeçmesinin daha uygun olaca ını söylemi ti. Fakat orada bulunan Hazrecliler muhtemelen Hz. Peygamber in verilmi bir kararı bulundu undan dolayı Sa d ın görü ünü kabul etmek istememi lerdi. Bunun üzerine Kays b. Sa d söz alarak, Hazreclilere böyle bir olayda babası Sa d ı yalnız bırakmamaları gerekti i uyarısında bulunmu tu. Bunun üzerine Safvân ı tutanlar ba larını çözüp serbest bıraktılar. Sa d b. Ubâde, Hassân ın gönlünü alarak bu davadan vazgeçmesini sa ladı. Safvân ı da yanına alarak evine götürüp ihtiyaçlarını kar ıladı. Bu iki sahabinin Sa d tarafından barı tırıldı ını ö renen Hz. Peygamber, Allah, Sa d a cennet elbiseleri giydirsin duasını yaparak memnuniyetini dile getirdi. 16 Bu olayda Sa d b. Ubâde nin, kendi kabilesine mensup ki iler arasında meydana gelen anla mazlı ı daha fazla büyümeden kabilenin iç dinamikleriyle çözmek için harcadı ı çaba, kendisini destekleyen o lu Kays ın Hazreclileri etkileyecek nitelikte konu ması, tarafların barı tırılması ve Rasûlullah'ın yakla ımı dikkat çekicidir. Gerek babası ve gerekse kendi özelliklerinden dolayı Kays b. Sa'd, Ensâr içinde tanınan saygın bir ki iydi. Bu yüzden o, bazı gazvelerde Ensârın sanca ını ta ımı, 17 bazı gazvelerde de Hz. Peygamber in sancaktarlı ını yapmı tır. 18 Mekke nin fethi sırasında Ensârın sanca ını ta ıyan Sa d b. Ubâde, Mekkelileri kılıçtan geçirmekle tehdit etmi, bunu ö renen Hz. Peygamber, sanca ı Kays b. Sa'd'ın almasını emretmi, 19 Sa d da sanca ı o lu Kays a vermek durumunda kalmı tır. 20 Hz. dan tayin etmesi dikkat çekicidir. Onun Yemen kökenli kabileler arasındaki yakınlık ili kisinden yararlanarak, sava madan Sudâ' kabilesinin teslim olmasını hedefledi i anla ılmaktadır. Nitekim Medine ye gelen Sudâ kabilesi heyetini Kays ın babası Sa d b. Ubâde misafir etmi tir. Bkz. bn Sa d, Tabakât, I, 326; bn Kesîr, el-bidâye, V, 84. Rasûlullah'ın Kays ı komutan tayin etmesi, Ci'râne de Ensâr arasında olu an rahatsızlı ı gidermeye yönelik bir giri im de olabilir. 16 Vâkıdî, el-me âzî, II, Abdurrezzâk, Musannef, V, Zehebî, Siyeru A lâmi n-nubelâ, III, 102, 103, 104; bn Kesîr, el-bidâye, IV, Sa'd b. Ubâde, Bugün sava ve kan dökmenin helal oldu u ve Allah'ın Kurey i zelil etti i gündür eklinde sözler söylemi, bunu ö renen Hz. Peygamber de, Bugün merhamet ve Allah ın Kurey i yüceltti i bir gün olacaktır diyerek kan akıtılmanın hedeflenmedi ini açıkça ifade etmi tir. Vâkıdî, Me âzî, II, 821; bn Sa d, Tabakât, II, 135.

9 Sahabe Dönemi ktidar Mücadelesinde Arap Dâhilerinden Kays B. Sa d 119 Peygamber, Ensârın lideri konumundaki Sa d b. Ubâde den sanca ı alıp Kays a vermekle, bu yetkiyi aynı ailede bırakmı, yapılan her ne kadar Sa d ın ho una gitmemi se de 21 Ensârı pek fazla rahatsız etmemi tir. 22 Hîre halkının kendi liderlerine secde etti ini gören Kays b. Sa'd basit bir kıyasla secde edilmeye Rasûlullah'ın daha layık oldu unu dü- ünerek bunu Hz. Peygamber'e teklif etmi tir. Fakat O, Allah'tan ba kasına secde edilemeyece ini belirterek böyle bir hareketi kabul etmemi tir lk Üç Halife Döneminde Kays b. Sa d Hz. Peygamber in vefat etti i gün, Benû Sâide gölgeli inde toplanan Ensâr, Sa d b. Ubâde ye devlet ba kanı olması için teklifte bulunmu, halifenin Medineli Müslümanlardan olmasını isteyen Sa d, hasta olmasına ra men ba kanlık teklifini kabul etmi tir. Fakat bu sırada toplantıya katılan Hz. Ebû Bekir, Hz. Ömer ve Ebû Ubeyde b. el-cerrâh, 20 Vâkıdî, Me âzî, II, 822. bn Sa d ın rivayetine göre bu seferde Sa d Ensârın de il Peygamberin sanca ını ta ımaktaydı. Onun Kurey hakkındaki sözü Peygambere ula ınca, sanca ı Sa d dan alıp o lu Kays a verdi. Bkz. bn Sa d, Tabakât, II, 135. Ba ka bir rivayete göre Sa d b. Ubâde Ensârın sanca ını ta ımaktaydı. Sa d çevresindeki Ensâra, Bugün Kâbe de sava ın helal olaca ı gündür eklinde sözler sarf edince bunu duyan bir Muhâcir, onun sözlerini Hz. Peygamber e iletti. Mekke de kan akıtılmasını istemeyen Hz. Peygamber, Sa d ın o lu Kays ı yanına ça ırdı ve sanca ı babasından alıp ta ıması talimatını verdi. Bkz. El-Fâkihî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ishâk, Ahbâru Mekke fî Kadîmi d-dehr ve Hâdisihi, thk., Abdülmelik Abdullah Dehî, Dâru Hadar, Beyrut 1414, V, 216; bn Kesîr, el-bidâye, IV, Sa d ın, Bugün sava günüdür sözüne kar ılık Peygamber in Bugün merhamet günüdür dedi i rivayet edilir. Bkz. bn Seyyidinnâs, Uyûnu l-eser fî Funûni l-me âzî ve s-siyer, thk., Muhammed el- d el- Hatrâvî vd., Beyrut 1992, II, Sanca ı almak isteyen Kays a babası Sa d ın kızdı ı ve sanca ı sadece Peygamberin emriyle alabilece ini söyledi i, Peygamberin emriyle sanca ı almak istedi ini bildirmesi üzerine sanca ı o luna verdi i rivayet edilir. Bk. Fâkihî, Ahbâru Mekke, V, 216; bn Kesîr, el-bidâye, IV, Sa d b. Ubâde muhtemelen bu sözleri henüz Müslüman olmayan Mekke deki Kurey lilerin yıllarca Medine yi tehdit edip mal ve can kayıplarına yol açmalarına olan öfkesinden dolayı söylemi tir. Artık o, Müslümanların Kurey lilerden intikam alma zamanının geldi ini dü ünüyordu. Muhtemelen çevresindeki Ensâr da benzer duygu ve dü ünceleri payla ıyordu. Oysa Muhacirler, akrabalarından pek çok kötülük görmü olsalar da onların zarar görmesini istemiyorlardı. Dü manı imhayı de il, kazanmayı gaye edinen Hz. Peygamber, Mekkelilerin potansiyel gücünü yok etmeyi de il, bu gücü kazanarak daha sonra kullanmayı dü ünüyordu. Sarıçam, brahim, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, Ankara 2001, s Ne var ki, ba ta Sa d olmak üzere Ensâr bunu ho kar ılamamı, Kurey 'e tanınan ayrıcalık olarak görmü, daha sonra Ci râne de kendilerine ganimetten pay verilmeyince rahatsızlıklarını Sa d b. Ubâde vasıtasıyla Hz. Peygamber e iletmi lerdir. Ci râne de meydana gelen olaylarla ilgili geni bilgi için bkz. bn Hi âm, es-sîretü n-nebeviyye, VI, 77-83; bn Sa d, et-tabakât, I, , II, ; Taberî, Târîh, II, ; Ahmet Önkal, Ci râne, D A, VIII, Ebû Dâvûd, Süleyman b. E 'as es-sicistânî (275/888), es-sünen, thk., M. Muhyiddin Abdulhamid, stanbul 1981, "Nikâh", 40; ed-dârimî, Abdullah b. Abdurrahman (255/868), es-sünen, Beyrut 1407, I, 406.

10 120 Yrd. Doç. Dr. Kenan Ayar halifenin Muhacirlerden olması gerekti ini ileri sürmü ler ve yapılan tartı malar sonucunda Ensâr, Sa d b. Ubâde den vazgeçerek Muhacirlerin aday gösterdi i Ebû Bekir e biat etmi tir. 24 bn Kuteybe ye nisbet edilen el- mâme ve's-siyâse adlı eserde nakledildi ine göre, hasta oldu- u için Benû Sâide gölgeli inde bulunanlara sesini duyurmakta güçlük çeken Sa'd, o lu Kays tan sözlerini duyurması için yardım talep etmi, Kays da babasının sözlerini yüksek sesle tekrar ederek toplantıda bulunanlara aktarmı tır. 25 Burada yapılan tartı malardan sonra Ensârın kendisinden ayrılıp Ebû Bekir e biat etmesi, Sa d b. Ubâde yi çok üzmü ve bundan dolayı Hz. Ebû Bekir'e biat etmedi i gibi açıkça muhalefet etmi, onun arkasında ne vakit ne de Cuma namazlarını kılmı tır. Daha sonra Medine den ayrılarak Suriye tarafına gitmi ve orada vefat etmi tir. 26 Sa d b. Ubâde Hz. Ebû Bekir e biat etmedi ine göre, o lu Kays biat etti mi? Bununla ilgili kaynaklarda açık bir bilgiye rastlanılamamaktadır. Ne var ki, Hz. Ebû Bekir halife olduktan birkaç gün sonra Sa d a bir elçi göndererek, Hazrec dâhil insanların kendisine biat ettiklerini belirtip onu kendisine biat etmeye davet etmi tir. Buna kar ın Sa d, ölünceye kadar ona biat etmemekte kararlı oldu unu, ailesi ve a ireti kendisine destek verirse ona kar ı sava maktan çekinmeyece ini söylemi tir. Kendisine biat eden Ensârı kar ısına almak istemeyen Hz. Ebû Bekir ona biat etmesi için baskı yapmamı tır. 27 Öyle anla ılıyor ki, birkaç gün içinde, Kays b. Sa d da dâhil olmak üzere Sa'd b. Ubâde dı ında Ensârın hemen hepsi Hz. Ebû Bekir e biat etmi tir. 24 Ensârın yaptı ı bu toplantı ve Hz. Ebû Bekir in halife seçilmesiyle ilgili geni bilgi için bkz. el-vâkıdî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ömer (207/822), Kitâbu r-ridde ve Nebezetun min Futûhi l-irâk, ne r. Muhammed Hamidullah, Paris 1989/1409, s ; bn Hi âm, es-sîretu'n-nebeviyye, VI, 77-83; bn Sa d, et-tabakât, III, ; ; bn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim (276/889), el- mâme ve s- Siyâse, thk. Tâhâ Muhammed ez-zeynî, Kahire 1967, I, 12-17; Belâzurî, Ensâb, II, ; Taberî, Târîh, II, , bn Kuteybe, el- mâme ve s-siyâse, I, Taberî de benzer bir rivayeti zikreder ancak, Kays ın adını vermeden, Sa d ın sözlerini o lunun veya amcasının o lunun seslendirdi ini belirtir (Taberî, Târîh, II, 241). 26 bn Sa d, et-tabakât, III, 616, 617, VII, 390; bn Kuteybe, el- mâme ve s-siyâse, I, 17; Belâzurî, Ensâb, II, 272. Taberî, Târîh, II, ; Mes'ûdî, Mürûc, II, bn Sa d, et-tabakât, III, 616; bn Kuteybe, el- mâme ve s-siyâse, I, 17; Taberî, Târîh, II, Hz. Ömer Hz. Ebû Bekir'e Sa'd'ı biate zorlaması tavsiyesinde bulunmu ancak orada bulunan Hazrecli Be îr b. Sa d, ona baskı yapılmasının kabile asabiyetini harekete geçirece ini ve Ensârın biati bozarak Sa d b. Ubâde'ye sahip çıkaca ını u sözlerle dile getirmi tir: Sa d, öldürülünceye kadar sana biat etmez. Yanındaki o lu, ailesi ve a ireti öldürülmedikçe o öldürülmü olmaz. Hazrec öldürülmedikçe onları öldürmü olmazsınız. Evs öldürülmedikçe Hazrec öldürülmü olmaz. Öyleyse lehinize sonuçlanmı bu i i aleyhinize çevirmeyin. Onu kendi haline bırakın, zaten tek ba ına kalmı tır, size bir zararı dokunmaz. Bkz. bn Sa d, et-tabakât, III, 616; bn Kuteybe, el- mâme ve s-siyâse, I, 17; Taberî, Târîh, II,

11 Sahabe Dönemi ktidar Mücadelesinde Arap Dâhilerinden Kays B. Sa d 121 Daha sonra babasının neden halife olamadı ı kendisine soruldu- unda Kays b. Sa'd, aslında babasının iyi bir siyaset izledi ini fakat onu çekemeyen bir ki inin onun halife olmasını engelledi ini belirtmi tir. 28 Onun de erlendirmesine göre babasının halife olmasını Sakîfetu Benî Sâide'de yapılan tartı mada Hazrec kabilesinden olmasına ra men halifenin Kurey ten olması görü ünü destekleyen ve Hz. Ebû Bekir'e ilk biat eden Be ir b. Sa'd (ö.12/633) engellemi tir. 29 Kays b. Sa'd babası Medine'den ayrıldıktan sonra ailenin reisi olmu tur. Kaynaklarda bununla ilgili öyle bir olay anlatılır: Hz. Ebû Bekir in hilafeti döneminde Sa d b. Ubâde, malını çocukları arasında payla tırarak Medine den ayrılıp Suriye'nin güneyinde bulunan Havrân a 30 gittikten sonra hamile oldu u anla ılan hanımı do um yapmı ve yeni do an çocuk babasının malından mahrum kalmı tır. Bunu ö renen Hz Ebû Bekir ve Hz. Ömer bu çocu un ma duriyetini gidermek için Kays b. Sa d a gelip Sa'd'ın mallarını yeniden payla tırmayı teklif etmi ler, fakat Kays babasının yaptı ı i lemi kesinlikle de i tirmeyece ini belirterek onların teklifini kabul etmemi, yeni do an karde inin ma dur olmaması için kendi payını ona verdi ini açıklamı tır. 31 Hz. Ebû Bekir döneminde Kays b. Sa'd, Suriye fetihlerinde bulunmu tur. 32 Hz. Ömer döneminde Amr b. el-âs ile birlikte Mısır ve s- 28 Belâzurî, Ensâb, III, 285; Müberred, el-kâmil, II, 117; bn Abdirabbih, Ebû Ömer Ahmed b. Muhammed el-endelûsî (327/939), el-ikdü l-ferîd, thk. Ahmed Emîn ve di., Kahire 1965, IV, 338; el-mes'ûdî, Ebu l-hasan Ali b. el-hüseyn b. Ali (346/956), Mürûcu z-zeheb ve Meâdinu l-cevher, Mısır 1384/1964, III, 25-26; kr. Ya'kûbî, Ahmed b. Ebî Ya'kûb b. Ca'fer b. Vehb (292/904), Târîhu'l-Ya'kûbî, Dâru Sâdır, Beyrut ty., II, Hazrec'in ileri gelenlerinden Be ir b. Sa'd, Benû Sâide gölgeli inde Kurey lilerin de katılmasıyla yapılan tartı mada, hilafetin Kurey lilerin hakkı oldu unu söylemi, bunun üzerine orada bulunan Hazrec kabilesinden Hubâb b. Münzir (ö. 20/641) onu amcasının o lu Sa d b. Ubâde ye haset etmekle suçlamı tır. Be ir sadece bununla kalmamı aynı zamanda Hz. Ebû Bekir e ilk biat eden ki i olmu tur. Bkz. bn Kuteybe, el- mâme ve s-siyâse, I, 16; Taberî, Târîh, II, 243; kr. Belâzurî, Ensâb, II, 260, 263. Öyle anla ılıyor ki, Be ir b. Sa'd, Sa'd b. Ubâde'nin halife olmasını destekleseydi hilafetin siyasi seyri belki de de i ecekti. 30 Havran bölgesi, 13/634 yılında Hâlid b. Velîd kumandasındaki slam ordusu tarafından fethedilmi tir. Havrân ile ilgili geni bilgi için bkz. Yâkût, Mu cem, II, ; Besim Dokrat, Havrân, A, V/1, s ; it Tufan Buzpınar, Havran, D A, XVI, el-muberred, Ebu'l-Abbâs Muhammed b. Yezid (285/898), el-kâmil fi'l-lugati ve'l-edeb, tah., Muhammed Ebu l-fadl brahim, I-IV, Kahire ty., II, 116. Zehebî, Sa d ın ölüm haberi Medine ye ula tıktan sonra halife Ebû Bekir ile Hz. Ömer in Kays a bu teklifi yaptıklarını kaydeder. Bkz. ez-zehebî, Târihu l- slâm (Ahdu l-hulefâi r-râ idîn), thk., Ömer Abdüsselam Tedmürî, Dâru l-kutubi l-arabî, Beyrut 1987/1407, s ; Zehebî, Siyeru A lâmi'n-nubelâ, III, 107; bn Kesîr, el-bidâye, VII, Kays b. Sa d, Halid b. Velid tarafından Gassânî hükümdarı Cebele b. Eyhem e (bkz. Mustafa Fayda, Cebele b. Eyhem, D A, VII, ) Bizans ile i birli i yapmaması ve kan karde i olan Araplara kar ı sava maması için görü mek üzere gönderdi i Medineli Müslümanlardan olu an heyet içinde yer almı tır. Geni bilgi için bkz. El-Vâkıdî, Mu-

12 122 Yrd. Doç. Dr. Kenan Ayar kenderiye nin fetihlerine i tirak etmi tir. 33 Dolayısıyla Mısır fatihleri arasında yer alan Kays, daha sonra vali tayin edildi i bu bölgeyi ve buraya yerle en ilk gazileri tanıma fırsatı elde etmi ve onlarla aynı haklara sahip olmu tur. Kaynakların Hz. Osman dönemindeki faaliyetlerinden söz etmedi i Kays b. Sa d, Hz. Ali nin halife olu undan sonra adından sıkça söz edilen sahabîlerden biri haline gelmi tir. 3. Hz. Ali Döneminde Kays b. Sa'd'ın dari ve Siyasi Faaliyetleri Hz. Peygamber vefat edince Ensâr, Sa d b. Ubâde'yi devlet ba kanı yapmak için harekete geçip siyasetin belirleyici aktörü olmak istediyse de bunu ba aramadı. lk üç halife döneminde Ensâra önemli idari görevler verilmedi. Hz. Ömer yerine geçecek halifeyi belirleyecek uraya onlardan temsilci tayin etmedi. Muhtemelen Ensârın Sa'd b. Ubâde'yi devlet ba kanı yapma giri imi, halifeler tarafından Ensârın potansiyel siyasi rakip olarak algılanmasına yol açtı. Bununla birlikte Ensâr ilk iki halifeyi destekledi. Onlar da çe itli konularda Ensârın görü üne ba vurdular. Hz. Osman ise hilafeti döneminde sadece Ensârı de il muhacirleri de ihmal ederek Ümeyyeo ullarına öncelik verdi. Bunun üzerine Ensâr ve muhacirler halifenin politikalarını ele tirmeye ve zamanla onu desteklememeye ba ladılar. Bu geli me eyaletlerden Medine'ye gelen asilerin rahat hareket etmelerini sa ladı. Dolayısıyla Ensâr, halifeye kar ı muhalefetin yanında yer aldı, aktif olarak isyancıları desteklemese de, tarafsız kalarak onların i ini kolayla tırdı. Yönetimle yakın ili ki içinde bulunan birkaç Medineli dı ında Hz. Osman'dan yana tavır koyan olmadı. 34 Bu dönemde isyancıların eylemlerine kar ı çıkmayan Kays b. Sa'd'ın tarafsız davrandı ı ve Hz. Osman'ın görevden uzakla masını istedi i anla ılmaktadır. Gerek isyancılar ve gerekse onların eylemine kar ı çıkmayarak destek veren Ensâr, Hz. Osman'ın öldürülmesini de- il, görevden ayrılmasını istiyorlardı. Nihayet istifa etmeye yana mayan Hz. Osman yakla ık kırk gün süren ku atmadan sonra 18 Zilhicce 35 (17 Haziran 656 Cuma) tarihinde ehit edildi. Onun yerine hilafet makamına genel olarak Medine'deki ileri gelen ashabın ve isyancıların bia- Muhammed b. Ömer b. Vâkıd (207/822), Fütûhu - âm, I-II, Dâru l-cîl, Beyrut ty, I, Vâkıdî, Futûhu - âm, II, 49-50, 84-86; bn Abilhakem, Ebu l-kâsım Abdurrahman b. Abdillah (257/870), Futûhu Mısr ve Ahbâruhâ, thk., Charles Torrey, el-mektebetü l- Müsennâ, Ba dad ty., s. 98. bn Abilhakem, Kays'ı fethe katılıp Cuma mescidi çevresinde arsa sahibi olanlar arasında zikreder ( bn Abilhakem, Futûhu Mısr, 98). 34 Belâzurî, Ensâb, VI, , ,

13 Sahabe Dönemi ktidar Mücadelesinde Arap Dâhilerinden Kays B. Sa d 123 tini alan Hz. Ali geçti. 35 Fakat ba ta Muaviye olmak üzere Ümeyyeo ulları onun halifeli ini tanımadılar. Bazı sahabiler de kimin haklı oldu unu bilemediklerini ileri sürerek Hz. Ali'ye biat etmediler. Böylece ilk defa slam toplumu siyasi bakımdan üç gruba ayrılmı oldu. Bu durum kar ısında Hz. Ali, Hâ imo ulları, isyancılar ve Ensâra dayanmak zorunda kaldı. Böylece ilk üç halife tarafından idari görevlere getirilmeyerek yönetimin dı ında bırakılan Hâ imo ulları ve Ensâr, yönetime katılma imkânı elde ettiler. Hz. Ali Hz. Osman'a kar ı isyan e- denlerden bazılarına da zaman içinde idari görevler verdi. 36 Bir bakıma daha önceki dönemin ma durları Hz. Ali'nin iktidara geli iyle birlikte dayanı ma içine girdiler. Hz. Ali halife olunca, Ensârdan Osman b. Huneyf i Basra ya, Sehl b. Huneyf i am a, amcazadesi Ubeydullah b. Abbas ı da Yemen e vali tayin etmi tir. 37 Fakat am ve Kûfe'ye gönderdi i valiler görev yerlerine varamayıp muhalifler tarafından geri çevrilmi lerdir. 38 Hz. Ali di er eyaletlere vali tayin ederken ba langıçta Mısır'ı bu uygulamanın dı ında tuttu. Çünkü Hz. Osman muhasara altındayken Mısır'da bulunan muhalifler vali Abdullah b. Sa'd b. Ebî Serh'i görevinden uzakla tırarak buradaki muhaliflerin önderi Muhammed b. Ebî Huzeyfe'yi 39 vali yapmı lardı. 40 Hz. Ali halife olunca onu görevinde bı- 35 Seyf, Fitne, 95; bn Sa d, Tabakât, III, 31; el-belâzurî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir (279/892), Ensâbu l-e râf, thk., Süheyl Zekkâr-Riyâd Ziriklî, Beyrut 1996, III, 7; ed- Dîneverî, Ebû Hanîfe Ahmed b. Dâvûd (282/895), el-ahbârü't-tıvâl, tah., Abdülmun im Âmir, Kahire 1960, 140; Taberî, Târîh, III, 6. Ayrıca bkz. Cl., Huart, "Ali, A, I, 307; Ethem Ruhi Fı lalı, Ali, D A, II, 372; rfan Aycan, Saltanata Giden Yolda Muaviye Bin Ebî Süfyan, Ankara, 1990, s. 123, 125; Ahmet Akbulut, Sahabe Devri Siyasî Hadiselerinin Kelamî Problemlere Etkileri, stanbul 1992, s. 199; Mustafa Günal, Hz. Ali Dönemi ve ç Siyaset, stanbul 1998, s. 34; Abdulhalık Bakır, Hz. Ali ve Dönemi, Ankara 2004, s Hz. Osman'ın öldürülmesiyle ilgili rivayetlerin tahlili için bkz. Sabri Hizmetli, Tarihi Rivayetlere Göre Hz. Osman ın Öldürülmesi, AÜ FD, XXVII, Ankara 1985, Örne in Hz. Ali isyancıların önde gelenlerinden Muhammed b. Ebî Bekir'i Mısır'a vali tayin etmi tir (Belâzurî, Ensâb, III, 163; Taberî, Târîh, III, 65-68, ; bnü l-esîr, el-kâmil, III, 272); Mâlik b. Hâris el-e ter'i el-cezîre valili ine atamı tır (el-minkarî, Nasr b. Muzâhim (212/827), Vak atu Sıffîn, thk., Abdüsselâm Muhammed Hârûn, Kahire 1382/1962, s. 12). Buna Adnan Demircan da i aret etmektedir (Adnan Demircan, Ali-Muaviye Kavgası, stanbul, 2002, s. 83). 37 Taberî, Târîh, III, 3 (Seyf). 38 Taberî, Târîh, III, 3. Bunun üzerine Hz. Ali, am valisi Muaviye ile Kûfe valisi Ebû Mûsâ el-e 'arî'ye birer mektup göndererek kendisine biat etmelerini istemek durumunda kalmı tır (Taberî, Târîh, III, 4). 39 Habe istan'da do an Muhammed b. Ebî Huzeyfe, Muaviye'nin dayısının o ludur. Babasının vefatından sonra Hz. Osman'ın himayesinde yeti mi ve ondan istedi i valilik görevini alamayınca Mısır'a giderek halife aleyhine faaliyete ba lamı ve valili i ele geçirmi tir. Geni bilgi için bkz. Zehebî, Târih, 53, 433, Taberî, Târîh, III, (Vâkıdî den), 133 (Vâkıdî den); bnü l-esîr, el-kâmil, III, 266; bn Kesîr, el-bidâye, VII, 251. Fethedilmesinden sonra Mısır da sırasıyla Amr b. el-âs ve Abdullah b. Sa d b. Ebî Serh valilik yapmı tı. Amr b. el-âs ın görevden alını sebebi ve

14 124 Yrd. Doç. Dr. Kenan Ayar raktı. Fakat Hz. Ali'nin halifeli ini tanımayan Muaviye, Mısır'ı kazanmak ya da etkisiz hale getirmek için harekete geçti ve Suriye sınırında, Mısır-Filistin yolu üzerinde bulunan el-arî 41 kentine saldırarak ehri savunmakta olan vali Muhammed b. Ebî Huzeyfe'yi yakalayarak esir aldı. 42 Bununla birlikte Muaviye, Mısır'da bulunan Hz. Osman taraftarlarınca desteklenmedi i için ehre giremedi. Muhtemelen Muhammed, bir ay kadar valilik yapabildi. 43 Bunun üzerine Hz. Ali, gerek insan potansiyeli gerekse ekonomik kaynakları bakımından önemli ordugâh ehri olan Mısır ı elinde tutabilmek için Ensârın liderlerinden dirayeti ve kahramanlı ıyla tanınan Kays b. Sa'd'ı oraya vali atadı. 44 Muhtemelen onun atanması Hz. Ali'nin iktidara geli inden yakla ık 45 gün sonra gerçekle ti. 45 tarihi hakkında geni bilgi için bkz. Adem Apak, slâm Siyaset Gelene inde Amr b. el- Âs, Ankara 2001, s Ari, Filistin den Mısır a gidi yolunda bulunan ve Mısır toprakları içinde yer alan bir ehirdir. Ya kûbî, Târîh, II, 148; Buhl, F. Ari, A, IV, 221; Mustafa L. Bilge, Arî, D A, III, Taberî, Târîh, III, (Vâkıdî den), 133 (Vâkıdî den); bnü l-esîr, el-kâmil, III, 266; bn Kesîr, el-bidâye, VII, 251; Bakır, Hz. Ali, 88. Belâzurî'nin kaydetti i rivayetlere göre Muhammed b. Ebî Huzeyfe, Kays b. Sa d Mısır'a gelince oradan Medine ye gitmek üzere yola çıkmı, bunu haber alan Muaviye onu yakalatıp hapsettirmi ve Hz. Osman taraftarı bir adam tarafından öldürülmü tür (Belâzurî, Ensâb, III, ; Taberî, Târîh, III, 133). Taberî nin Hi âm b. Muhammed el-kelbî den rivayetine göre Muhammed b. Ebî Bekir öldürüldü ünde Muhammed b. Ebî Huzeyfe Mısır da bulunmaktaymı. Amr, Mısır ı ele geçirince Muhammed i yakalatıp Muaviye ye göndermi. Tutuklanan Muhammed hapisten kaçmı, ancak daha sonra yakalanarak öldürülmü tür (Taberî, Târîh, III, 133). Muhammed b. Ebi Huzeyfe hakkındaki çe itli rivayetler için bkz. Belâzurî, Ensâb, III, ; Taberî, Târîh, III, 61-62, 133; el-kindî, Ebû Ömer Muhammed b. Yusuf (350/961), Kitâbu l-vulât ve Kitâbu l-kudât, thk., Rhuvan Guest, Leyden London 1912/ Beyrut 1908, s Kays b. Sa d ın Mısır a vali tayin edildi ini ö renen Mısır eski valisi Abdullah b. Sa d b. Ebî Serh, Muhammed b. Ebî Huzeyfe'nin kendi yakınlarına çok nankörlük etti ini fakat buna ra men bir ay bile valilik yapamadı ını söylemi tir ( bnü l-esîr, el-kâmil, III, 266). 44 Seyf b. Ömer, el-fitnetu ve Vak atu Cemel, I, 100; Belâzurî, Ensâb, III, 161;el-Belâzurî, Ahmed b. Yahya b. Câbir (279/892), Futûhu l-buldân, thk., Rıdvân Muhammed Rıdvân, Dâru l-kütübi l- lmiyye, Beyrut 1403, s. 229; Dîneverî, Ahbâr, 141; Taberî, Târîh, III, 3, 61, 62; bnü l-esîr, el-kâmil, III, Taberî, Târîh, III, 61-62; bn Kesîr, el-bidâye, VII, 229, 251. Taberî nin Ebû Mihnef ten (ö. 157/774) nakletti ine göre, Hz. Ali, Kays b. Sa d a verdi i atama mektubunu Safer 36 (A ustos 656) tarihinde yazdırmı tı (Taberî, Târîh, III, 63).Dîneverî ve Taberî nin Seyf b. Ömer den nakletti i rivayete göre ise, Hz. Ali 36 yılının ba ında vilayetlere valilerini gönderirken Kays ı da Mısır a vali olarak göndermi tir(dîneverî, Ahbâr, 141; Taberî, Târîh, III, 3). Bazı tarihçiler ise Kays ın 37. yılda Mısır a vali tayin edildi i görü ündedir. Bunlardan birisi olan el-kindî (ö. 350/961) Kays ın 37 yılı Rebiyülevvel ayı ba ında (17 A ustos 657 Per embe) Mısır da göreve ba ladı ını nakleder (el-kindî, Vulât, s. 20). bn Abdilhakem (ö. 257/870) ay ve gün belirtmeksizin Kays ın 37 yılında Mısır a vali tayin edildi ini zikreder ( bn Abdilhakem, Fütûh, s. 274). ez-zehebî (ö. 748/1347) de aynı görü tedir (ez-zehebî, emsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman (ö. 748/1347), Târîhu l- slâm ve Vefeyâtü l-me âhir ve'l-a lâm,(ahdu l-hulefâi r-râ idin), thk., Ömer Abdüsselâm Tedmürî, Dârü l-kütübi l-arabî, Beyrut 1407/1987, s. 601). 37 yılını tercih

15 Sahabe Dönemi ktidar Mücadelesinde Arap Dâhilerinden Kays B. Sa d 125 Hz. Ali, Kays b. Sa'd'ı Mısır'a vali tayin edince ona birtakım tavsiyelerde bulunmu tur. 46 Orada hem dostları hem de dü manları bulunaca ını hatırlatarak, dü manlarını sindirmek, dostlarını güçlendirmek için bir orduyla Medine den oraya gitmesini emretti. Halka kar ı iyi davranmasını, kötülere taviz vermemesini ve adaletten ayrılmamasını tavsiye etti. 47 Bunun üzerine Kays b. Sa'd halifeye u cevabı verdi: Allah sana rahmet etsin ey Mü minlerin Emîri! Dedi ini anladım. Mısır a bir orduyla git sözünüze gelince, ayet Mısır a Medine den götürece im ordu olmaksızın giremeyeceksem, vallahi oraya asla girmem. Bu orduyu sana bırakıyorum. E er onlara ihtiyacın olursa senin yakınında olurlar ve bir yere göndermek istedi inde emrinde hazır bulunurlar. Ben oraya ailem ile birlikte gidece im. Bana yumu aklık ve iyilik yapma tavsiyene gelince, ku kusuz bunun için yardımına ba vurulacak olan yüce Allah tır. 48 Kays ın bu sözleri, kendisine olan güveni, halifeye olan ba lılı ını ve ileri görü lülü ünü göstermesi bakımından önemlidir. Çünkü o, Mısır a ailesiyle birlikte gidece ini, halk onu Mısır a sokmazsa, iddet kullanarak oraya girmeye çalı mayaca ını, ba ka bir ifadeyle halkın deste- i olmadan valilik yapmanın bir anlamı olmadı ını ifade etmi tir. Kaldı ki fitne olayları sebebiyle Müslümanların siyasi birli inin bozulmaya yüz tuttu u bir dönemde, halifenin Medine de her an askeri bir güce ihtiyacı olabilirdi. Bu güç, Medine deki Ensâr ailelerinin güvenli i bakımından da önemliydi. Zira Hz. Ali nin muhalifleri, Hz. Osman ın öldüeden bu yazarlar, muhtemelen Mısır ın fethi ve sonrası hakkında eser yazan bn Abdilhakem e dayanmı lardır. O da rivayetinin kayna ını vermemektedir. Muhtemelen bu haberi aktaran ki i Muhammed b. Ebî Huzeyfe nin Mısır daki valilik tarihiyle Muhammed b. Ebî Bekir in valilik tarihini karı tırdı ı için 37 yılını zikretmi tir. Kanaatimizce Kays'ın atama tarihi Taberî, Dîneverî ve Belâzurî'nin (Belâzurî, Futûh, 229) verdikleri 36 yılıdır ve olayların akı ı da bunu do rular niteliktedir. 46 Seyf b. Ömer, el-fitnetu ve Vak atu Cemel, I, 100; Belâzurî, Ensâb, III, 161;Belâzurî, Futûh, 229; Dîneverî, Ahbâr, 141; Taberî, Târîh, III, 3, 61, 62; bnü l-esîr, el-kâmil, III, Taberî, Târîh, III, 62. Hz. Ali, halife olduktan sonra Kays b. Sa d ı yanına ça ırarak ona u talimatı verir: Seni Mısır a vali tayin ettim, kalk oraya git. Güvendi in ve sevdi in adamlardan istedi ini yanına al ve bir ordu ile birlikte yola çık. Senin böyle yapman dü manını ürkütece i/korkutaca ı gibi dostunu/yanında olanı daha da güçlendirecektir. n allah oraya vardı ında iyilik yapana iyilikte bulun, üpheye dü üren/kötü ki i için dayanılmaz ol, her seviyeden insana kar ı nazik ve yumu ak davran, çünkü yumu- aklık güven verir. Taberî, Târîh, III, Taberî, Târîh, III, 62. A. Bakır, Kays ın Hz. Ali ye böyle bir kuvvetin Kûfe de bulundurulmasının ileride meydana gelecek olaylar açısından daha isabetli olaca ını bildirerek ordu ile yola çıkma fikrine ra bet etmedi ini belirtir (Abdulhalık Bakır, Hz. Ali Dönemi, Ankara 1991, s ). Böylece Bakır, Hz. Ali nin Kays ı Cemel Sava ı ndan sonra Kûfe den Mısır a gönderdi ini kabul etmi görünmektedir. Ancak referansı Taberî, Hz. Ali halife olunca Kays ı vali tayin etti ini, Medine den ordu götürmesini önerdi ini belirtmektedir.

16 126 Yrd. Doç. Dr. Kenan Ayar rülmesinden sadece ku atmaya katılan isyancıları de il, bu trajik olay ya anırken Medine de bulundu u halde isyancılara kar ı çıkmayan herkesi sorumlu tutuyorlardı. Böyle bir ortamda Kays ın bireysel olarak sadece kendi çıkarını dü ünmedi i, olayları çok yönlü de erlendirerek hareket etti i görülmektedir. Hatta o, halka nasıl davranması gerekti- iyle ilgili Hz. Ali nin tavsiyelerine, halkla ili kilerini Allah ın yardımı ve buyrukları do rultusunda en iyi ekilde düzenleyece ini belirterek bu konuda tavsiyeye ihtiyacı olmadı ını ifade etmi tir. Hz. Ali, am ve Kûfe'ye gönderdi i valilerin ehre sokulmayarak yoldan çevrildikleri gibi 49 Kays b. Sa'd'ın da Mısır daki muhalifler tarafından benzer muameleye maruz kalmaması için bir orduyla Mısır'a gitmesini istemi tir. 50 Mısır ordusunda görev yapan önde gelen askerlerin Hz. Osman taraftarı olu ları ve bunların Muaviye ile i birli i yapma ihtimali Hz. Ali'yi kaygılandırmı, ba arılı olmasını istedi i Kays b. Sa'd a böyle bir teklifte bulunmu tur. Halife Mısır'daki mevcut durum sebebiyle Kays'ın valilik görevinden kaçınmasını önlemek amacıyla orduyla oraya gitmesini emretmi olabilir. 51 Hz. Ali nin Kays b. Sa d ı Mısır a vali tayin etme sebepleri arasında unlar sayılabilir: Birincisi yukarıda kısaca ifade edildi i üzere Hz. A- li nin halifeli ini tanımayan Muaviye Mısır ı ele geçirmek istemekteydi. Bu yüzden oraya atanacak valinin muhaliflere kar ı mücadele edebilecek güçlü bir ki ili e sahip olması gerekmekteydi. kincisi Mısır da Hz. Osman ın yönetiminden memnun olmu, yönetim ile birlikte çalı mı, bölgenin gelirlerinden birinci derecede yararlanma hakkına sahip fethe katılmı gaziler ya amaktaydı. Bunları kontrol altında tutabilmek için, tayin edilecek valinin Mısır ın fethine katılmı ve gazilerle aynı haklara sahip olan bir ki i olması gerekmekteydi. Üçüncü olarak atanacak valinin, gerek Muaviye ye kar ı gerekse mevcut muhalefete kar ı halkın deste ini alabilecek ve onlara göre slam'da önceli i olan bir ki i olmalıydı. Dördüncüsü siyasi iktidar mücadelesinin ba ladı ı bir dönemde, tayin edilecek valinin halifenin güvenini kazanmı ve siyasetten anlayan ilkeli bir ki i olmalıydı. te Hz. Ali, zikredilen bu özelliklerin hemen hepsine sahip olan Kays b. Sa d ı bu göreve atamı tır. 52 Zaman içinde 49 Taberî, Târîh, III, A. Bakır, Hz. Ali nin Kays dı ında Mısır'a göndermi oldu u hiçbir valiye böyle bir teklifte bulunmamasını, ona Hz. Peygamber dönemindeki önemli yerinden dolayı gösterdi i bir iltifat olarak de erlendirmektedir (Bakır, Hz. Ali, s. 89). 51 Nitekim Hz. Ali, bn Abbas ı am a vali tayin etmek istemi, fakat o, Muaviye nin halkı aleyhine kı kırtaca ı endi esiyle bu görevden affını istemi tir. Bkz. Taberî, Târîh, III, 3-4; Aycan, Muaviye b. Ebî Süfyan, s Abdülkerim el-hatîb, Hz. Ali nin Kays ı, ihlâsı, cesareti, kabilesinin kendisine olan ba lılı ı ve genel olarak Araplar arasındaki yeri sebebiyle vali yaptı ını vurgular (Hatîb, Ali, s. 410).

17 Sahabe Dönemi ktidar Mücadelesinde Arap Dâhilerinden Kays B. Sa d 127 ya ananlar bunun ne kadar isabetli bir görevlendirme oldu unu ortaya çıkarmı tır. Kays Medine den ailesi ve yedi arkada ıyla birlikte Mısır a gelmi, 53 minbere çıkarak insanlara, halifenin siyasi ve dini de erlendirmelerini içeren Safer 36 tarihli mektubunu okumu tur. 54 Halife bu mektubunda slam ve Hz. Peygamber hakkında özet bilgi verdikten sonra, ilk üç halife dönemini ve kendi hilafetini öyle de erlendirmi tir: "Müslümanlar onun (Rasûlullah'ın) yerine iki salih emîri halife yaptılar. Bunlar kitap ve sünnetle amel ettiler, iyi bir hayat sürdüler, sünneti çi nemediler ve bu hal üzere vefat ettiler. Onlardan sonra gelen yönetici (Hz. Osman) kötü i lerin meydana gelmesine sebep oldu. Böylece ümmet onun aleyhine konu acak gerekçe buldu; ondan nefret e- dip onu de i tirdi. Sonra da bana gelip biat etti. Ben Allah tan hidayet vermesini ve takva için yardım etmesini istiyorum. Beni dinleyin! Size kar ı sorumlulu umuz Allah ın kitabı ve Rasûlünün sünnetiyle amel etmek, hakkıyla sizi görüp gözetmek, sünnetini uygulamak ve görünmeyen ( aybı) hakkında size ö üt vermektir." 55 Mektubun devamında Hz. Ali onların vali Kays'a kar ı sorumluluklarını ve valinin takip edece i politikayı öyle açıklamı tır: Size Kays b. Sa d b. Ubâde yi vali olarak gönderdim. Onunla dayanı ma ve yardımla ma içinde bulunun. Hakkın hâkim olması için ona yardım edin. Ona, sizin iyilik yapanlarınıza iyilikte bulunmasını, üphe uyandıranlarınıza kar ı sert davranmasını, toplumun her kesimine yumu ak davranmasını emrettim. O, kendisinden razı oldu um, iyilik ve nasihatini umdu um ki ilerdendir. Allah'ın bize ve size temiz amel, bol sevap ve geni rahmet vermesini dilerim. 56 Halifenin mektubunu okuduktan sonra Kays b. Sa d halkı u sözlerle biat etmeye ça ırmı tır: Ey insanlar! Biz, peygamberimiz Muhammed den sonra tanıdı ımız en hayırlı ki iye biat ettik. Ey insanlar! Siz de kalkın, Allah ın kitabı ve elçisinin sünneti üzerine ona biat edin. E er biz, sizler için bu iki prensibe dayanarak i yapmazsak, bize kar ı biat sorumlulu unuz kalmayacaktır Belâzurî, Ensâb, III, 161; Taberî, Târîh, III, 62, 63; bn Ta riberdî, en-nücûmu'z-zâhire, I, 97; bnü l-esîr, el-kamil, III. 54 Taberî, Târîh, III, 63; bnü l-esîr, el-kâmil, III, 269; bn Kesîr, el-bidâye, VIII, Taberî, Târîh, III, 63. Belâzurî ve bnü l-esîr bu mektubun içeri inden özetle söz etmektedirler (Belâzurî, Ensâb, III, 161; bnü l-esîr, el-kâmil, III, 269). 56 Taberî, Târîh, III, 63; kr. Belâzurî, Ensâb, III, 161; bnü l-esîr, el-kâmil, III, Taberî, Târîh, III, 63; kr. bnü l-esîr, el-kâmil, III, 269; bn Haldun, el- ber, II, 427.

18 128 Yrd. Doç. Dr. Kenan Ayar Kays ın bu konu masından sonra insanlar Hz. Ali ye biat ederek valiye itaatlerini bildirip otoritesini kabul ettiler. 58 Yalnız Mısır ın Haribta 59 adı verilen bir kasabasında toplanmı aralarında Mesleme b. Muhalled (ö. 62/682), 60 Muaviye b. Hudeyc ve Büsr b. Ebî Ertât (ö. 86/705) 61 gibi önemli ahısların bulundu u 62 yakla ık on bin ki i 63 vali Kays a, Biz seninle sava mayaca ız. Bu yüzden memurlarını gönder. Çünkü bölge senin bölgendir. Fakat bizi insanların yönetim i inin nasıl sonuçlanaca ını görünceye kadar kendi halimize bırak 64 mesajını göndererek biat etmediler. Onlar bu ifade ile onun hâkimiyetini engellemeyeceklerini, onunla sava mayacaklarını ve Mısır ın idaresinin onun otoritesinde oldu unu kabul ettiler. 65 Bununla birlikte Mısır da Hz. Osman döneminde yönetime yakın olan ve halifenin ehit edilmesini hazmede- 58 Belâzurî, Ensâb, III, 162; Taberî, Târîh, III, 63; kr. bn Ta riberdî, en-nucûmu'z-zâhire, I, 97-98; bnü l-esîr, el-kâmil, III, Haribta Mısır ın skenderiye kenti çevresinde bulunan bir kasabadır. Haribta nın Hiribta eklinde telaffuz edildi i de belirtilmektedir. Bkz. Yâkût, Ebû Abdillah b.abdillah el-hamevî (626/1229), Mu cemu l-buldân, I-V, Dâru l-fikr, Beyrut ty., II, 355. Yâkût, Hiribta nın Harinba eklinde yazılı ve okunu unun yanlı oldu unu kaydetmektedir (Yâkût, Mu cem, II, 362). 60 Mesleme b. Muhalled b. es-sâmit (öl. 60/680 veya 62/682), Hazrec kabilesinin Sâide o ulları kolundandır ( bn Sa d, Tabakât, VII, 504; Buhârî, et-târihu l-kebîr, II, 339; bn Hibbân, es-sikât, III, 391). Hicretten dört yıl önce veya hicrî birinci yılda do an Mesleme, Hz. Ömer tarafından Fezâre kabilesinin zekâtlarını toplamak için görevlendirilmi tir ( bn Sa d, Tabakât, III, 323; Buhârî, et-târihu l-kebîr, II, 339). Mısır ın fethine katılmı ve buraya yerle mi tir ( bn Sa d, Tabakât, VII, 504; bn Abdilberr, el- stîâb, III, 1398). Mısır ve Kuzey Afrika daki fetihlere katılan Mesleme, Muaviye tarafından 50/670 yılında Mısır ve Kuzey Afrika valili ine tayin edilmi ve yakla ık on üç yıl burada valilik yaptıktan sonra 62/682'de Mısır da vefat etmi tir ( bn Abdilberr, el- stîâb, III, 1398; bn Hacer, el- sâbe, VI, 117; bn Hibbân, es-sikât, III, 391). Rasûlullah tan rivayet etti i hadisler için bkz. Ahmed b. Hanbel, el-müsned, IV, 104; Abdurrezzâk, el-musannef, X, Büsr b. Ebî Ertât, adıyla bilinen Büsr b. Umeyr b. Ertât b. Uveymir el-âmirî el-kure î, 2/624 te Mekke de do mu tur. Suriye bölgesindeki bazı fetihlere ve özellikle Amr b. Âs ın komutasındaki Mısır ın fethine katılmı tır. Cesareti, atılganlı ı, fedakarlı ı ve sava takti ine vakıf olu uyla Amr ın dikkatini çekmi Veddan ın fethini gerçekle tiren orduya kumandanlık yapmı tır (23/643-44). frîkıyye seferine i tirak eden Büsr, Hz. Ali ile Muaviye arasındaki mücadelede Muaviye nin tarafında yer almı, Kinde kabilesinin lideri urahbîl b. Sımt ı Muaviye tarafına kazandırmı ve halkı Muaviye ye biat ettirmek için Medine, Mekke ve Yemen e gitmi tir (41/661-62). Bir yıl Basra valili i de yapan Büsr, 43/ de Bizans a kar ı deniz seferine, stanbul seferine ve Ukbe b. Nâfi ile Ma rib seferine katılmı tır. Daha sonra siyasetten çekilen Büsr 86/ da Suriye de ölmü tür. Geni bilgi için bkz. H. Lammens, Büsr, A, II, ; Abdülkerim Özaydın, Büsr b. Ebû Ertât, D A, VI, Taberî, Târîh, III, 63; Belâzurî, bu mesajı Yezid b. el-hâris in Kays a gönderdi ini kaydeder (Ensâb, III, 162 ). Taberî ise, Haribta daki muhaliflerin ba ında Kinane kabilesine mensup bir adamla Müdlico ullarından Yezid b. el-hâris in bulundu unu zikreder (Taberî, Târîh, III, 63). 63 Haribta halkının o gün on bin ki i oldu u ez-zührî tarafından rivayet edilmektedir (Taberî, Târîh, III, 65; Kindî, Vulât, 21). 64 Taberî, Târîh, III, 63; kr. bn Ta riberdî, en-nücûmu'z-zâhire, I, Belâzurî, Ensâb, III, 162; Taberî, Târîh, III, 63.