KOSOVA ENERJİ SEKTÖRÜ

Transkript

1 KOSOVA ENERJİ SEKTÖRÜ Giriş Dünyada Enerji Kosova da Enerji Enerji Kaynakları Kömür Elektrik Enerjisi Doğal Gaz ve Petrol Yenilenebilir Enerji Dünyada ve Kosova da Enerji Politikaları Elektrik Enerji Piyasası Elektrik Enerjisi Fiyatları Elektrik Enerjisi Üretimi Elektrik Enerjisi Tüketimi Elektrik Enerjisi İthalat ve İhracatı Elektrik Enerji Sektörü Kayıpları Mevcut Elektrik Enerji Sektörü Varlıkları İletim ve Dağıtım Şebekesi Enerji Bilançosu: Toplam Enerji Arz Ve Talebin Sektörel Ve Kaynaksal Olarak Dağılımı Enerji Verimliliğinin Artırılması Enerji ve Teknolojinin Önemi Enerji ve Çevre Yapılması Planlanan Projeler...17 Sonuç...18

2 ÖNSÖZ Kosova Türkiye Ticaret Odası (KTTO), kurulduğu günden itibaren iki ülke arası ekonomik ilişkilerin geliştirilmesi, ticaret hacminin artırılması ve Türk yatırımlarının bölgeye çekilmesi amacıyla, çeşitli iş forumları, seminerler, ikili iş görüşmeleri gibi organizasyonları düzenlemekte veya bunların düzenlenmesine katkıda bulunmaktadır. Yapılan çalışmalar sonucu hem genel hem de sektörel bazda bazı temel verilere ve değerlendirmelere ihtiyaç olduğu görüldü. TİKA nın da katkıları ile Kosova Türkiye Ticaret Odası tarafından düzenlenen Global Ekonomide Uluslararası Trendler ve Kosova nın Konumu Konferansı çerçevesinde bir yandan global ekonomideki gidişatlar değerlendirilirken, öbür yandan da Kosova nın konumu ele alınmaya çalışılmaktadır. Bu çerçevede Kosova da gerek yatırım potansiyelleri, gerekse önemleri bakımından bazı sektörler öne çıkmaktadır. Odamız bünyesinde, Kosova ekonomisine ve temel bazı sektörlere, potansiyelleri değerlendirmek adına işadamlarına ve potansiyel yatırımcılara bölgeyi daha iyi tanıma ve bir bakış atma fırsatı vereceğini düşündüğümüz çalışmaları, dört kitapçık halinde özetledik. KTTO nun bu ilk yayın serisinde, Kosova ekonomisi, enerji, tarım ve inşaat sektörleri olmak üzere dört alanda temel verileri bulabilirsiniz. Saygılarımızla, Kosova Türkiye Ticaret Odası GİRİŞ: 1

3 Ülkelerin kalkınması, insan yaşamı ve temel ihtiyaçların sürdürülebilmesi için enerji sektörünün de buna paralel olarak gelişmesi çok önemlidir. Enerji sektöründe talep, arz, iletim, dağıtım, yakıt ve tarife konularının planlanması ve tüketici memnuniyetsizliğine neden olabilecek sorunları en aza indirmek ülkelerin temel hedefidir. Özellikle elektriğin yaygın kullanımı insani gelişme açısından da önemlidir. Enerji ve elektriğin tüm toplumsal kesimler tarafından sürekli temini ulusal kaynakların verimli, etkin kullanımlarını gerektirmektedir. Enerji sektöründe ticari kayıpların azaltılması ile dağıtım alanında iyileştirme çalışmaları yapılması ana sektör sorunudur. Enerji üretimi Kosova da petrol ve doğal gaz zenginliği olmadığı için büyük ölçüde linyit madenine dayalıdır. Kısmen linyit tedarik kısıtlamalarından, kısmen ise santrallerde yaşanan elektrik ve mekanik sorunlardan dolayı termik santraller tam kapasite ile çalışamamaktadır. Dolayısıyla enerji sektörü, özellikle son dönemdeki yeni yatırım çalışmaları ve enerji arzı açığı ile gündemdeki yerini korumaktadır. Kosova da uluslararası toplumun da desteği ile bir devlet politikası olarak yürütülen termik ve hidroelektrik santral projeleri bu alanda umut vaat edicidir. 1. DÜNYA DA ENERJİ: Dünyada genel olarak enerji arzının kaynaklara göre dağılımı petrol, doğal gaz ve kömürdür. Uluslararası Enerji Ajansına (UEA) göre 2030 yılında da enerji arzının temel olarak bu kaynaklara bağımlı kalacağı tahmin edilmektedir. Buna göre birincil enerji arzında en büyük pay günümüzde de olduğu gibi % 35 oranında petrolün olacağı tahmin edilmektedir. Petrolü % 25 ile doğal gaz, yaklaşık % 22 pay ile kömür takip etmektedir. Diğer enerji kaynakları % 11,3 odun, % 2,2 hidroelektrik santralleri, rüzgar, güneş, nükleer vb kaynaklardır. Dünya enerji kaynakları açısından baktığımızda gelişmekte olan ülkeler, hızlı büyüyen ekonomi, nüfus ve artan kentleşme oranları nedeniyle toplam enerji talebinin yarısını üretebilmektedirler. Dolayısıyla sürdürülebilir enerji ihtiyacının karşılanabilmesi için dünya petrol ve doğal gaz kaynaklarına sahip olan bölgelere bağımlılık artmaktadır. Kömür ise dünya çapında, enerji arzında önemli bir değişik göstermemektedir. 2. KOSOVA DA ENERJİ: Kosova da enerji sektörünün neredeyse tamamı elektrik gücüne dayalıdır. Bu da aslında enerji sektörü için bir sorun arz etmektedir. Özellikle kış aylarındaki yoğun elektrik talebi komşu ülkelerden ithal edilerek karşılanmaktadır lı yıllarda enerji santralleri ve linyit madeninin bakım ve rehabilitasyonu çalışmaları yetersiz finansman kaynağından ve teknik başarısızlıktan dolayı elektrik enerjisinin verimi artırılamamıştır yılları arasında yapılan önemli yatırımlar çerçevesinde Kosova B elektrik santralinin 2

4 performansı iyileştirilmiş, ayrıca üretilen toplam enerjinin kalitesi de artırılmıştır. Kosova A elektrik santralinin dağıtım ağlarının geliştirilmesi için de kaynak ayrılmıştır. Kosova nın temel enerji kaynağı linyit madenidir. Kosova 14,7 tonluk rezervi ile dünyanın en büyük beşinci linyit rezervine sahiptir. Enerjiye dönüştürülebilecek su kaynakları ise yetersiz olup, etkin olarak kullanılamamaktadır. Ancak hidroelektrik santrallerinin kurulmasına ilişkin proje ve fizibilite çalışmaları tamamlanmış olup uygulama aşamasına gelinmiştir. Öte yandan konutlarda ısınma amacıyla kullanılan enerji kaynaklarına baktığımız zaman şöyle bir tablo ortaya çıkmaktadır: % 42 odun, % 38 elektrik, % 15 petrol, % 3 merkezi ısıtma, % 2 LPG ve diğer. Doğal gaz kullanımın düşük olması Kosova nın mevcut bir doğal gaz erişim ağına sahip olmamasından kaynaklanmaktadır. Öte yandan odun yakarak ısınmanın başlıca nedeni kış aylarında elektrik enerjisindeki sıkıntıdan kaynaklanmaktadır. 3. ENERJİ KAYNAKLARI: 3.1. KÖMÜR Kosova kömür kaynağı bakımından zengin bir ülkedir. Enerji sektörü yüksek miktarlarda orta kalitedeki yerli linyit kömürüne dayalıdır. En önemli iki maden ocağı, Bardhit maden ocağı ile Mirashit maden ocağıdır. Bu iki maden ocağından yılda ortalama olarak 6.44 Milyon ton kömür çıkarılmaktadır. Fakat bu iki maden ocağının, 1958 yılından beri kullanılan linyit rezervleri azalmaktadır. Buna karşılık olarak bölgesel kalkınma için Sibovic linyit maden ocağından çıkarılan linyit miktarının artırılması hedeflenmektedir. Yeni kurulacak termik santral bu linyit yataklarını da kullanacaktır. Enerji üretiminin neredeyse tamamı ülkede çıkarılan linyit kömürüyle Kosova A ve Kosova B termik santrallerinde üretilmektedir. Dünyada petrol ve doğal gaz kaynaklarının hem rezerv hem de nakil meseleleri dikkate alındığında kömür halen önemli bir enerji kaynağı olarak varlığını sürdürmektedir. Ayrıca kömür dünya genelinde petrol ve doğal gaza göre daha geniş bir yayılım göstermektedir. Kosova da yıllar itibari ile kömür üretimi: Yıllar Kömür üretimi Bir önceki yıla göre bin/ton kömür üretimi oranları , ,9 16,97 % ,4-12,49 % ,1 12,95 % ,4 2,21 % ,4 2,80 % ,78 % = 3

5 Kaynak: Kosova Elektrik Kurumu (KEK) Artan enerji talebine ve termik santrallerde yapılan iyileştirme çalışmalarına paralel olarak çıkarılan kömür madenlerinde de bir artış gözlenmektedir. Yeni termik santrallerin devreye girmesi ile yeni kömür yataklarının da açılması ve kömür üretiminde bir yükseliş çizgisinin seyri beklenmektedir ELEKTRİK ENERJİSİ: Kosova da alternatif enerji kaynaklarının kullanımı pahalı olduğundan, tüketiciler yoğun olarak elektrik enerjisini kullanmaktadırlar. Elektrik enerjisi üretimi ve dağıtımı Kosova Elektrik Kurumu tarafından gerçekleştirilmektedir. Yıllık ortalama kömürden üretilen elektrik enerjisi 3.80 Milyon MWh tir yılından bu yana elektrik tarifeleri düşük ve sabit bir oranda artmaktadır. Kosova da özellikle kaçak elektrik tüketicilerin çok olması ve önemli bir kesimin elektrik faturalarını ödememesinden dolayı ciddi elektrik kayıpları mevcuttur. Kosova Elektrik Kurumunun (KEK) rakamlarına göre Kosova da 2008 yılında birincil enerji kaynağı kömür üretimi ton, ikincil enerji kaynağı olan elektrik üretimi MWh, elektrik ithalatı MWh, elektrik ihracatı da MWh olarak gerçekleşmiştir. Elektriğin kamusal alanda tüketimi 2008 yılı itibariyle MWh, ticari tüketimi ise MWh tir DOĞALGAZ VE PETROL: Kosova da doğal gaz ve petrol kaynakları yoktur. Petrol ve doğal gaz ihtiyacını ithal ederek karşılamaktadır. Doğal gaz genellikle sanayi sektörlerinde ve kısmen ulaşımda kullanılmaktadır. Kosova da enerji sektörü stratejisinin önemli bir bölümü doğal gazın gelecekteki gelişiminin araştırılması ve fırsatların değerlendirilmesidir. Bunun için elektriğe olan bağımlılığı azaltmak ve enerji altyapısını güçlendirmek için Kosova Enerji ve Maden Bakanlığı ile Enerji Topluluğu (EnC) sekreterliği tarafından gelecekte gaz tedarik imkanı için doğal gaz çalışması yürütülmektedir. Yıllar itibari ile doğal gaz ithalatı: Yıllar Gaz ithalatı / (bin) ton Bir önceki yıla göre gaz ithalat oranları , ,2 51,19 % ,7 41,63 % ,4 29,96 % 4

6 ,2 25,22 % Kaynak: Dış Ticaret İstatistikleri- Kosova İstatistik Kurumu (ESK) Petrol ve türevleri temel olarak ulaşım sektöründe artan kullanım ve diğer sanayi sektörlerindeki ihtiyaç doğrultusunda ithalatının da artmasına neden olmaktadır. Yıllar itibari ile petrol ithalatı: Yıllar Petrol ithalatı ( bin) ton Bir önceki yıla göre Petrol ithalat oranları , ,6-2,92 % ,4 1,29 % ,0 3,77 % ,3 13,89 % Kaynak: Dış Ticaret İstatistikleri- Kosova İstatistik Kurumu (ESK) 3.4. YENİLENEBİLİR ENERJİ: Yenilenebilir enerji kaynağı olarak tanımlanan rüzgar enerjisi, güneş enerjisi, hidroelektrik enerji, bio enerji, jeotermal enerjileri sürekli olarak yenilendiklerinden, yani tükenmedikleri için yenilenebilir enerji olarak adlandırılmaktadır. Dünyada birincil enerji kaynaklarının rezervleri gelecekte tükenmesi kaçınılmazlığı dikkate alındığında yenilenebilir enerjinin önemi daha iyi anlaşılmaktadır. Bu alanda rüzgar enerjisi en önemli gelişme gösteren kaynaktır. Yenilenebilir enerji kaynaklarından en çok enerji üreten kaynak ise hidroelektrik santrallerinden üretilen elektrik enerjisidir. Kosova da, enerji üretiminin sınırlı oluşu ve enerji talebinin her geçen yıl sürekli olarak artmasından dolayı ülkenin enerji üretimi açısından mevcut maden kaynakları dikkate alındığında, yenilenebilir enerjinin ikinci planda kaldığı görülmektedir. Temel öncelik linyit madeninin kullanılması ile enerji üretimin artırılmasıdır. Bunun dışında Dünya Bankası bünyesinde Kamu-Özel Altyapı Danışmanlığı finansmanı ile Kosova Enerji Düzenleme Dairesi yenilenebilir enerji kaynakları konusunda uluslararası uygulamaları temel alan bir çalışma başlatmıştır. 4. DÜNYA DA VE KOSOVA DA ENERJİ POLİTİKALARI ve MEVZUAT: 5

7 1980 li yıllarda Enerji sektöründeki yeni politikalar sonucunda piyasa uygulamasına geçilmesi enerji sektöründe yatırım eksikliğine yol açmıştır. Piyasa uygulaması ile özel yatırımcılar makroekonomik istikrar ve düşük riskli projelerin olduğu ülkelerde yatırım yapmak istemektedirler. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde makroekonomik istikrarsızlık ve risklere açık olması, bu ülkelerde enerji yatırımlarının da belirsiz hale gelmesine neden olmaktadır. Yatırımların azalması ile enerji talebindeki sürekli artış, enerji fiyatlarının da artmasına neden olmaktadır. Elektrik sektöründe gerçekleştirilen özelleştirme politikaları gelişmekte olan ülkelerde genellikle başarılı olamamıştır. Özelleştirme sonucunda abonelerin elektrik faturalarını ödememesinden dolayı elektrik bağlantılarının koparılması, elektrik fiyatlarında sürekli artış ve elektrik kesintileri gibi sorunlar yaşanmıştır. Dünya genelinde enerji politikasının üç temel amacı: enerji arz güvenliği, çevreye minimum zarar ve enerji arzında rekabetin sağlanmasıdır. Genel görüş, enerji sektörü için uzun vadeli politikaların gerektiği, fakat piyasa uygulaması sonucunda özel sektörün uzun vadeli politikalar uygulamama riski olduğundan dolayı kamu otoritesinin özel sektör üzerinde sıkı bir kontrolü olması gerekmektedir. Kosova, Birleşmiş Milletler Kosova Geçici Yönetim Misyonu (UNMİK) yönetimi çerçevesinde Enerji Topluluğuyla bir bağlantı kurarak Avrupa Birliği nin iç enerji piyasasında taraf durumundadır. Enerji Topluluğu (EnC) anlaşması 1 Temmuz 2007 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Genel amaç istikrarlı ve düzenleyici bir pazar çerçevesi oluşturmak, enerji üretimi ve elektrik yatırımı çekmek, gaz şebekeleri için istikrarlı ve sürekli enerji kaynağı sağlamak, Avrupa Birliği pazarına bağlı entegre bir enerji piyasası için enerji ticareti oluşturmak, enerji arz güvenliğini sağlamak ve enerji sektöründe performansı artırmaktır. Enerji Topluluğu anlaşması Avrupa Birliği mevzuatının temel bölümlerinin uygulanmasını zorunlu hale getirmektedir. Özellikle iç elektrik ve gaz piyasası için koruyucu önlemler, alt yapı yatırımları ile ilgili Avrupa Birliği teknik standartlarının kullanılmasını da kapsamaktadır. Anlaşma ayrıca çevre konusunda da Avrupa Birliği mevzuatının uygulanmasını zorunlu kılmaktadır. Kosova da enerjinin üretimi, dağıtımı ve bakımı Kosova Elektrik Kurumu tarafından gerçekleştirilmektedir yılında meydana gelen savaş ve askeri müdahale enerji dağıtım ağı ve üretim tesislerine zarar vermiştir. Dolayısıyla savaş sonrasında bu iki alanda yeniden yapılandırılmaya ihtiyaç duyulmuştur. Kosova Elektrik Kurumunun yaklaşık çalışanı vardır. Çoğu çalışanın kalifiyeli olmamasından dolayı, uygulamadaki yetersizlikten kaynaklanan elektrik hırsızlığı ve ödememe durumları ortaya çıkmaktadır. Kosova Elektrik Kurumu bu sorunların temeline inip etkili bir kurumsal yapı inşa ederek elektrik sektöründe önemli performans artışı sağlayabilir. Fakat hükümet ve yargı organları tarafından güçlü destek olmaksızın bu sorunları ortadan kaldırma ihtimali düşüktür. 6

8 2004 yılında Enerji ve Maden Bakanlığı tarafından, enerji sektörü strateji ve politikası adı altında enerjinin rasyonel kullanım mevzuatı çıkarılmıştır. Ayrıca hükümet Kamu-Özel Ortaklık yasası ile mevcut üretim birimleri, madencilik alanında imtiyaz verme stratejisi, Kosova Elektrik Kurumunun dağıtım bölümünün özelleştirilmesi ve Kosova ya yeni enerji yatırımları çekmeyi hedeflemektedir. Öncelikli olarak Kosova e Re termik santral projesidir. MEVZUAT Enerji Yasası: Enerji yasasının ilgili maddelerinde amaçlanan ve gerçekleştirilmek istenilen temel düzenlemeler şöyledir: - Enerjinin güvenli, kalıcı, ve kaliteli tedarikini sağlamak; - Enerji sektöründeki kararsızlıkları, çalkantıları göz önünde bulundurarak, uzun vadeli dengeyi sağlamak; - Kosova da mevcut enerji kaynaklarının en yüksek derecede kullanımına imkan sağlamak; - Enerjinin yenilenebilir kaynaklarını teşvik etmek; - Enerjiden verimli bir şekilde faydalanmayı temin etmek; - Enerji tüketicilerini korumak; - Enerji sektöründe yatırımları teşvik etmek; - Şeffaflık ilkelerine dayanan, enerji sektöründe rekabeti teşvik etmek; - Kosova enerji sistemlerinin, Avrupa sistemi ya da diğer bölgelere ait sistemlere bağlanabilmesini kolaylaştırmak; Enerji Düzenleme Kurumu Yasası: Enerji Düzenleme Kurumu yasası ile enerji sektörünün etkin, düzenli çalışabilmesi ve güvenli enerji temin edilebilmesi için bağımsız düzenleme organı tarafından sorunların çözümünde aktif bir rol alınması hedeflenmektedir. - Enerji piyasasının şeffaf ve ayrımcılık yapmayan çalışmasını düzenlemek; - Ruhsat ve yetkilerin verilmesinde şeffaf ve açık olan kriterleri sağlamak; - Rekabetçi olmayan uygulamaların durdurulması; - Anlaşmazlıkların çözümünde uygun usullere bağlı güvenceler temin etmek; Bunun dışında yasa Enerji Düzenleme Kurumunun görev süresi, atama şekli, yetki verme ve fiyatlar konusunda da düzenlemeyi içerir. Elektrik Enerjisi Yasası: Elektrik enerjisinin üretim, iletim, dağıtım ve ticaretinde yasa ile getirilen şartların uygulanması ve elektrik piyasasının düzenlenmesi amaçlanmaktadır. - Elektrik enerjisinin rekabetçi olan ve kalıcı bir piyasasının geliştirilmesi amacına ulaşmak; - Elektrik enerjisinin güvenli, kalıcı, verimli ve devamlı tedarikine ilişkin şartları garanti etmek; 7

9 - Elektrik enerjisi sistemi, iletimi, dağıtımı alanlarında düzenlemeler yapmak yasanın temel amacıdır. 5. ELEKTRİK ENERJİSİ PİYASASI: Kosova da enerji sektörünün neredeyse tamamını elektrik enerjisi oluşturmaktadır. Elektrik sektörünü diğer sektörlerden ayıran temel fark, elektriğe olan talebin fiyatlar karşısında çok az esnek olmasıdır. Yani normal piyasa mekanizmasında tüketici bir malın fiyatını yüksek bulduğu zaman, o mala olan talep azalıp ikame mala yönelir. Fakat Kosova elektrik sektöründe hem ikame olmamasından hem de arz yetersizliğinden dolayı, elektriği arz eden taraf elektrik piyasasını yönlendirmektedir. Genel olarak elektrik piyasasında üst sınır fiyatını belirlemek gerekir. Fakat bu üst sınırın neye göre belirleneceği de tartışma konusudur. Yatırımcılar açısından baktığımızda ise yatırımcının temel amacı risk almadan yatırım yapmak ve yatırımlarının geri dönüş süresini tahmin etmektir. Bundan dolayı yatırımcı için daha düşük risk demek, optimum üretimin altında üretim yapmaktır. Optimum üretim seviyesinin üzerinde üretim yapmak yatırımcı için kar sağlamaz. Fakat optimumdan daha az üretim yaptığı zaman uzun süreli fiyat artışları yatırımcı için daha kârlı hale gelmektedir. Enerji sektöründe önemli olan diğer bir husus da şudur: Yatırımcılar bir ülkede, yeni kapasite yatırımına ihtiyaç olduğu zamanda yani kâr edebileceği belli olduğu zamanda yatırım yapmak istemesi, bir şekilde yatırım için beklemesidir. Halbuki günümüz teknolojik ilerleme ve nüfus artış oranları dikkate alındığında özellikle elektrik sektöründe talep sürekli artmaktadır ELEKTRİK ENERJİSİ FİYATLARI: Kosova da elektrik enerjisinin fiyatları yaz ve kış sezonuna göre değişiklik göstermektedir. Kış sezonu Ekim ayının başında başlayıp Mart ayının sonunda biter. Yaz sezonu ise Nisan ayının başından Eylül ayının sonuna kadarki dönemi kapsar. Aynı zamanda kış ve yaz sezonlarında düşük ve yüksek elektrik tarifeleri uygulamaları da vardır. kwh başına birim elektrik enerjisi fiyatları değişik kategorilere göre farklılık göstermektedir. Dolayısıyla haneler, sanayi tesisleri, kamu kuruluşları, sağlık kuruluşları vb, değişik oranlı elektrik enerjisi fiyatlarına tabidir. Son tüketiciye ulaştırılan elektrik kwh ortalaması 5,7 /senttir ELEKTRİK ENERJİSİ ÜRETİMİ ve TÜKETİMİ: 8

10 Kosova da elektrik enerjisi üretiminin tamamına yakını Kosova A ve Kosova B termik santrallerinde üretilmektedir. Ayrıca var olan küçük hidroelektrik santrallerinde az miktarda üretim yapılmaktadır. Yıllar itibari ile elektrik üretimi: Yıllar Elektrik üretimi Bir önceki yıla göre TS ve HS (GWh) elektrik üretimi oranları , ,00 2,20 % ,10 8,07 % ,80 14,90 % ,50-0,73 % ,40 8,54 % ,70-8,11 % ,84 9,7 % Kaynak: Kosova Elektrik Kurumu (KEK) Kosova nın 2009 yılı toplam elektrik enerjisi tüketimi 5868 GWh olmuştur. Ancak sanayileşmenin artacağı hesaba katılarak önümüzdeki dönemde enerji ihtiyacında ciddi artışların meydana geleceği öngörülmektedir. Elektrik enerjisi üretim Arz GWh Tüketim GWh Elektrik enerjisi tüketim Termik santraller Toplam tüketim Hidro santraller İhracat İthalat Nakil Kaybı TOPLAM TOPLAM Öte yandan Kosova da yıl boyunca çeşitli periyotlarda elektrik kesintileri de uygulandığı için, üretim ve ithalat ile elde edilen enerji arzı, toplam talebi karşılamamaktadır ELEKTRİK ENERJİ SEKTÖRÜ KAYIPLARI: Kosova da enerji sektörünün yüksek maliyeti için ticari kayıpların azaltılması çok önemlidir. Kosova da yılda % 44 ü dağıtım ağından kaynaklanan, toplam 99 milyon gelir kaybı yaşanmaktadır. Kosova Elektrik Kurumu bunu önleyebilmiş olsaydı yılda ek 90 Milyonluk bir gelire sahip olup, elektrik ithalatı, dönem içine yapılan sermaye yatırımları ve kamu harcamalarının bir kısmını karşılamış olabilirdi. Kosova Elektrik Kurumu na yılları arasında Kosova konsolide bütçesinden 459 milyon ve Avrupa Yeniden Yapılanma Ajansı (EAR)/Avrupa Komisyonu (EC) uluslararası bağış fonundan 593 milyon ödenek ayrılmıştır. Bu transferler yaklaşık olarak yılda 100 milyon ya denk gelmektedir. 9

11 Elektrik enerjisinin iletim, dağıtım ve kullanım aşamasında yılları arasında ortalama kayıp oranı % 45,6 dır. Yıllık ortalama elektrik enerjisi kayıp oranı 1.885,5 GWh tir yılları arsında elektrik enerjisi kayıp oranları: Yıllar Elektrik enerjisi kayıpları Bir önceki yıla göre elektrik GWh enerjisi kayıp oranları , ,00 12,42 % ,00 16,76 % ,10 20,15 % ,30-1,47 % ,10 3,66 % ,70-9,31 % ,00 Kaynak: Kosova Elektrik Kurumu (KEK) Kötü durumdaki altyapının varlığı ve gerek yönetim gerekse personel kapasitesinin yetersizliğinden dolayı, enerji sektörünün performans geliştirmesine ihtiyaç vardır. Temel sorun faturalandırma ve kayıplardır. Bu kayıplar: % 16.2 teknik kayıp, % 22.4 hırsızlık ve % 21.4 de diğer ticari kayıplardır. Açıklama / yıllar Tüketilen elektriğin faturalama yüzdesi 60% 70% 80% 80% Faturalardan gelir toplama yüzdesi 74% 77% 76% 81% Tüketilen elektrikten gelir elde etme yüzdesi 51% 54% 61% 64% 6. MEVCUT ELEKTRİK ENERJİ SEKTÖRÜ VARLIKLARI: Termik Santraller Kosova nın iki termik santrali mevcuttur. Kosova A ve Kosova B. Kosova A beş birimden oluşup, toplam kapasitesi 800 MW tır. A1 ve A2 birimleri 1960 yılında inşa edilen iki küçük birimdir. A1 birimi 1962 yılında 65 MW, A2 de 1965 yılında 65 MW üretim gücü ile çalışmaya başlamıştır yıllarında daha büyük A3 ve A4 birimleri inşa edilmiştir. A3 200 MW, A4 200 MW ve A5 birimi de 210 MW lık üretim gücüne sahiptir. 10

12 Kosova B termik santrali, iki birimi ile 680 MW kapasiteye sahiptir yılları arasında inşa edilmiştir. İki santralin tüm birimleri kendi kurulu gücü ve linyit kaynaklarının civarında faaliyet göstermektedir. Kosova B ünitelerinin çalışmasında elektrik ve mekanik problemlerden dolayı sık sık kesintiler meydana gelmektedir. Ayrıca Kosova A birimlerinin aynı anda çalışması için de yeterli linyit kaynağı tedarikinde sorun yaşanmaktadır yılının ilk altı aylık döneminde Kosova B termik santralinde B1 biriminin 2 Haziran da onarım ve bakım çalışmasına başlandığı için, altı aylık süre boyunca B2 biriminden daha az çalışmıştır. Aynı dönem içerisinde Kosova A termik santralinde A3 ve A4 birimleri çalışmıştır yılının Aralık ayında A5 biriminin de tam kapasite ile çalışmaya başlaması beklenmektedir. A1 ve A2 birimleri için ise etkinleştirme olanakları araştırılmaktadır kış sezonunda toplam kullanılabilir enerji üretim kapasitesi hidroelektrik santralleri dahil yaklaşık 680 bin MW civarındadır. Talep ise 1 milyon 081 bin MW olup, enerji kayıpları ile birlikte sonuç olarak 540 GWh elektrik gücü ithal edilmiştir. Hidrosantraller: -Radavc Hidrosantrali -Ujman Hidrosantrali -Lumbardh Hidrosantrali Kosova da mevcut olan üç hidrosantral ile üretilen elektrik enerjisi düşük seviyededir yılında 113,5 GWh, 2006 yılında 127 GWh, 2007 yılında 58,1 GWh ve 2008 yılında 47,3 GWh gücünde elektrik enerjisi üretilmiştir yılları arası Elektrik enerjisi dengesi: GWH % GWH % GWH % GWH % Üretim 4.494, , , , Yerli Üretim 4.003,70 89, ,90 88, ,00 87, ,10 87,5 Termiksantral 3.890,20 86, ,90 85, ,90 86, ,80 86,6 Hidrosantral 113,5 2, ,8 58,1 1,2 47,3 0,9 İthalat 490,6 10,9 537,8 11,9 623,4 12,6 647,5 12,5 Tüketim 2.335, ,40 53, ,30 55, ,90 61,4 11

13 Yerel Tüketim 2.109,40 46, ,10 47, ,40 48, ,90 56,8 Kamusal tüketim 1.447,90 32, ,60 32, ,50 30, ,90 32,2 Ticari Tüketim 661,5 14,7 696,9 15,4 887,9 17, ,00 24,6 İhracat 225, ,3 5,6 359,9 7, ,5 Kayıplar 2.159, ,30 46, ,10 44, ,70 38,6 Kaynak: Kosova Enerji Dengesi Raporu 7. İLETİM VE DAĞITIM ŞEBEKESİ: Kosova iletim ve dağıtım ağı uzun yıllar yatırım yapılmamasından veya eksik yatırımlar nedeniyle, sistemdeki teknik kayıpların yüksek olmasına neden olmuştur. Kosova nüfusu da dikkate alındığında genel denge kayıp oranı, elektrik enerjisi iletimde % 2,5-3 ve dağıtımda % 8 olması gerekirken, bu oran dağıtımda %16-18 ile iletimde %3,7 dir. Sonuç olarak çok yüksek teknik kayıplar yaşanmakta ve bu kayıpları önlemek için büyük yatırımlar gerekmektedir. Kosova A ve Kosova B termik santrallerinin dağıtım ağı yaklaşık olarak km dir. Fakat enerji kayıplarının yaşanmasında en önemli sorunlardan biri Kosova genelinde yaklaşık km civarında dağıtım ağının eskimesi ve bakımının fon yetersizliğinden dolayı yapılamamasıdır. Toplam iletim hattı yaklaşık km dir. İletim sisteminin rehabilirasyonu ve genişletilmesi 1991 ile 2001 yılları arasında yapılmış, sonraki yatırımlar ise genel olarak savaş sonrasında oluşan hasarları gidermek için yapılmıştır. Kosova da üretilen veya ithal edilen elektrik enerjisinin değişik güçteki dağıtım ağı uzunluğu şöyledir: - 35 kv km - 20 kv km - 10 kv km kv km Kosova iletim sistemi bölgesel bağlılık açısından da çok önemlidir. Sırbistan, Makedonya ve Karadağ ile 400 kv, bunun yanı sıra Arnavutluk ile 220 kv bölgesel bağlılığı bulunmaktadır. Bölgesel enerji piyasası için Kosova nın iletim bağımlılığı aynı zamanda arz güvenliğini sağlamada da önemli bir noktadır. 8. ENERJİ BİLANÇOSU: TOPLAM ENERJİ ARZ VE TALEBİN SEKTÖREL VE KAYNAKSAL OLARAK DAĞILIMI

14 Kosova da enerji tüketiminin sektörel dağılımına baktığımız zaman en büyük payın konut sektöründe kullanılmakta olduğunu görüyoruz. Kosova Enerji ve Madencilik Bakanlığının Yıllık Enerji Bilançosu Raporlarına (2009) göre Kosova da enerji tüketiminde başı sektör %46 ile konut iken, akabinde %26 ile ulaşım ve %17 ile sanayi sektörü geliyor. Kosova da enerji tüketiminin sektörel dağılımı şu şekildedir: SEKTÖR Kiloton eşdeğer petrol ktoe (kiloton of oil equivalent) Yüzde (%) Sanayi sektörü 243,91 17 Konut sektörü 654,71 46 Hizmet 134,60 9 Tarım 27,71 2 Ulaşım 365,60 26 TOPLAM 1426, Toplam enerji ihtiyacını karşılamak için kullanılan kaynaklara baktığımızda da %35 ile akaryakıtın başta yer aldığı görülmektedir. Kosova da yenilenebilir enerjisi yok denecek kadar bir yer tutmaktadır. Akaryakıttan sonra %30 luk pay ile odun ve türevleri ve %25 lik pay ile elektrik enerjisi yer almaktadır. Enerji kaynaklarındaki dağılım ise şu şekildedir: Enerji kaynağı ktoe olarak toplam tüketimdeki payı Yüzde (%) Kömür 116,96 8,20 Akaryakıt 503,60 35,30 Odun ve türevleri 428,56 30,04 Bioyakıt 0,11 0,01 Elektrik 368,44 25,83 Merkezi ısınma 8,86 0,62 TOPLAM 1426, Kosova da her yıl enerji talebinde belli bir oranda artış gözlenmektedir. Sanayileşmenin ve üretimde canlılığın gerçekleşmesi ile bu artışın önümüzdeki yıllarda daha hızlı bir şekilde gerçekleşmesi beklenmektedir. Son altı yılın yıllık enerji ihtiyacındaki artış %3,7 oranında gerçekleşmektedir. Yıllara göre toplam enerji tüketimi bilançosu: YILLAR ktoe olarak enerji tüketimi Yıllara göre artış yüzdesi , , ,63 13

15 2005 1, , , , , , , , , ,19 Aşağıdaki tablodan da görüleceği üzere Kosova da sanayi sektörü çoğunlukla elektrik enerjine dayalı olarak gitmektedir. Doğal gazın olmayışı önemli eksikliklerden biridir. Enerji kaynakları kullanımının sektörlere göre yüzdelik olarak dağılımı: Enerji/sektör Sanayi Konut Hizmet Ulaşım Tarım Elektrik Akaryakıt Dizel Benzin 21 Kerozin 7 40,5 Kömür Odun ,5 LPG 3 Merkezi sistem 2 1 Güneş enerji NOT: Bu bölümdeki tüm tablolar Kosova Enerji ve Madencilik Bakanlığının Yıllık Enerji Bilançoları raporlarından derlenerek hazırlanmıştır. 9. ENERJİ VERİMLİLİĞİNİN ARTIRILMASI: Enerji verimliliği, enerjinin üretiminden iletimine, tüketimine kadar her aşamada etkin çalışmaları kapsar. Enerjinin verimliliğin artırılması, enerjinin tasarruf edilmesiyle de olur. Enerji tasarrufu ile özellikle gelişmekte olan ülkelerde önemli enerji sorunlarının çözümüne yardımcı olmak mümkündür. Dolayısıyla enerji verimliliği veya tasarrufu ile kazanılan enerjiyi üretmek çok daha pahalıya mal olmaktadır. Bu yüzden gelişmekte olan ülkelerde enerji yatırımları için ayrılan kaynakların sınırlı olması, ayrıca enerji talebinin sürekli artması, enerji verimliliğinin önemini artırmaktadır. Enerji tasarrufu elektrik kesintileri değil, tüketicilere belli davranışların empoze edilmesi ile iyileştirme yöntemlerini kullanarak enerjinin daha etkin kullanımıdır. Kosova da enerji verimliliğini desteklemek için temel çerçeve başka bir Enerji Verimliliği Ajansı kurulması veya mevcut ajansın yeni düzenlemeler ve enerji verimliliği politikaları ile yapılandırılmasıdır. Öneriler arasında halkı bilgilendirme/bilinçlendirme kampanyaları öne çıkmaktadır. Enerji verimliliği önlemleri için; yalıtılmış pencere ve kapılar da dahil olmak üzere gelişmiş bina yalıtımı, odun kullanım oranının azaltılması ile ormanlık alanların korunması, ısı akümülatör veya modern ısı pompaları ile daha verimli elektrik gücü yöntemleri, LPG pazarının genişletilmesi gibi tedbirler ile elektrik kullanımının azaltılması mümkün olabilir. 14

16 10. ENERJİ VE TEKNOLOJİNİN ÖNEMİ Enerji sektöründe yaşanan sıkıntılar aynı zamanda bu alanda yeni teknolojik gelişmelerin yaşanmasına, alternatif enerji kaynaklarının araştırılmasına neden olmaktadır. Kosova teknoloji geliştirme alanında yeterli kapasiteye sahip olmadığından; öncelik enerji sorununu çözmek için yeni termik santrallerin inşaatına başlanması, mevcut santrallerin rehabilitasyon çalışmalarının yapılması, ülkenin linyit kaynaklarından maksimum verim alınmasıdır. Alternatif enerji kaynaklarından ise rüzgar enerjisinden elektrik üretimi temel enerji politikasıdır. 11. ENERJİ VE ÇEVRE Sosyal refah ve ekonomik kalkınma için vazgeçilmez olan enerji tüketimi aynı zamanda çevre kirliliğine de yol açmaktadır. Çevre standartlarının, Avrupa Birliği standartları ile uyumlaştırılması amacı ile Kosova hükümeti tarafından Çevre Koruma Yasası çıkarılmıştır. Yasa, Kosova halkının kaliteli ve sağlıklı bir yaşam çevresinin oluşmasını, doğal kaynakların rasyonel kullanımı, çevre konusunda uluslararası çapta ortak faaliyetlerde bulunmak, çevrenin korunması ile ilgili kamuoyunun katılımını teşvik etmek gibi amaçları içermektedir. Enerji üretimi, iletimi ve dağıtımına yönelik bütün yatırımların belirli planlama dahilinde düzenlenmesi ve çevre kirliliğini dikkate alan değerlendirmeler yapılması gerekir. 12. YAPILMASI PLANLANAN PROJELER ve UYGULAMA SÜREÇLERİ Kosova da halihazırda üzerinde çalışılan enerji projeleri arasında biri termik, iki de hidroelektrik santralleridir. Kosova e Re Termik Santrali Projesi Kosova e Re Termik Santrali MW kapasiteli iki blok olarak aşamalı olarak inşa edilmesi planlanmaktadır. Bu proje kapsamında ayrıca Sibovc linyit sahasının geliştirilmesi ve linyit yatakları ile mevcut termik santrallerin yanı sıra kurulacak yeni termik santrale linyit temini sağlanacaktır. Yap işlet devret şeklinde 40 yıllığına özel sektöre verilmesi planlanan proje kapsamında Kosova B Termik Santraline de özel teşebbüsün iştirakı planlanmaktadır. İhale süreçlerin işleyen projeyi kazanan firmanın bugünlerde belli olması beklenmektedir. Zhur Hidroelektrik Santralı Projesi 15

17 Eski yugoslavya döneminde gündeme gelen ve 2000 li yıllarda yeniden değerlendirmeye tabii tutulan 300 MW kapasiteli Zhur hidroelektrik santralinin 287 Milyon ya mâl olması beklenmektedir. Yap işlet devret modeli ile özel sektöre 40 yıllık imtiyaz ile verilmesi hedeflenmektedir. İhale süreci devam eden proje için nihai imzanın 2011 yılının ilk çeyreğinde atılması öngörülmektedir. Diğer Projeler: 16 adet Küçük Hidroelektrik Santrali Toplam kapasitesi 63 MW olan proje debisi düşük nehirler üzerinde mini hidro santraller olarak tasarlanmaktadır. Toplam yatırım bedeli 38 Milyon olarak değerlendirilmektedir. Elektrik Dağıtımının Özelleştirilmesi kilometrelik dağıtım ağı ve 372 bin kayıtlı abonesi olan Kosova Elektrik Kurumunun dağıtım ağının özelleştirilmesi projesi vardır. Genel görüş bu sürecin basit bir süreç olmadığı ve bu süreci gerçekleştiren ülkelerden faydalanılması gerektiğidir. Projenin ihale süreci devam etmektedir. SONUÇ Kosova da yeni enerji yatırımlarının yapılması, yeterli miktarda sürdürülebilir enerji temini, enerji maliyetleri ve fiyatları kontrolü ve enerji kayıplarının önlenmesi en önemli konular arasındadır. Açık olan şu ki hükümet son yıllarda yaşanan enerji sıkıntısını Kosova e Re, Sibovic madeni ve diğer enerji projeleri fırsatı ile çözmeyi amaçlamaktadır. Uluslararası ihale uygulamaları aracılığı ve Kamu-Özel Ortaklığı şeklinde özel sektör tarafından yatırım yapılması, bunun sonucunda madencilik işletmesi ve elektrik dağıtımının özel sektöre dahil edilmesi planlanmaktadır. Devam eden elektrik kesintileri dikkate alındığında, hükümet elektrik arz açığını 2010 yılında başlaması planlanan projeler için hızlı bir eylem planı hazırlaması gerekir. Enerji açığı ve alternatif enerji kaynaklarının bulunmaması bir yandan yeni ve ciddi sanayi yatırımların önünde bir engeli teşkil etmekte, öte yandan Kosova nın perspektifini olumsuz yönde etkilemektedir. Bu yüzden gerek Kosova hükümeti, gerekse Kosova yı yönlendiren uluslararası mevcudiyet enerji projelerine önem vermektedir. Kosova e Re termik santrali ve hidroelektrik santral projeleri Kosova da enerji darboğazına bir çözüm getirse de uzun vadeli olarak Kosova nın uluslararası enerji nakil ağlarına ve sistemine dahil olma yollarını araması gerekmektedir. 16