ETİK İLKELER. Doç.Dr. Süleyman KALELİ Tıp Fakültesi Öğr.Üyesi

Transkript

1 ETİK İLKELER Doç.Dr. Süleyman KALELİ Tıp Fakültesi Öğr.Üyesi

2 Etik ilkeler Özerklik, Yararlılık; Zarar Vermeme, Dürüstlük, Gizlilik, Adalet Sadakat. 2

3 ADALET İLKESİ Tıbbi uygulamaların; evrensel insan hakları hukuku ve meslek etik ilkeleri ışığında yürütülmesi, bireyin gizliliğinin, güvenliğinin, haklarının ve araştırma özgürlüğünü de kapsamak üzere temel özgürlüklerin korunması esastır. 3

4 Adalet kavramı iki temel kavramla yakından ilişkilidir. Bunlardan biri eşitlik, öteki hak kavramıdır. Eşitlik, her insanın aynı hak ve özgürlüklere sahip olduğu inancından kaynaklanan bir değerdir. İdeal olan sağlıkta eşitlik, herkesin tam sağlık potansiyeline erişebilme şansına sahip olması ve sakınmadıkları sürece bu potansiyele ulaşma açısından kimsenin dezavantajlı olmamasıdır. 4

5 Adalet: Genel olarak adalet, eşitlere eşit davranmayı içerir. Kurum açısından adalet, personele, kuruma katkıları oranında haklarını; kurallara aykırı davranmaları oranında da ceza verilmesidir. Adalet kavramı hak dağıtıcı adalet (distributive justice) ve düzeltici adalet ( rectificatory justice) olmak üzere ikiye ayrılır. Bir kimsenin, başkalarının eylem ve işlemlerinden dolayı zarar görmesi ya da haksızlığa uğraması durumunda, bu adaletsizliğin ya da eşitsizliğin ortadan kaldırılmasını içeren adalet, düzeltici adalettir. 5

6 Eşitlik: Eşitlik, yararların, sıkıntıların, hizmetlerin dağıtılmasında uygulanacak sınırların belirlenmesini içerir. Eşitlik, dürüstlük ve adalet kavramları ile bütünleşmiş bir kavramdır. Eşitlik kavramı temel bireysel eşitlik, kısmi eşitlik ve blokların eşitliği açılarından ele alınmaktadır. 6

7 Temel bireysel eşitlik; eşit bireylerden oluşan tek bir sınıf vardır. Toplumda tüm vatandaşların bir oy hakkı vardır. Kısmi eşitlik; her zaman işlevsel değildir. Çünkü toplumun bireyleri aynı özelliklere sahip değildir. Örn, çiftçilerle işadamları ayrı vergiler öder. Blokların eşitliği; kadın-erkek, yaşlı-genç gibi sınıflar oluşur. 7

8 Ayrımcılık, önyargılı tutumlarla davranmaktır. Önyargı bir duygu, ayrımcılık ise eylemdir. Bir grup insana karşı, adaletsiz ve zarar verecek biçimdeki her türlü davranış, ayrımcılık olarak tanımlanır. Genellikle ayrımcılık iki türde ortaya çıkmaktadır. Birinci tür ayrımcılık, açık ayrımcılık; ikinci tür ayrımcılık ise kurumsal ayrımcılık olarak adlandırılabilir. 8

9 Sömürü, insan ya da nesnelerin adaletsiz kullanımıdır ve çıkar sağlama amacına yöneliktir. Sömürü,insanın başka insanları kendi amaçları için bir araç olarak kullanması ve kaynakların adaletsiz kullanımını niteler. Sömürünün çeşitli türleri vardır. 1. Sömürücü, sömürülen kişiyi zorlayabilir ya da aldatarak kullanabilir. 2. Sömürülen kişi, yapılan eylemlere gönüllü olarak rıza gösterebilir. 9

10 3.Sömüren kişinin amacı, çıkar sağlamak ve kazancını güvenceye almaktır. Ancak bu durum sömürülen kişinin: a)aleyhine olabilir, b) ne aleyhine ne de yararına olabilir, c) eylemlerden yarar sağlayabilir, ancak bu yarar sömürenin yararından daha azdır. 4.Genellikle sömürülen birey, kendisine haksızlık yapılan bireydir. 10

11 Hasta olmak eşitlik durumunu bozar. Hasta kavramı açısından bakıldığında, hasta olmakla oluşan eşitsizlik önem kazanır, kişi hasta olmakla bazı hakların sahibi durumuna gelir. Bu ilke "hakkaniyet kavramı" ile birlikte değerlendirilmelidir. Bir etik yargıya ulaşırken söz konusu insanların eşit oldukları, bir başka deyişle "toplumun kendilerine bağışladığı hakların tamamına sahip olmaları gerektiği" düşüncesine dayanılmaktadır. 11

12 Ancak "hak" ve "adalet" kavramlarının birbirinden farklı olduğunu belirtmek gereklidir. Bir toplumda bireyler eşit haklara sahip olmayabilirler. Pozitif hukukta bireyler arası eşitsizlik kabul edilmiş olabilir. Örneğin, Feodal Hukukta serf ile senyörün hakları eşit değildir, İslam Hukukunda bir kadın mirastan erkek kardeşinin aldığı payın ancak yarısını alabilir. 12

13 Çağdaş hukukta da benzer hak eşitsizlikleri vardır. O halde pozitif hukukta hak eşitsizliği "pozitif bir olgu" olarak yer alabilmektedir. Oysa adalet, bu hakların toplum tarafından gözetilmesidir ve son sınırına kadar kullanılmasını sağlayan güvencedir. Hekimliğin eşitlik anlayışı Hipokrat'tan günümüze bütün insanları ırk, dil, din, cinsiyet, sosyal sınıf... gibi farklı açılardan eşit görmektedir. 13

14 Hukuk adalete yönelmiş bir kurallar bütünüdür. Adalet ise insanların vicdanlarında yer etmiş, ondan kaynaklanan nesnel bir değerdir. Adalet, hukukun amacı, hukuk adaletin aracıdır. Hukuk insan haklarından türetilirse adalete en uygun bir şekilde gerçekleşir, çatışma olmaz. 14

15 Adaleti ancak doyurucu yasalar ve çağdaş kurallar verir. Adaletin anlamı bir durum değil bir süreç; bir koşul değil, bir eylemdir. Adalet yine bu açıdan adaletsizlik duygusunu doğuran şeyi düzeltmek veya bu duygunun doğmasına engel olma yolunda aktif bir süreç olarak algılanmalıdır. 15

16 Sağlık hizmetlerinde eşitlik ve adaleti sağlamak, hem evrensel, hem de yerel sağlık kurumlarının en temel görevidir. Küresel hedeflerin saptanması, bunlara ulaşmak için yöntemlerin belirlenerek, işlerlik kazanması WHO, UNİCEF, UNESCO ve benzeri organizasyonların sorumluluğundadır. 16

17 Ülkeler, devlet sorumluluklarını, hükümet programları ile entegre ederek kendi yurttaşlarına çağdaş ölçüler doğrultusunda geçerli olan sağlık hizmetlerini eşitlik ve adalet ilkelerine sadık kalarak sunmak zorundadır. WHO hizmetlerinin nihai amaçları olarak saptanan ana amaçtan birisi sağlık hizmetlerinde eşitlik ve adaleti sağlamak şeklindedir. 17

18 DAĞITICI ADALET Adalet, bazı bireylere bir şeyin verilmesinin başka bir kişiye aynı şeyin verilmesine engel olabileceğinin farkında olarak ve bunun ışığında bireylere adil, eşit ve uygun tedavinin sağlanması anlamına gelen bir etik ilkedir. Sağlık bakım etikleri bağlamında, bu ilkenin en ilgili şekilde uygulanması mal ve hizmetlerin dağıtımına odaklanır. Bu uygulamaya dağıtıcı adalet denir. 18

19 Ne yazık ki, mal ve hizmetler sınırlıdır ve herkese istediği ya da gereksindiği her şeyi sağlamak mümkün değildir. Yönetim sistemlerinin öncelikli hedeflerinden biri, kısıtlı kaynakların adil ve eşit şekilde idare edilmesine yönelik politikalar oluşturmak ve bunları uygulamaktır. 19

20 Dağıtıcı adalet ile ilgili kararlar çeşitli düzeylerde verilmektedir. Hükümet, çocukların aşılanması ve yaşlılara sigorta sağlanması gibi halkın sağlık erişimi ile ilgili konular hakkındaki politikaları belirlemekten sorumludur. 20

21 MOLA 21

22 Hastaneler ve diğer kurumlar ise kurumsal düzeyde kararlar almakta ve yoğun bakım yataklarında kimin kalacağı veya acil odalara ne tür hastaların kabul edileceği gibi konularla ilgilenmektedir. 22

23 Ebeler ve diğer sağlık bakımı sağlayıcılar çoğu zaman dağıtıcı adalete ilişkin kararları bireysel bir düzeyde almaktadır. Örneğin, hastaların gereksinimlerini değerlendiren ebeler sınırlı bir kaynak olan zamanlarını en idareli şekilde nasıl kullanacaklarına karar verirler. 23

24 Dağıtıcı adalet konusuyla ilgili üç temel sağlık bakım alanı bulunmaktadır. 1. Birincisi, kaynaklarımızın ne kadarı sağlık bakım hizmetlerinde harcanabilir? 2. İkincisi, sağlık bakım kaynaklarının sınırlı olduğunu düşünüldüğünde, sağlık bakım alanının hangi yönleri en çok kaynağı almalıdır? 3. Üçüncüsü, sınırlı sayıdaki sağlık bakım personeline, donanımına vb. hangi hastalar erişebilmelidir? 24

25 Dağıtıcı adalete ilişkin karar verirken bireyin kendisine şu soruyu sorması gerekir: "Bu mal ve hizmetler kimindir?" Filozoflar, insanlar arasında seçim yapmaya yönelik pek çok farklı yöntem ileri sürmüşlerdir. 25

26 İnsanların tarih boyunca bu tür kararlar verirken izlediği yöntemlerden bazıları: Herkese eşit olarak Herkese ihtiyaca göre Herkese sosyal katkıya göre Herkese kişisel haklar doğrultusunda Herkese bireysel çabaya göre Herkese kendine yapılmasını istediğin şekilde Herkese en fazla sayıda kişiye en fazla yararı olacak şekilde gösterilmektedir. 26

27 Gereksinime bakılmaksızın herkesin eşit derecede kaynak almasını savunanlar vardır. Yüzeysel açıdan bakıldığında, ulusal sağlık bakım sistemleri bu kriteri karşılıyor gibi görünür, çünkü tüm vatandaşlar aynı hizmetleri alabilmektedir. 27

28 Ancak bazı vatandaşlar diğerlerine göre daha fazla sağlık bakım hizmeti gereksindiğinden dolayı, ulusal sistemler aynı zamanda gereksinime ilişkin kriterleri de karşılamaktadır. 28

29 Alman filozof Friedrich Nietzche'nin farklı bir bakış açısı vardır. Alman filozof, toplumda üstün bireylerin bulunduğunu ve toplumun amacının bu "Süpermenleri" arttırmak/ geliştirmek olduğunu düşünür, Nietzche'ye göre, dağıtıma ilişkin tercih çok açıktırherkese o anki ve gelecekteki sosyal katkısına göre. 29

30 Herkese kişisel haklar doğrultusunda dağıtım yapılmasını savunmak ise özgürlükçü bir bakış açısını yansıtır ve herkese kendine yapılmasını istediğin şekilde dağıtım yapmak altın kuralın bir yansımasıdır. Herkesin çabaya göre mal ve hizmet alması gerektiğini savunmak ise kültürümüzde yaygın bir inanıştır ve geleneksel "iş etiğini" yansıtır. 30

31 Birleşik Devletlerdeki programlar ise, genel olarak, gereksinim ile en fazla sayıda birey için elde edilebilecek en iyi yararın kombinasyonuna dayanır. 31

32 SADAKAT Sadakat; sadık olmak ve verilen sözleri tutmak anlamına gelir. Toplum, ebelere, lisans ve sertifika süreçlerinden geçmeleri yoluyla mesleklerini uygulama hakkı vermiştir. 32

33 Diğer bir söylemle sadakat; Bireyin kendisi dışında birine inanma, sadık kalması anlamında kullanılan ahlaki bir ilkedir. Verilen sözün tutulması sağlık personeli ile hasta ilişkisinin güven ortamında olmasını sağlar. 33

34 Lisans süreci, başka hiçbir grubun, toplum ve meslek tarafından tanımlanan ebelik alanında uygulama yapamamasını garanti altına alır. Bundan dolayı, lisansı kabul etmek ve mesleğin yasal üyeleri olmak ebelerin toplumla yapılan sözleşme de bulunan sorumlulukları üstlenmesini gerektirir. 34

35 "Ebelik uygulamasına yönelik otorite, profesyonel hak ve sorumluluklar ile birlikte kamu sorumluluğu mekanizmalarını tanıyan sosyal bir sözleşmeye dayanmaktadır. 35

36 Toplumsal yaşama temel oluşturan bu etik değerler, toplumda çekişen ve çatışan tarafların hiçbir ortak yanı kalmadığında bile ortak tutamak durumundadırlar. Kimse onlara açıktan karşı çıkamaz. 36

37 Örneğin dürüstlüğü değil de yalancılığı ya da sahtekarlığı kimse öneremez. Sadakat yerine ihaneti, adalet yerine haksızlığı kimse değerli gösteremez. Ama elbette gerçek adaletin, sadakatin, dürüstlüğün ne olduğu sürekli bir tartışma konusudur. 37

38 Çalışanların işletmeye karşı sorumluluğu her şeyden önce sadakat bilincine erişmiş olması ile başlar. İşletmenin hakları ile çalışanların hakları iç içedir. Bir tarafın hakkının göz ardı edilmesi zaman içerisinde karşı tarafın haklarına da olumsuz yansıyacaktır. İster özel teşebbüs olsun, ister kamu kuruluşu olsun çalışanların azami düzeyde işletmenin tüm değerlerini kendi öz değerleri gibi koruyup sahiplenmesi önemlidir. 38

39 Üyelerden, Kendilerine uygulama yapma hakkını veren topluma sadık olması, mesleğin etik kurallarını üstelenme sözünü tutması. belirlenen uygulamalar ve ebelik tanımı kapsamında uygulama yapması, uygulamada yetkin olması, çalıştıkları kurumların politikalarına uyması ve hastalara verdikleri sözleri tutması istenir. 39

40 Ebe olmak vaatleri yerine getirmektir. Toplumla yapılan bu sözleşmeyi yerine getirme noktasında, ebeler sadık olmak ve tutarlı bir şekilde bu temel ilkelere uymakla yükümlüdür. 40

41 Başka bir düzeyde ise, sadakat ilkesi ebe-hasta ilişkisi içindeki bağlılığı kapsar. Sözleri tutmak ve sözleşmelere uymak gibi bağımsız bir sorumluluğa yol açar ve ebe-hasta ilişkisinin temel bir öncülüdür. 41

42 Verilen sözler ile bu sözleri yerine getirmenin başka şekillerde zarar vereceği durumlarda ve bu sözlerin olası sonuçları arasında çatışma olduğu zaman problemler ortaya çıkar. 42

43 Her ne kadar sadakat ebe-hasta ilişkisinde güvenin temel taşı olsa da, çoğu etikçiler sözleri yerine getirmeye ilişkin mutlak, istisnasız sorumlulukların olmadığını ve her durumda vaat edilen eylemin zararlı sonuçları ile vaadi yerine getirmenin faydalarının kıyaslanması gerektiğini düşünmektedir. 43

44 KAYNAKLAR 1-Şule Ecevit Alpar ve ark. Çağdaş Hemşirelikte Etik 2- İnayet Aydın. Kamuda Etik 3-MEGEP (Meslekî Eğitim Ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi) Tüm Alanlar, Meslek Etiği 3- Fatih Orhan. Sağlık Hizmetlerinde Etik Boyut: Hastanelerde Çalışan Personelin Etiksel Sorunlara Yaklaşımlarının Belirlenmesine Yönelik Bir Alan Çalışması Yüksek Lisans Tezi 4- Millî Eğitim Bakanlığı. Sağlık Meslekleri Etiği 5-Berna Arda. Tıbbi Etik: Temel Kavramlar Ve Meslek Sorunlarımız 6-Serdar Kubilay Etik... Daima! NOT. Bilgiler eğitim amaçlı kullanılmıştır. 44