Gecekondu Alanlarında Kentsel Dönüşüm Uygulamasına Bir Örnek: Küçükçekmece / Ayazma-Tepeüstü Kentsel Dönüşüm Projesi

Transkript

1 Gecekondu Alanlarında Kentsel Dönüşüm Uygulamasına Bir Örnek: Küçükçekmece / Ayazma-Tepeüstü Kentsel Dönüşüm Projesi Sırma R. Turgut Eda Çaçtaş Ceylan Özet: Bu çalışmada; Türkiye de oldukça tartışılan, kent yönetimi ve kent planlama alanlarında farklı uygulamalarına rastlanan kentsel dönüşüm çalışmalarına yön gösterebilecek bir deneyim olan Küçükçekmece Ayazma Tepeüstü Kentsel Dönüşüm örneği tüm süreçleri ile aktarılmaktadır. Örgütlenme, kurumsal kapasite artırımı, projelendirme, uygulama ve sürekliliğin sağlanması adına bir kamu yönetimi hizmeti olan proje paketindeki olumlu, olumsuz ve eksik yönler; toplumsal boyutlu çalışmalar ve fiziki mekâna yönelik çalışmalar olarak özetlenmiştir. Sonuçta; kapsamlı ve çok aktörlü bir sistemi işaret eden bu kavramın bir süreç olarak planlanması ve yönetilmesi kaçınılmaz olmakla birlikte siyasi ve bürokratik oluşumların da etkisinin yadsınamaz derecede fazla olduğu açıktır. Anahtar Sözcükler: Kentsel dönüşüm, gecekondu alanlarının dönüşümü, sosyal içerme, kentsel dönüşüm uygulamaları. A Case Study on Urban Regeneration Implementation in Slum Areas: Küçükçekmece/Ayazma-Tepeüstü Urban Regeneration Project Abstract: This study contains Kucukcekmece Ayazma-Tepeustu case for Urban Regeneration with all processes, which is one of the widely discussed issues in Turkey as a leading experience for different implementations of Urban Regeneration Studies within the context of urban management and urban planning fields. Positive and negative sides, studies with social aspects, and studies towards physical localities of a public administration utility project have been summarized as to be organized, to provide continuity and implementation, to enhance institutional capacity, to make a project. As a result, though it is inevitable that this concept, which point to an inclusive and multi-actor system, should be planned and managed as a process, it is also evident that the impacts of political and bureaucratic formations are undeniably countless. Key Words: Urban regeneration, regeneration of slum areas, social inclusion, urban regeneration implementations. Yrd. Doç. Dr., Yıldız Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Şehir ve Bölge Planlama Bölümü. Y. Şehir Plancısı, Küçükçekmece Belediyesi. Çağdaş Yerel Yönetimler, Cilt 18 Sayı 3 Temmuz 2009, s

2 24 Çağdaş Yerel Yönetimler, 18 (3) Temmuz 2009 Bu yazıda, Đstanbul Küçükçekmece ilçesi sınırları içinde yer alan Ayazma Tepeüstü Kentsel Dönüşüm Projesi nin tüm evreleri analitik bir bakış açısıyla sunularak, projenin hedefleri ve sonuçları bağlamında gelinen nokta değerlendirilmektedir. Bu proje geldiği aşama itibariyle; planlama ilkeleri, proje kabulleri, temel prensipleri ve endişeleri bağlamında eleştirel bir yaklaşımla irdelenmektedir. Küçükçekmece tarihli 5747 sayılı Büyükşehir Belediyesi Sınırları Đçerisinde Đlçe Kurulması ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun un uygulamaya geçişine kadar; 118 km 2 yüz ölçümüyle (kücükcekmece.bel.tr, 2008) Đstanbul un en büyük ilçelerinden biri olmuştur. Đlçe, nüfusu (TÜĐK, 2007) ile de nüfus büyüklüğü olarak ikinci sırayı almaktaydı. Bu sınırlar bağlamında %80 i ruhsatsız olarak gelişmiş olan ilçe; plansız ve / veya plana aykırı, altyapısız, teknik ve sosyal alt yapıdan yoksun, çevre ulaşım bağlantıları sorunlu, sağlıksız, mekânsal kaliteden yoksun ve toplumsal sorunlar içeren bir yerleşme profiline sahiptir. Belirli bölgelerde, tamamen yasadışı olarak gelişen (Ayazma, Tepeüstü, Altınşehir, Şahintepe vb.), belirli bölgelerde plana aykırı ilaveler olarak oluşan (Cennet, Kanarya, Mehmet Akif Mahalleleri vb.) bu alanlar Küçükçekmece Đlçesinin temel profilini belirleyen olumsuz gelişmelerdir. Bunun yanında, yüksek deprem riski ile birlikte söz konusu alanların taşıdığı tehlikenin yaşam boyutunda da tehditler içermesi, acil önlem geliştirilmesini kaçınılmaz bir gereklilik olarak ortaya koymuştur. Proje alanı; 2004 yılı itibariyle, doğusunda yer alan Atatürk Olimpiyat Stadı ve Olimpiyat Köyü sınırları içinde kalan ve yasadışı olarak gelişmiş bir alandır (2004 yılı kabulleri, plan kararları ve öngörüleri doğrultusunda). Kapsadığı 1856 hanede yaşayan toplam nüfusuyla hiçbir donatı alanına sahip olmadığı için son derece düşük yaşam standartları ile sosyal dışlanmanın 1 her boyutunun izlendiği bu alanın kentsel dönüşüm projesi çerçevesinde ele alınması hedeflenmiştir. Gerek gelecekte yükleneceği Olimpiyat fonksiyonu, gerekse alanın yaşam koşullarının iyileştirilmesi ve hukuksal olarak çözümlenmesi adına çalışmalar, Küçükçekmece Belediyesi nin girişimi ile başlatılmıştır. KE TSEL DÖ ÜŞÜM OLGUSU A KURAMSAL YAKLAŞIM Dünyanın her yerinde kentler büyümekte, yayılmakta ve kentsel nüfus hızla artmaktadır yılında dünya nüfusunun %60 ının kentlerde yaşayacağı tahmin edilmektedir ki bu da; kent nüfusuna her hafta bir milyon kişinin eklenmesi anlamına gelmektedir (BM / Habitat 2004). Bu nedenle çağımızın en büyük sorunlarından biri, kentlerimizin bu hızlı büyümeyi nasıl tolere edeceğidir. 1 Sosyal dışlanma, insanları toplumsal yaşamdan uzaklaştıracak düzeyde maddi ve manevi yoksunluk içinde olmaları, haklarını ve yaşamlarını koruyacak, onları destekleyecek her türlü kurumdan ve destekten yoksun ölçüde katlanarak büyüyen bir süreç olarak tanımlanmaktadır (Yapez, 1994: 614).

3 Gecekondu Alanlarında Kentsel Dönüşüm Uygulamasına Bir Örnek 25 (Thornley, 2004: 38-39). Hızlı büyüme beraberinde yasa dışılık ve plansızlığı da taşıdığından sorunlar daha da kaotik bir hal almaktadır. Ortaya çıkan sorunlar planlama ve kent yönetim sistemlerinin gündemini oluşturan en önemli başlıklardır. Bu bağlamda; kentsel karar verme mekanizmaları, yönetişim süreçleri, kentsel politika üretimi ve yerel siyaset gibi konular son derece önem kazanmakta, kentsel gelişme ve planlama stratejilerini etkileyen önemli faktörler olarak öne çıkmaktadır. Ülkemizde de temelleri yarım yüzyıllık bir tarihin gerisine dayanan kentleşme süreci, olumlu yanlarından çok, ne yazık ki olumsuz boyutlarıyla ön plana çıkan bir profile sahiptir lerde ülke gündemine gelmeye başlayan ve hâlâ farklı boyutlarıyla hemen her sektörde yansımalar bularak devam eden bu olgu, kırsal nüfusun kentlere yoğun bir akış yaşamasına ve bu alanlarda ki nüfus yığılmalarına neden olmuştur. Đlk olarak fiziki mekânda sorunlar yaratan bu süreç; giderek sosyo-ekonomik ve demografik konularda da yaşanan problemleri tetikleyen faktör olmuştur. Giderek toplumsal eşitsizlik, yoksulluk ve yoksunluk kavramları da toplumsal sorunların önde gelen başlıkları haline gelmiş ve kentsel politikanın gündemini oluşturmuşlardır. Günümüzde bu olguları açıklamak için kullanılan sosyal dışlanma kavramı da; işsizlik, evsizlik, borç, eğitim seviyesindeki düşüklük, sosyal, siyasal ağların ve hizmet çemberlerinin dışında olmaya karşılık gelmektedir. Bu artan söylem karşısında geliştirilen yeni akımlar ise; sosyal içerme programlarıdır 2 (Fraser, vd., 2003: ) lı yıllardan itibaren ve özellikle de Đkinci Beş Yıllık Kalkınma Planı nda yer alan ve büyük kentlerin gelişmesini, büyümesini teşvik eden yaklaşımlardan itibaren günümüze dek bu anlamda yaşanan politikasızlığın bir sonuç olarak Đstanbul a damgasını vuran çarpık kentleşme giderek azmanlaşan bir sorunlar yumağı olarak kentin üzerine çökmektedir. Gecekondu bölgeleri, kaçak yapılaşmış alanları, yasadışı yapılaşmalar, merkez bölgelerin sorunları ve eski kent parçalarının sorunları gibi ciddi planlama ve yönetim problemleriyle karşı karşıya kalmıştır. Bu çarpık gelişim sürecinin özellikle son yıllarda gelişen olası deprem senaryoları ile de giderek önem kazandığı açıktır. Bu bağlamda giderek oluşan kentsel çöküntü alanları, gettolaşma süreçleri özellikle büyük kentlerin çözüm aranan öncelikli konusu olmuştur. Kentsel Dönüşüm kavramı da bu sorunlar karşısında kent yönetimlerinin ve ilgili çevrelerin gündeme almış oluğu planlama araçlarından biridir. Batıda yaşanan deneyimlerden yola çıkılarak Đkinci Dünya Savaşı nı izleyen dönemlerde özellikle sanayi fonksiyonundan boşalan alanların kentlere kazandırılması bağlamında gündeme taşınan kentsel dönüşüm olgusu; uluslararası li- 2 Sosyal içerme programları; istihdam ve eğitim olanaklarını genişletmeyi, toplumda halkın katılımını teşvik etmeyi, yerel toplumla birlikte yetenek ve güveni de oluşturmayı, diğer bir deyişle toplulukla birlikte sosyal kapasiteyi oluşturmayı amaçlamaktadır (Fraser vd., 2003: ).

4 26 Çağdaş Yerel Yönetimler, 18 (3) Temmuz 2009 teratürde kabul gören en geniş tanımıyla kentsel sorunların çözümünü sağlayan ve değişime uğrayan bir bölgenin ekonomik, fiziksel, sosyal ve çevre sorunlarına kapsamlı çözümler sağlamaya çalışan kapsamlı bir vizyon ve eylem çalışması (Thomas, 2003: 79) olarak özetlenebilir. Bu iki özelliği ile yararlı bir başlangıç noktasıdır: Turok a göre; kentsel dönüşüm faaliyeti nadiren kapsamlıdır, bazen ise hiç kapsamlı olmayabilir. Çünkü bunun yapılması istenmiyor veya imkansız ya da çok zor olabilir. Bu olgu, dönüşüm sürecini zor kılan başlıca faktörlerdendir. Đkinci olarak, bazen sorunlar uygulamada çözülemiyor olabilir, ya da en azından tamamen çözülemeyebilir. Bunun nedeni kısmen, bu sorunların toplumdaki en çetin (veya kötü) sorunlar arasında yer alması olabilir (Turok, 2004: 25). Bu anlamda kentsel dönüşümün başlıca üç ayırt edici özelliği vardır. Birincisi, bir yerin doğasını değiştirmeyi ve yerleşik halk ile söz konusu yerin geleceğinde söz hakkı bulunan aktörleri sürece dahil etmeyi amaçlamasıdır. Đkincisi, bölgenin özel sorun ve potansiyellerine bağlı olarak, devletin temel işlevsel sorumlulukları ile kesişen çok çeşitli hedef ve faaliyetleri içermesidir. Üçüncüsü ise, süreçle ilişkili kurumsal yapılar değişkenlik gösterse de, farklı ilgi grupları arasında işleyen ortaklıkların oluşturulmasını gerektirmektedir (Turok, 2004: 25-27). Bu kabul de müdahale alanının bağlamsal özelliklerini öğrenmeden, tanımadan tepeden inme müdahale etmeyi reddeder (Ataöz - Osman, 2007: 32). Yitirilen bir ekonomik etkinliğin yeniden geliştirilmesi ve canlandırılması, işlemeyen bir toplumsal işlevin işler hale getirilmesi, toplumsal dışlanma olan alanlarda, toplumsal bütünleşmenin sağlanması, çevresel kalitenin veya ekolojik dengenin kaybolduğu alanlarda bu dengenin tekrar sağlanmasını (Roberts, 2000: 11) ifade eden kentsel dönüşüm, çökmekte ve bozulmakta olan kentsel mekanın ekonomik, toplumsal, fiziksel ve çevresel koşullarını kapsamlı ve bütünleşik yaklaşımlarla iyileştirmeye yönelik olarak uygulanan strateji ve eylemler bütünüdür. Aynı zamanda yeni kentsel alanların planlanması ve geliştirilmesinden çok var olan kentsel alanların sorunlarıyla ilgilenen ve bu alanların sorunlarına yönelik üretilen planlama ve yönetim süreçleriyle ilgilenen bir planlama aracıdır (Akkar, 2006: 29-38). Kentsel dönüşüm bir bölgenin ekonomik, fiziki ve çevresel koşullarının sürekli iyileştirilmesine yönelik kapsamlı, bütünleşmiş bir eylem planı olarak tanımlansa da, yerleşmelerin özgün karakterlerinden kaynaklanan içsel ve dışsal dinamiklerin yön verdiği farklılıklar, kentsel dönüşüm sürecinin kavramsallaştırılmasında alt açınımlara gereksinim duyulduğunu göstermektedir (Görgülü, 2006: 15). Diğer bir ifade ile, kentsel dönüşüm stratejilerinin kurgulanmasında yerel veriler belirleyicidir. Dolayısıyla da tek tip çözümler ve/veya kopya yaklaşımlarla bu farklılıkları yönetmek mümkün değildir.

5 Gecekondu Alanlarında Kentsel Dönüşüm Uygulamasına Bir Örnek 27 Tüm bu genellemeler sonucunda şu söylenebilir: Uzun ve çok aktörlü bir süreç olan kentsel dönüşüm kavramı; uygulama amacı koşutunda farklılaşabilen bir içeriğe sahiptir. Özellikle batı deneyimlerinde bu kavram için üç temel gündemden söz etmek mümkündür. Bunlardan ilki özellikle daha yoksul olan bölgeler için geçerli olan, sosyal koşullar, psikolojik ihtiyaçlar ve kişiler arası ilişkilerle ilgilenen sosyal açıdan bütünleşmedir. Đkinci gündemi, daha çok kent merkezlerinin fiziksel ve çevresel koşullarla nüfus kaybetmesi ve nüfusun kent çeperlerine doğru yayılmasını önlemekle ilgilenen Kentsel Rönesans dır. Üçüncüsü ise; üretimi, üretkenliği ve yenilikçi yöntemleri arttırmak, iş olanakları altyapısını geliştirmek suretiyle kentlerdeki ekonomi ve istihdama ilişkin koşulları iyileştirmekle ilgilenen ekonomik büyüme dir. Ve başarılı kentsel dönüşüm, yerel topluluklarla ortak çalışan, yeterince fon alabilen, istikrarlı, gerekli yasal ve yönetsel gücün verildiği durumlarda ve güçlü hükümet desteği alan projelerde görülmektedir. Ülkemizdeki süreç ise daha farklı yapılanmış olup 3 özellikle 2000 li yıllar sonrasında kentsel dönüşüm projeleri farklı sorun alanları karşısında değişiklik göstermiştir. Bu tür uygulamalarda ilk göze çarpan grup, yeni imar haklarıyla üretilen yeni çevrelerdir. Son derece radikal bir eylem olarak meydana gelen bu müdahale biçiminin ardından ikinci grup olarak tanımlanabilecek müdahale grubu, mevcut dokuyu koruyarak geliştiren dönüşüm projeleridir. Bunlar kısaca; sağlıklaştırma (upgrading) ve ıslah-imar (improvement) planları şeklinde uygulama bulmuştur (Tekeli, 2003: 5). Bu süreçte yerel yönetimlerin bizzat girişimci rolü üstlenerek, özel sektör ile işbirliği yaptığı izlenmektedir. Bunun ardından; ilk kez yerel halk sahiplerinin karar alma sürecine katılımının benimsendiği projeler gözlenmektedir (Göksu, 2003: 273). Bu projelerde kamulaştırma yerine, hak sahipliliğinin korunmasına, gecekondu sahipleri ile taşınmazları karşılığı proje içinde yapılacak konut sahibi olma aşamasına ve diğer ticari yatırımlar ile kaynak yaratma ilkelerine dayanan modeller oluşturulduğuna şahit olunmaktadır. Bunun karşısında, yerel katılımın nerdeyse tamamıyla göz ardı edildiği, kamulaştırma süreçleriyle üçüncü şahısların mülk edinme süreçlerinin olanaklı kılındığı ve acil kamulaştırma gibi kavramlarla kullanıcının ötelendiği durumlar söz konusu olmuştur. Kullanıcının kimi kez yerinde tutulduğu örneklerin yanı sıra taşımanın gündeme geldiği uygulamalar da söz konusudur. Özellikle Toplu Konut Đdaresi (TOKĐ) kabul tarihli ve 5162 sayılı Toplu Konut Kanunu nda ve Genel Kadro ve Usulü Hakkında Kanun hükmünde kararnamenin verdiği yetkilerle kentsel dönüşüm sürecinde etkin olarak devreye girmesiyle farklı bir anlayış egemen olmuştur. Bu da kentsel dönüşüm olgusunun; neredeyse Toplu Konut üretim süreci ile eş değer olarak algılanması ve bu tavır doğrultusunda yer değiştirme, esas olan dönü- 3 Detaylı bilgi için bkz: Ataöv Osmay, 2007; Tekeli, 2003: 2-17; Özden, 2006:

6 28 Çağdaş Yerel Yönetimler, 18 (3) Temmuz 2009 şüm örneklerinin yaşama geçmesi olarak özetlenebilir. Kullanıcının mevcut iskân alanını terk etmesi ve yeni oluşturulan Toplu Konut alanlarına taşınması sonucunu getiren, sorumluluğun fiilen yerel yönetimlerde olduğu bu yaklaşımlar çoğunlukla konuyu fiziki bir sorun olarak algılamış ve sosyal boyutun neredeyse bütünüyle ihmal edildiği örnekler olarak karşımıza çıkmıştır. Sonuçta; yasadışı olarak gelişmiş olan konut alanlarının yeniden üretilerek planlı kentsel alanlar şeklinde yapılandırılması süreci olarak da adlandırılabilecek olan bu tip kentsel dönüşüm eylemleri, farklı kentlerde uygulanmıştır. Kimi kez özel kanunlarla 4 kurgulanmış ve desteklenmiş, kimi kez 775 sayılı ve 20 Temmuz 1966 tarihli Gecekondu Kanunu na ya da 1164 sayılı ve 29 Nisan 1969 tarihli Arsa Üretimi ve Değerlendirilmesi Hakkında Kanun a dayandırılmış olan uygulamalar vardır. Bunun yanı sıra bazı uygulamalar ise sözü edilen yasal dayanaklardan farklı olarak başbakan oluru ile kurgulanarak, geliştirilmiş projeler olarak uygulamadaki yerini almıştır. KÜÇÜKÇEKMECE DE KE TSEL DÖ ÜŞÜM HĐKÂYESĐ Đstanbul Metropolü nün düzensiz ve çarpık olarak gelişmiş olan konut alanlarına sahip bir ilçesi de Küçükçekmece dir. Đlçenin kentsel gelişim ve değişim süreci Cumhuriyet dönemine dayanmaktadır yılları arasında Avcılar ve Küçükçekmece merkez alanlarında küçük yerleşmelerle başlayan imar faaliyetleri, yılları arasında hız kazanarak, Avcılar, Sefaköy ve Halkalı bölgelerine yayılmıştır lerden sonra bu kontrolsüz yayılma hareketi oldukça hızlı olmuştur. Bu oluşum karşısında örgütlü kentsel politikalar, planlama, yönetim ve denetim süreçleri geliştirilmeyen ülke geneli ile paralel olarak ilçede de, yasadışı çözümler hızla kendini göstermiştir. Bu süreçte ilçenin çeperinde altyapı, ulaşım bağlantıları, sosyal donatı alanları olmayan ve kaçak olarak üretilmeye başlanan konut bölgeleri bütün hızıyla yapılanmaya başlamıştır. Tarihi ve kültürel değerleri, doğal potansiyelleri, önemli ana ulaşım akslarına ve uluslararası bağlantı noktalarına yakınlığı ve istihdam olanakları ile önemli bir cazibe merkezi olan ilçe, yoğun konut baskısı ile de karşı karşıya kalmıştır. AYAZMA-TEPEÜSTÜ KE TSEL DÖ ÜŞÜM PROJESĐ 2004 yılında başlamış olan Küçükçekmece Ayazma-Tepeüstü Kentsel Dönüşüm Projesi ağırlıklı olarak 1970 lerde başlayan göç hareketleriyle oluşmuş olan Ziya Gökalp Mahallesi Ayazma Mevkii ve Mehmet Akif Mahallesi Tepeüstü Mevkii gecekondu bölgelerini kapsamaktadır. Proje; altyapısız, plansız, hiçbir donatı alanının bulunmadığı, yoğun olarak sosyal dışlanmanın yaşandığı 4 4 Mart 2004 kabul tarihli (Resmi Gazete: 12 Mart 2004) 5104 sayılı Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi Kanunu.

7 Gecekondu Alanlarında Kentsel Dönüşüm Uygulamasına Bir Örnek 29 söz konusu gecekondu bölgelerinin dönüşümünü sağlamak amacıyla kurgulanmıştır. Proje Başlangıç oktası: Kabuller ve Kurgu Proje alanı; Küçükçekmece Đlçesi nin, Đstanbul Metropoliten Alanına hizmet edebilecek önemli mekânsal potansiyellerinin bir arada bulunduğu bir noktada yer almaktadır. Gerek fiziksel gerekse sosyal bağlamda hiçbir çevre ilişkisinin çağdaş olarak kurgulanamadığı, kentle bütünleşememiş, kopuk, plansız, sağlıksız ve güvensiz (yapı güvenliği sorunları) olarak gelişen bölge; Küçükçekmece Belediyesi tarafından, öncelikli olarak müdahale edilmesi gerekli bir pilot bölge olarak saptanmıştır. Alanın; batısında Olimpiyat Stadı, doğusunda Đstanbul un en önemli Organize Sanayi Bölgesi (Đkitelli), kuzeyinde Toplu Konut Alanları, güneyinde TEM otoyolu olmak üzere, ulaşım bağlantı ve transfer noktalarına yakın bir konumdadır (Harita 1). Proje alanın kabulleri çerçevesinde- Olimpiyat Köyü komşuluğunda kalıyor olması; alanın Olimpiyat Stadı ve Olimpiyat Köyü konsepti içinde bütüncül bir şekilde ele alınması, bu alanın boşaltılarak ve temizlenerek (urban clearance) söz konusu fonksiyon çerçevesinde planlanması kabulünü de gündeme getirmiştir. Bu veri, alanın kullanıcı profilinin değiştirilmesi yönünde getirilen kararların en önemli dayanağı olarak kabul edilmiştir. Projenin çıkış noktasındaki temel kabuller şöyle özetlenebilir: 1. Deprem riski karşısında güvenli yaşam alanları oluşturmak, 2. Yasadışı yapılaşma ile oluşmuş bölgeleri ıslah etmek, 3. Bu bölgede yaşayan nüfusun sosyal projelerle desteklenmesini sağlayarak sosyal kalkınmanın önünü açmak, 4. Atatürk Olimpiyat Stadı çevresinde öngörülen Olimpiyat Köyü için bütüncül ve kapsamlı bir planlama ve tasarım uygulaması gerçekleştirmek, 5. Tüm ilçe için bir pilot proje oluşturabilmesi amacıyla süreci olumlu yönde tetikleyecek bir bayrak proje olarak planlamak ve yönetmek. Amaç; çeşitli süreçler sonunda göz yumularak yasadışı olarak oluşmuş söz konusu alanın, çağdaş planlama ve şehircilik ilkeleri doğrultusunda yapılaşmasıyla, bölgede yer alan çarpık ve yasadışı yayılmanın önüne geçilmesidir. Bunun paralelinde; bölgede yaşayan nüfusun özellikle sosyal dışlanmışlık ve yoksunluk kavramlarından mümkün olduğunca arındırılması amacıyla sosyal destek sistemlerinin örgütlenerek, sosyal kalkınmanın da sağlanmasıdır.

8 30 Çağdaş Yerel Yönetimler, 18 (3) Temmuz 2009 Harita 1. Ayazma ve Tepeüstü Bölgelerinin Yakın Çevre Dinamik Đlişkileri Çalışma Öncesinde Proje Alan Profili (2004 öncesi) Alan hem fiziki şartlar hem de sosyo-ekonomik koşullar bakımından ciddi sorunlar taşıyan bir alt bölgedir. Aynı zamanda birinci derece deprem kuşağında yer alan Đstanbul un Marmara Kıyısı nda ve riskli bir zemin üstünde yer alan kıyı şeridinin içinde bulunmasıyla da bölge yüksek deprem riski taşıyan ve bina kalitesi bağlamında bu riski arttıracak verilere sahiptir. Bölgede mevcut durumun sosyo-ekonomik analiz tespiti Aralık 2005-Ocak 2006 zaman aralığında yapılmıştır. Bu çalışmada, mevcut sakinlerin demografik - sosyo - ekonomik - kültürel profili tanımlanması ve alışkanlık, beklenti, sorun, hedef, problem ve potansiyellerinin de netleştirilmesi hedeflenmiştir. Gerçekleştirilen hane halkı anketleri, yüz yüze anket yolu ve tamsayım örneklemesi ile gerçekleştirilmiştir. Araştırmada 355 i Tepeüstü 1501 i Ayazma semtleri olmak üzere toplam 1856 hane ile görüşülmüştür. Görüşmeler 18 yaş üzeri kişilerle yapılmıştır. Evde bulunmayan haneler, en az 2 kez yoklanmış; ancak buna rağmen ulaşılamayan veya görüşmeyi reddeden 415 hane ile anket gerçekleştirilememiştir. Bu çalışmada, kantitatif araştırma yöntemi ve bu yöntemin yüz yüze anket tekniği uygulanmıştır. Bu anket çalışmasının sonuçlarına göre alanın mülkiyet durumu, sosyo-ekonomik yapısı, gelir durumu, iş hareketliliği, göç

9 Gecekondu Alanlarında Kentsel Dönüşüm Uygulamasına Bir Örnek 31 durumu, bağlı bulunulan sosyal güvence kurumu, farkındalık, sosyal aktivite durumları ve okullaşma oranı aşağıda kısaca özetlenmeye çalışılmıştır. Mülkiyet Verileri: Ayazma bölgesi; 120 hektarlık bir alanda %50 şahıs, %30 hazine mülkiyeti olmak üzere tescil harici, vakıf, TEDAŞ, il özel idare ve yola terk arazilerinden oluşmuş bir mülkiyet dokusuna sahiptir. Tepeüstü bölgesi ise; 24.6 ha olan alanda %60 hazine, %20 kooperatifler, %20 özel mülkiyet dokusuna sahiptir (Grafik 1). Mülkiyet dağılımı, Ayazma- Tepeüstü Kentsel Dönüşüm Projesinin TOKĐ, Đstanbul Büyükşehir Belediyesi ve Küçükçekmece Belediyesi arasında imzalanmış olan üçlü protokol sonrası değişmiştir. Ayazma bölgesi; %50 şahıs, %50 hazine mülkiyeti iken, Tepeüstü bölgesi ise %40 TOKĐ, %20 kooperatifler, %20 özel mülkiyet ve %20 hazine mülkiyetinden oluşmuştu (Grafik 2). Toplamda mülkiyet dokusu %44 özel ve %56 hazinedir. Đki bölgenin toplamında 1625 yapı bulunmakta olup, toplam nüfus dir. Grafik 1. Ayazma ve Tepeüstü Gecekondu Bölgelerinin Protokol Öncesi Mülkiyet Dağılımı PROTOKOL ÖNCESİ AYAZMA MÜLKİYET DAĞILIMI PROTOKOL ÖNCESİ TEPEÜSTÜ MÜLKİYET DAĞILIMI 20% ahıs Mülkiyeti 20% 20% 30% 50% Hazine Mülkiyeti Tescil Harici, Vakıf, TEDA, İl Özel İdare ve Yola Terk Araziler 60% ahıs Mülkiyeti Hazine Mülkiyeti Kooperatifler Grafik 2. Ayazma ve Tepeüstü Gecekondu Bölgelerinin Protokol Sonrası Mülkiyet Dağılımı PROTOKOL SONRASI AYAZMA MÜLKİYET DAĞILIMI PROTOKOL SONRASI TEPEÜSTÜ MÜLKİYET DAĞILIMI 50% 50% ahıs Mülkiyeti Hazine Mülkiyeti 20% 40% 20% 20% ahıs Mülkiyeti Hazine Mülkiyeti TOKİ Kooperatifler Sosyo - Ekonomik Yapı: Alandaki aile büyüklüğü %21 lik bir oranla 4,5 dur. Đşgücü profili ve güvence durumuna bakılacak olursa genç nüfusun ağırlıkta olduğu bölge (%38, 0-14 yaş grubu) olup, tamamıyla göçle gelen

10 32 Çağdaş Yerel Yönetimler, 18 (3) Temmuz 2009 nüfusun yerleştiği bir alandır (Đstanbul doğumlu hane reisi oranı %1 dir). Çalışmakta olan nüfusun %78 i Küçükçekmece ilçesi içinde yer alan imalat sektöründe çalışmaktadır. Gelir Durumu: Bölge halkının %64 ünün aylık tüm geliri ortalama olarak 500 ABD dolarının altındadır. %30 unun geliri ise; ortalama olarak 500 ile 1500 ABD doları arasındadır. Diğerlerinin ise sürekli bir geliri bulunmamaktadır. Bir başka deyişle düzenli işleri yoktur. Gelir dağılımına bakıldığında bu bölgenin Đstanbul genelinden en az %50 daha yoksul olduğu gözükmektedir (1500 ABD doları üstü geliri olan sadece %1 dir). Đş hareketliliği: Aile reislerinin %99 unun kendi işinin dışında herhangi bir ikinci işi yoktur. Çalışanların %59 u ise; iş değişikliği yapmış olup ikinci işlerinde çalışmaktadırlar (Daha önce toprağa dayalı bir iş yaparken bugün daha farklı bilgi ve yetenek gerektiren işlere yönelmişlerdir). Meslek olarak herhangi bir eğitime sahip olmamaları, kalifiye iş gücüne de sahip olmamaları sonucunu doğurmuştur. Göç Durumu: Bölgeye göç eden nüfusun yaklaşık %92 si ekonomik nedenlerden dolayı gelirken, yaklaşık, %4 ü ise çocuklarının eğitimi için %1 i ise evlilik nedeniyle gelmiştir. Bölgeye gerçekleşen göçün temel nedeni, yoksulluk ve yoksulluktan kurtulma beklentisidir. Bağlı Bulunulan Sosyal Güvence Kurumu: Bölgede yaşayan nüfus bağlı bulunduğu sosyal güvence kurumu bakımından irdelendiğinde; sadece %36 sının Sosyal Sigortalar Kurumu na bağlı olduğu, %13.5 unun yeşil kartı olduğu, bunun dışındakilerin hiçbir sosyal güvence kurumuna bağlı olmadığı ortaya çıkmıştır. Farkındalık: Nüfusun ortalama %43,5 i Đstanbul un belli başlı merkez semtlerini görmemiştir. En çok ilişkinin olduğu semt, Küçükçekmece nin komşusu olan Bakırköy (%70) dür. Bölgede yaşayanların kentin bütünü ile ilişkileri olmadığı gibi, metropoliten alan özellikleri, kentin sosyo-kültürel, tarih ve doğal değerleri gibi verileri hakkında bilgi ve deneyimleri yoktur. Sosyal Aktivite Durumları: Sosyalleşmek adına yapılan faaliyetler ortalama %7 yi geçmemektedir. Bu aktiviteler de kültürel ilişkilerden çok geleneksel ilişkilere dayanmaktadır (komşu ziyareti vb.). Okullaşma Oranı: Bölgede oturanların %12.3 ü yaş grubunda, %23.2 si yaş grubunda, %12.8 i yaş grubunda, %15.1 i yaş grubunda, %7.3 ü yaş grubunda, %3.4 ü ise 65 ve üstü grubundadır. Görüldüğü gibi %50 sinin 35 yaş altında olduğu izlenmektedir. Bölge, genç nüfusun yaşlı nüfusa oranla fazla olduğu bir yapıya sahiptir. Buna

11 Gecekondu Alanlarında Kentsel Dönüşüm Uygulamasına Bir Örnek 33 rağmen okuma-yazma bilmeme oranı, okur-yazar oranından yüksektir. Bölge sakinlerinin %30 u ilkokul mezunudur. Sonuçta söz konusu alan; hiçbir çağdaş yerleşim, planlama ve şehircilik ilkesi taşımayan, sahip olduğu sosyal profil bağlamında da son derece dezavantajlı ve sosyal açıdan dışlanmış bir yapı sergilemekteydi. Transit ulaşım aksının (TEM) hemen kıyısında yer alan ve kentsel dokusuyla hiçbir güvenli ulaşım bağlantısı olmayan bu alan, resmi nüfus kayıtları dahi olmayan insanların yaşadığı, yine resmi nikahı bulunmayan ailelerin bulunduğu, eğitim çağında olmasına rağmen okula gidemeyen çocukların yaşadığı, bilgisizlik ve sağlık sorunları nedeniyle önemli ölçüde bedensel ve zihinsel engelli vatandaşların yer aldığı ve kentsel suç konusunda sorun teşkil eden bir bölge olarak tanımlanmaktaydı. Projelendirme Ayazma ve Tepeüstü Bölgelerinin Kentsel Dönüşüm Alanı Đlan Edilmesi ve Üçlü Protokol Đmzalanması Yukarıda özetlenmeye çalışılan temel çıkış noktaları ve kabullerle Küçükçekmece Belediyesi, Kentsel Dönüşüm odaklı bir dizi çalışmanın ilk talepçisi olmuş ve ilgili pek çok paydaşla birlikte süreci planlamaya başlamıştır. Bu amaçla, tarih ve 2005/2 sayılı Küçükçekmece Belediye Başkanlığı Meclis Kararı doğrultusunda; Ayazma ve Tepeüstü bölgeleri, Kentsel Dönüşüm Alanı olarak ilan edilmiştir. Toplu Konut Đdaresi Başkanlığı (TOKĐ), Đstanbul Büyükşehir Belediyesi ve Küçükçekmece Belediyesi taraflarınca tarihinde üçlü bir protokol imzalanmıştır. Böylelikle başlatılmış olan kentsel dönüşüm sürecinde; merkezi yönetimi temsilen Đstanbul Büyükşehir Belediye Başkanlığı, kaynağı sağlayan kurum ve bölge halkının yerleşeceği yeni konutların yapımını üstlenecek kurum olarak Toplu Konut Đdaresi Başkanlığı ve projenin uygulayıcısı konumunda, yerel yönetimi temsilen Küçükçekmece Belediye Başkanlığı yükümlülük üstlenmişlerdir. Bu protokol aynı zamanda; Ayazma bölgesinde gerçekleştirilecek Kentsel Tasarım Projeleri ve Đmar Planlarının, Đstanbul Büyükşehir Belediyesi nce hazırlanacak olan Olimpiyat Köyü, Kongre Vadisi ve Rekreasyon Alanları Projeleri ile bütünsellik oluşturacaktır. (madde: 6) hükmü ile de boşaltılacak olan alanın planlama ilkelerine ilişkin bir yükümlülük tanımı getirilmektedir. Kuramsal Yaklaşımlar ve Uluslararası Deneyimler Đlgili protokolün imzalanmasının ardından, Küçükçekmece Belediyesi kabul etmiş olduğu ilkenin çağdaş ve sosyal belediyecilik olduğunu vurgulayarak, yeni bir bakış açısıyla kentsel dönüşüm kavramını ilk kez kendi bünyesinde tartışmak için uluslararası bir bilimsel buluşma ortamı yaratmayı amaçlamıştır. Bu amaçla; uluslararası deneyimlerden yararlanmak adına Kasım 2004

12 34 Çağdaş Yerel Yönetimler, 18 (3) Temmuz 2009 tarihinde Uluslararası Kentsel Dönüşüm Uygulamaları Sempozyumu 5 bir meslek odası işbirliği ile (TMMOB Şehir Plancıları Odası) gerçekleştirilmiştir. Çok sayıda bilim adamının ve paydaşın katılımıyla gerçekleşen bu çalışma sırasında, Küçükçekmece ilçesinin sorunlu alt bölgeleri irdelenerek, kentsel dönüşüm çalışmasına tabii tutulması hedeflenen örnek alanların sorunları, potansiyelleri ve olası tehditleri üzerinde yoğun tartışmalar ve atölye çalışmaları yapılmıştır. Yapılan tartışma ve özellikle atölye çalışmalarının sağlıklı bir zemine oturtulması için saptanmış olan pilot çalışma alanlarının arazi tespitleri ve ön anket çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Böylelikle mevcut durum özetlenerek, problem gerçekçi bilimsel kabuller ışığında irdelenmeye çalışılmıştır. Aynı süreçte; mevcut hukuksal yapılanma, yasal süreç ve araçlar da özellikle yabancı katılımcıların süreci kavrayabilmesini sağlamak amacıyla tanımlanmış ve bilgi ekleri olarak katılımcılara sunulmuştur. 26 Mart 2005 tarihinde yine Şehir Plancıları Odası işbirliği ile gerçekleştirilen Uluslararası Kentsel Dönüşüm Uygulamaları Sempozyumu nun Ardından: Küçükçekmece de Kentsel Dönüşüm başlıklı çalışma toplantısı düzenlenmiştir. Ulusal düzlemde gerçekleşen sempozyum sonuçları; bilim adamları, uygulamacılar ve profesyoneller (şehir ve bölge planlama bölümleri temsilcileri, imar hukuku ve siyaset bilimciler, mimarlar, Büyükşehir ve ilçe belediye temsilcileri ve meslek odası temsilcileri) tarafından bölgede oluşturulabilecek farklı alternatifler bağlamında değerlendirilmiştir. Bir önceki uluslararası toplantı sürecinde değinilmeyen, boşlukta kalan ve yerel koşullar bağlamında irdelenmesi gerekli olan konular ve olası süreç analizleri tartışılmaya çalışılmıştır. Her iki çalışma sonucunda çıkarılan en önemli sonuçlar ya da yerel yönetime yönlendirilen tavsiye niteliğindeki kararlar, en genel hatlarıyla şöyle özetlenebilir: Küçükçekmece Belediyesi nin; ο ο ο ο Öncelikle mevcut durumu hassas ve bilimsel objektiflikten uzaklaşmadan tespit etmesi, Ekonomik, hukuksal, sosyal ve fizik mekâna ilişkin saptamalar; güçlü yönler, zayıf yönler, fırsatlar ve tehditler çerçevesinde özgün bir model oluşturması, Bu modelin ekonomik, hukuksal, sosyal ve fiziki boyutların tümünü taşıyan kapsamlı ve katmanlı bir yapılanma taşıması, Süreci kurgulayarak, yönlendirerek ve takip ederek; sürekliliği ve süreç yönetimini sağlayacak bir profesyonel ekip kurması. Kentsel Dönüşüm Birimi nin Kurulması ve Örgütlenme Süreci 5 Detaylı Bilgi için bkz: Uluslararası Kentsel Dönüşüm Uygulamaları Sempozyumu Đstanbul 2004: Küçükçekmece Belediyesi Atölye Çalışması Kasım 2004, Küçükçekmece Belediyesi Yayını, 2005, Đstanbul.

13 Gecekondu Alanlarında Kentsel Dönüşüm Uygulamasına Bir Örnek 35 Küçükçekmece Belediyesince gerçekleştirilen uluslararası sempozyum ve değerlendirme toplantılarının ardından gelişen ilk önemli adım, Belediye nin bir Kentsel Dönüşüm Birimi kurması olmuştur. Yapılan çalışmalar neticesinde oluşturulan kabullerin çerçevesinde, ilgili proje danışmanının öngörüleri ve yetkili birim yöneticileri belirleyiciliğinde kurgulanmaya çalışılan kentsel dönüşüm çalışmaları, farklı bir örgütlenme dahilinde işlerlik kazanmaya başlamıştır. Đlgili birim, 2005 yılı Haziran ayı itibariyle görevine başlamıştır. Birim kurulduğu ilk 3-4 ay bağımsız ve ilgili teknik başkan yardımcısına bağlı olarak çalışmıştır. Ekipte; 5 şehir plancısı, 1 jeolog, 2 inşaat mühendisi, 2 harita mühendisi, 1 bilgisayar teknikeri ve proje danışmanı olarak 1 şehir plancısı yer almıştır (Şekil1). Bu örgütlenme yapısı içinde alt birimler ve ihtisaslaşmış çalışma grupları tam anlamıyla yapılandırılamamıştır. Daha sonra kentsel dönüşüm birimi, ekibe 1 mimar ve 1 jeologun katılmasıyla Emlak Đstimlak Müdürlüğü bünyesinde çalışmalarına devam etmiştir (Şekil 2) Eylül itibariyle ilgili birim, Plan ve Proje Müdürlüğü bünyesinde yer alan şefliklerden biri olan Kentsel Dönüşüm Şefliği adı altında çalışmalarını sürdürmüştür. Kurum içindeki yapılanma, örgütlenme ve uzmanlaşma adına belli bir deneyim ve uyum sürecini geçiren kentsel dönüşüm birimi, halen bu sistemde görevini sürdürmektedir (Şekil 3). Şekil 1. Bağımsız Örgütlenme Biçimi Şekil 2. Emlak-Đstimlâk Müd. Bağlı Örg. Biçimi

14 36 Çağdaş Yerel Yönetimler, 18 (3) Temmuz 2009 Şekil 3. Plan ve Proje Müd. Bağlı Mevcut Örg. Biçimi Arazi Çalışmaları ve Bilgilendirme Öncelikle halka bilgi vermek ve projenin tanıtılmasını sağlamak, belirsizlik ve olası gerilim ortamını engellemek amacıyla düzenli halk görüşmeleri, toplantılar ve ziyaretler gerçekleştirilmiştir. Başlangıç sürecinde halkla birlikte örgütlenemeyen proje, bu süreç içinde halka tanıtılmaya çalışılmıştır. Bu görüşmelerde koordinasyonu sağlamak, iletişim sürecinde yanlış anlaşılmaları ve spekülatif hareketleri önlemek ilk hedef olmuştur. Aynı amaçla görüşmelerin tümünün, birimin yöneticisinin kontrolünde gerçekleşmesine özen gösterilmiştir. Bölgede mevcut arazi tespiti ve sosyo-ekonomik analiz çalışmasının gerçekleştirilmesi ile birlikte hak sahipliliği tespiti ve raporlaması oluşturulmuştur. Proje kapsamında ilgili birim ilk olarak / tarihleri arasında, mevcut durumun tespitini yapmıştır. Bölgedeki yapıların enkaz bedelleri ve hak sahipliliği tespiti için bina ölçümleri, ağaç sayımları ve detaylı fotoğraflama çalışmaları yapılmıştır. Arazi tespit çalışmaları sırasında hak sahipliliği tespiti için gerçekleştirilen iş adımlarını şöyle özetlemek mümkündür: 1. Kurum ve kuruluş görüşlerinin toplanması, - Đstanbul Büyükşehir Belediyesi - ĐSKĐ Genel Müdürlüğü (abone bilgileri) - Boğaziçi Elektrik Dağıtım AŞ (BEDAŞ) (abone bilgileri) - Muhtarlıklar (ikamet bilgileri)

15 Gecekondu Alanlarında Kentsel Dönüşüm Uygulamasına Bir Örnek 37 - Tapu ve Kadastro Müdürlükleri - Milli Emlak Genel Müdürlüğü (ecrimisiller) - Belediye bünyesindeki ilgili müdürlükler (Đmar ve Planlama Müdürlüğü, Gelirler Müdürlüğü ve Şube Müdürlükleri 2. Hak sahipliliği tespiti için formların düzenlenmesi, 3. Arazi gruplarının oluşturularak tespit çalışmalarının yapılması, 4. Bölgede yaşayanlara projenin tanıtımını yapan yazılı ve sözlü açıklamaların yapılması, 5. Bölge sakinlerine hazırlamaları gerekli evrakların açıklanması, 6. Hak sahipliliğine esas teşkil edecek evrakların teslim alınması, evrak tespit tutanaklarının doldurulması, 7. Hak sahipliliği değerlendirme formunun hazırlanması. Yukarıda özetlenmeye çalışılan süreçte, öncelikle ilgili tüm kurum ve kuruluşlarla yazışmalar yapılarak, bölgeye ilişkin görüşler derlenmiştir. Ardından arazi çalışmaları için beşer kişilik 3 grup oluşturulmuştur. Her grupta bir şehir plancısı, iki harita mühendisi, bir inşaat mühendisi ve bir peyzaj mimarı görevlendirilmiştir (Şekil 4). Bu çalışma grupları, Küçükçekmece Belediye personelleri ve yapılan hizmet alımı ile gerçekleştirilmiştir. Şekil 4. Arazi Tespit Örgütlenmesi EMLAK ĐSTĐMLAK MÜDÜRLÜĞÜ KENTSEL DÖNÜŞÜM BĐRĐMĐ GRUP KOORDĐNATÖRLERĐ ARAZĐ ÇALIŞMA GRUBU ( 5 KĐŞĐ ) ARAZĐ ÇALIŞMA GRUBU ( 5 KĐŞĐ ) ARAZĐ ÇALIŞMA GRUBU ( 5 KĐŞĐ ) 2 harita müh. 2 harita müh. 2 harita müh. 1 inşaat müh. 1 inşaat müh. 1 inşaat müh. 1 peyzaj mimarı 1 peyzaj mimarı 1 peyzaj mimarı 1 şehir plancısı 1 şehir plancısı 1 şehir plancısı Küçükçekmece Belediye personelleri ve yapılan hizmet alımı ile gerçekleştirilen arazi tespit çalışmaları başlatılmadan önce ve bu süreç boyunca arazide bil-

16 38 Çağdaş Yerel Yönetimler, 18 (3) Temmuz 2009 gilendirme ve tanıtım çalışmaları yapılmıştır. Başlatılmış olan proje süreci hakkında bilgi verilmiş, ev ziyaretleri ve kahve toplantıları gerçekleştirilerek, halk temsilcileri ile görüşülmüştür. Her haneye ayrı ayrı projenin ve sürecin tanıtımını içeren yazılı belgeler bırakılmıştır. Bölgedeki arazi tespit çalışmasında, her binaya analiz numaraları verilerek, her binaya ait tüm yapı bilgileri, peyzaj ögeleri ve malik bilgileri ile her türlü çevre verisi işlenmiştir. Bununla birlikte, tüm cephelerin ölçümleri yapılarak, en az 3 cephesinden fotoğraflanarak bina sicil kayıtları tamamlanmıştır. Alandaki yapıların cinsine göre Bayındırlık ve Đskân Bakanlığı birim fiyatlarıyla bina inşaat alanın çarpımı sonucu bina maliyet değerleri çıkarılmıştır. Binanın tespit edilen yaşına göre aşınma oranı maliyet değerinden düşülerek binanın toplam değeri hesaplanmıştır. Bunun yanında ağaçların cinsine, yaşına ve boyuna göre tespit edilen birim fiyatlarıyla da çarpılarak ağaç bedelleri hesaplanmıştır. Elde edilen tüm bilgiler ve bölge hak sahiplerinden toplanılan evraklar, 6 hazırlanan veri tabanı vasıtasıyla kent bilgi sistemine aktarılmıştır. Aktarılan bu veriler ışığında kıymet takdir raporları hazırlanmıştır. Projenin Sosyal Boyutunun Kurgusu ve Örgütlenmesi Alanda arazi tespit çalışmasının yapılmasının akabinde Küçükçekmece Belediyesi, bu araştırma ile başlatmış olduğu kentsel dönüşüm çalışmaları kapsamında detaylı bir sosyo-ekonomik analiz çalışması gerçekleştirmiştir. Buradan hareketle, projenin sürdürülebilirliğinin sağlanabilmesi için fiziksel ve yönetsel boyutlarının ele alınmasının yanında, bölgeyi sosyal ve ekonomik açıdan kalkındırmayı amaçlayan çalışmalar da hazırlanmış olup, halen uygulanmaktadır. Kullanıcı proje sürecinde; ister değişsin, ister sabit kalsın; hem giden kullanıcı hem de alanda yaşamaya devam eden kullanıcı açısından sosyal kalkınma, iyileştirme ve destek sistemlerinin örgütlenerek, işlerlik ve süreklilik kazanması; projenin, üzerinde önemle durulan ana konularındandır. Kentsel dönüşümün sadece fizik-mekân şartlarının değiştirilmesi ve kesinlikle bir toplu konut üretim süreci olmadığı, içerisinde sosyal kalkınma kavramını da barındıran bir olgu olarak, öncelikle yaşam kalitesini iyileştirmeye odaklanan bir eylemler bütünü olarak görülmesi gerektiği kabulü esas alınmıştır. Söz konusu Sosyal Kalkınma Programı, Küçükçekmece Belediyesi Plan Proje Müdürlüğü altında Ar-Ge birimince ve Şehir ve Bölge Plancılarının koordinatörlüğünde, Bezirganbahçe Bizim Halk a Sosyal Kalkınma Programı ismiyle kurgulanmıştır. Şehir ve bölge plancıları, sosyolog, psikolog, anaokulu eğitmeni, anketörler, saha elemanları ve ilgili konularda sisteme girdi veren gerekli 6 Ecrimisil makbuzu, aile reisi adres bilgileri, iletişim bilgileri, aile reisi-eşi ve çocuklarının nüfus cüzdan örnekleri, aile reisi maaş tahakkuk fişi, aile bireylerinin sosyal güvence numaraları (varsa), emlak beyannamesi, telefon abone belgesi, elektrik abone belgesi, su abone belgesi, tapu (varsa), tapu tahsis belgesi (varsa) (2005 arazi tespit veri tabanı).

17 Gecekondu Alanlarında Kentsel Dönüşüm Uygulamasına Bir Örnek 39 uzmanlık alanlarındaki danışmanlar (eğitmenler, temel eğitim danışmanları, tıp doktorları, toplum bilimciler, kent bilimciler, teknik hizmet ve uzmanlık eğitmenleri ile çok sayıda gönüllü üniversite öğrencisi vb) yer almıştır. Bu uzmanlıklar doğrultusunda projenin hazırlık süreci, 5 analiz evresinden oluşmuştur. Bu evreler; vatandaşların toplu konutlara taşınmaları ile yaşanacak sorunlar ve kazanımları ortaya dökecek bir durum tespitine başlanmıştır. Durum tespitinin ardından mevcuda ilişkin sorun tespiti çalışması hazırlanmıştır. Ardından, bu sorunları çözerek, projenin hedeflerinin belirlenmesi aşaması tamamlanmıştır. Hedeflerin belirlenmesiyle birlikte projeye doğrudan ya da dolaylı olarak destek veren katılımcıların belirlendiği bir paydaş analizi oluşturularak, stratejiler belirlenmiştir (Şekil 5). Şekil 5. Sosyal Kalkınma Programı Analiz Evreleri Kurgulanan bu süreçte sivil toplum kuruluşları, özel-gönüllü teşebbüsler ve üniversiteler, merkezi yönetim ve Ayazma -Tepeüstü nden bölgeye taşınan halk, dolaylı ve / ya da doğrudan projenin katılımcıları ve destekçileri olmuştur. Bu noktada yerel yönetime önemli görevler düşmüştür. Yerel yönetim mekânsal düzenlemenin yanı sıra sosyal dayanışma ve bütünleşmenin sağlanması için gerekli altyapıyı hazırlamıştır. Dolayısıyla, tüm bu kurum ve kuruluşlardan destek alınarak ve koordinasyon sağlayarak kimi zaman ara yüz görevi üstlenmek suretiyle projenin yürütücüsü olmuştur. Bölge sakinlerinin genel profillerini ortaya çıkaran 2005 Aralık tarihli anket çalışması, aynı zamanda beklentilerin, sorunların, alışkanlıkların ve potansiyel-

18 40 Çağdaş Yerel Yönetimler, 18 (3) Temmuz 2009 lerin de ortaya çıkmasını sağlamıştır. Bu doğrultuda sorunlara cevap verecek nitelikte belirlenen hedeflere ulaşılabilmesi için stratejik kararlar alınarak, program; istihdam, sağlık, eğitim ve sosyo-kültürel faaliyetler olmak üzere toplam dört temel bileşen altında projelendirilmiştir. Bu kategorilerin altındaki tüm projeler değişebilen, geliştirilebilen, ihtiyaçlar doğrultusunda yenilenebilen, sürdürülebilir ve esnek modüller halinde tasarlanmıştır. Bu programın amacı; bölgede yaşayan nüfusu yönlendirerek, onlara yeni yaşam alanlarında rehberlik etmektir. Aynı zamanda, sosyal yaşam içinde aktif hale gelmelerini, sosyo-kültürel açıdan beslenmelerini, geleceğe; sağlıklı, mutlu ve emin adımlarla yürüyen yeni nesiller yetiştirmelerini, topluma üreten, yöneten, katılan ve bilinçli birer kentli kişi olarak ve daha da önemlisi sosyal dışlanmışlık yaşamadan yaşamlarını sürdürmelerini sağlamaktır. Programın 4 farklı bileşeni, kendi içerisinde farklı amaçları barındırmaktadır. Bunlar sırasıyla; 1. Đstihdam Programı 2. Sağlık Programı 3. Eğitim-Bilgilendirme Programı 4. Sosyo-Kültürel / Kişisel Gelişim Programı dır. Đstihdam Programı ile amaç; burada yaşayan ve özellikle işsiz olan ve bir mesleği / deneyimi ve bilgi birikimi olmayan bireylere istihdam sağlamak amacıyla destek vermektir. Bu arada nitelikli işgücü oluşmasına destek olmak, ekonomik durumun iyileştirmesine yardımcı olmak da bu yolla sağlanabilecektir. Sağlık Programı ile amaç; proje dönemine dek yoğun sağlık problemleri yaşayan, periyodik sağlık taramalarından mahrum olan, bilinçsizlik, ekonomik ve kültürel engeller gibi nedenlerle sağlık sorunları yaşayan ve bu alanda yeterli hizmeti alamayan bölge halkına hizmet vermektir. Bu temel amaçtan hareketle çeşitli sağlık taramaları, uygulamaları ve bakım konularında tüm bireylere dezavantajlı gruplar bazında ayrışarak destek verilmektedir. Eğitim-Bilgilendirme Programı ile amaç; daha bilinçli bir toplum yaratmak temel hedefiyle, ilk olarak; örgün eğitime destek vermek ve bu alandaki eksiklikleri gidermek amacıyla kurslar, sertifika programları düzenlemektir. Đkinci olarak ise; yaygın eğitim alanı olarak toplumsal kültür ve eğitim düzeyini yükseltmek ve yine farkındalığı yüksek bir toplum oluşturmak adına destek vermek ve bu amaçla ilgili her türlü faaliyet ve organizasyonu gerçekleştirmektir. Sosyo-Kültürel / Kişisel Gelişim Programı ile; kentin sağladığı sosyal aktivite olanaklarından faydalanmalarını sağlamak, özellikle çocukların ve kadınların yeteneklerini ve ilgi alanlarını ortaya çıkarmalarına olanak tanımak ve farkındalık yaratmak amaçlanmıştır. Böylelikle kişisel eğilimler, yetenek ve gereksinmeler doğrultusunda bireylerin donatılması

19 Gecekondu Alanlarında Kentsel Dönüşüm Uygulamasına Bir Örnek 41 ve kentsel aktivitelerden yararlanma bilinç ve alışkanlığının yerleştirilmesi hedeflenmiştir. Her dört kategoride de gerçekleştirilen çalışmalar; farklı cinsiyet, yaş grupları ve dezavantajlı gruplar olmak üzere değişik gruplara yönelik olarak tasarlanmıştır. 7 Uygulama Fiziksel Boyut Küçükçekmece Belediyesi tarafından başlatılan ve Başbakanlık Oluru ile onaylanıp devam eden proje için karar verme mekanizması, merkezi yönetim olmuştur. Proje sürecinde son derece önemli bir nokta olan tarih ve 610 sayılı Başbakanlık Oluru nda Đstanbul Halkalı Gecekondu Dönüşüm Projesi toplam harcamalar ve fiyatlandırma tablosunda; m 2 brüt yüzölçümlü, 2 oda 1 salon B tipi 1 konut maliyeti YTL olarak belirlenmiştir. Tepeüstü bölgesinde 366 ve Ayazma bölgesinde 1108 olmak üzere toplam 1474 hak sahibine her bir konutun YTL bedelle, %10 peşin 180 ay vade ile satılması onaylanmıştır. Bu süreçte bölge halkının belirtilen %10 peşinatı ödeme konusunda zorlanacağını belediyeye bildirmesi ile bu talep Küçükçekmece Belediyesi tarafından ilgili kurum olan TOKĐ ye tarihindeki resmi yazısı ile iletmiştir. Bu yazıda bölge halkının mağdur edilmemesi adına %10 peşinatın kaldırılması ve toplam bedelin 180 ay vade olarak taksitlendirilmesi talep edilmiştir. Bu talebe karşın Başbakanlık Toplu Konut Başkanlığı ndan alınan olumsuz yanıta istinaden peşinatın kaldırılması konulu ikinci bir yazı tarihinde tekrar gönderilmiştir. Bu talebin ardından tarihli ikinci bir Başbakanlık Oluru ile bölgede yaşayan halkın gelir durumunun düşüklüğü göz önünde bulundurularak %10 peşinat kaldırılıp, toplam bedel 180 aya vadelendirilerek ödeme programlarının yapılması karara bağlanmıştır. Bu süreç içinde; Başbakanlık Toplu Konut Đdaresi (TOKĐ), Büyükşehir Belediyesi, Đstanbul Metropoliten Planlama Merkezi (ĐMP), Boğaziçi Đnşaat Müşavirlik AŞ (BĐMTAŞ) gibi farklı kurum ve birimlerin sürece dâhil olması koordinasyon, yetki ve sorumluluk dağılımları konusunda bazı sorunlara neden olmuştur. Bu konu aynı zamanda, proje akışı ve proje yönetim sürecinde belirsizlikler, program dışı hareketler ve otonom kararlarla projenin seyrinde değişiklikler yarattığı gibi, yerele yetki aktarma ve gerçekleşen süreci yerelin sahiplenmesini engelleme adına da sıkıntı yaratan bir ayrıntı olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunun yanında yapılanma ve ilişki projeyle ilgili; hukuksal sorunların aşılmasında, bürokrasinin hızlandırılmasında ve imar planlarının hazırlanıp onaylanması aşamalarında söz konusu birimler kolaylaştırıcı olmuştur. 7 Kadınlar, bebek ve çocuklar, engelliler, bağımlılar, yaşlılar, şiddet gören kişiler, ergenler vb.

20 42 Çağdaş Yerel Yönetimler, 18 (3) Temmuz 2009 Đstanbul Büyükşehir Belediye Başkanlığı, projenin yürütülmesi ve uygulanması sürecinde etkin bir rol üstlenmemiştir. TOKĐ, projenin kaynağını sağlamış ve Bezirganbahçe de halkın yerleştirileceği yeni konutların inşaatını üstlenmiştir. Bunun karşılığında gecekonduların yıkımından sonra boşalacak alanın mülkiyet hakkını ilgili yasa gereği alıp, imar planlarına göre yeni konut alanlarının inşaatına başlama görevini üstlenmiştir. Bu süreç tarihinde başlamış olup, şu ana kadar 7 bloğun inşaatı Ayazma da tamamlanmıştır. Bu bloklar anlaşma sağlandıkça bir diğer deyişle mülkiyet devirleri gerçekleştikçe hak sahiplerine verilmek üzere etaplar halinde inşa edilmiş ve Ayazma da kalmak isteyen hak sahiplerine verilmek üzere bir anlamda B Planı olarak gerçekleşmiştir. TOKĐ; aynı zamanda proje sürecinde hak sahipliği tespit çalışmalarında ilçe belediyesi ile işbirliği içinde çalışmış olup sözleşmelerin imzalanmasını denetlemiştir. Yerel yönetim olarak Küçükçekmece Belediyesi, projenin uygulama sürecinin tamamında rol alan, proje yürütücüsü ve bölgede yaşayanlarla bire bir diyalogu sağlayan kurumdur. Arazi tespit çalışmaları, hak sahiplerinin belirlenmesi, sözleşmelerin imzalanması, kura çekimi, kendi kaynakları ve kendi işgücü ile nakliye işlemlerini ve gecekonduların yıkımını gerçekleştirmiştir. 13 Şubat 2007 tarihinde başlayan taşınma süreci bir ay sürmüştür. Aynı süreçte gecekonduların yıkım işlemi başlamıştır. Tapulu mülk sahiplerinden Ayazma bölgesinde inşa edilen konutlarda ikamet edecek ve hak sahibi olacak olan kişilere ait yapıların yıkım işlemleri ise sürmektedir. Dolayısıyla da projenin fiziksel boyutunu kapsayan bu süreç halen devam etmektedir. Sosyal Boyut Bezirganbahçe Bizim Halk a Sosyal Kalkınma Programının kapsamı belirlendikten sonra projeyi yürütecek uygulama ekibi, şehir plancısı / sosyolog / psikolog / anaokulu öğretmeni / saha elemanı meslek gruplarından oluşturulmuştur senesinin Haziran ayından itibaren Küçükçekmece Belediyesi Ar-Ge Şefliğinin koordinatörlüğünde yürütülmekte olan Sosyal Kalkınma Programı nın irtibat ofisi olarak Halkalı Bezirganbahçe Toplu Konutları nda bir birim kullanılmıştır. Bu birim öncelikle programın tanıtımını yaparak çalışmalarına başlamıştır. Proje bileşenlerindeki etkinlikleri uygulanabilir kılabilmek ve yerel dinamikleri harekete geçirebilmek için STK lar, üniversiteler, ilgili kamu kurum ve kuruluşları ile diyaloğa geçilerek, uygulama iş planları oluşturulması ile uygulama süreci başlatılmıştır. Đstihdam, sağlık, eğitim ve sosyal aktivite programı çerçevesinde planlanan faaliyetler, kurumsal işbirliği destekleri ile çeşitli STK ve üniversitelerin işbirlikleri ile yürütülmektedir (Şekil 6).

21 Gecekondu Alanlarında Kentsel Dönüşüm Uygulamasına Bir Örnek 43 Şekil 6. Sosyal Kalkınma Programı Faaliyet Tablosu (2009 Ocak)

22 44 Çağdaş Yerel Yönetimler, 18 (3) Temmuz 2009 Bu uygulama sürecinde, belirlenen hedeflere ulaşmada örgütlenmenin sürekli hizmet verebileceği ve yaşayan nüfusun gerekli uzmanlarla ve yetkililerle sürekli iletişim kurabileceği, benimseyebileceği bir merkezin inşa edilmesi olmuştur. Belirtilen amaçla mimarisi özellikle gereksinmeler ve alanın sosyal profili doğrultusunda hassasiyetle (çok çocuk sayısı, kadın katılımcının kolayca dâhil olabileceği mekânlar vb.) kurgulanan ve inşaat süreci başlatılan bu birimin inşaatı, TOKĐ tarafından gerçekleştirilmiş olup, tefriş süreci başlatılmıştır Şubat ayı itibariyle program çerçevesindeki faaliyetler, Bezirganbahçe Toplu Konutlarda yer alan irtibat merkezinde devam edecektir. Eylül 2008 de gerçekleştirilen ve tüm yaşayanlara yönelik olarak kurgulanan üçüncü etap anket çalışmasıyla ise sosyal programa farkındalık, yeni yaşam alanından beklentiler ve hoşnutluk, sorunlar ve beklentiler konusundaki genel eğilimler; cinsiyet ve yaş grupları gözetilerek sorgulanmış ve halen çözümlenme süreci devam etmektedir.

23 Gecekondu Alanlarında Kentsel Dönüşüm Uygulamasına Bir Örnek 45 Ayazma-Tepeüstü Kentsel Dönüşüm Projesi nin tüm süreci aşağıda Şekil 7 de dört temel etapta özetlenmiştir. Bunlar sırasıyla; başlangıç, proje yönetim sürecinin planlanması, uygulama ve devam eden süreçtir. Şekil 7. Sosyal Kalkınma Programı Analiz Evreleri