TEPGE BAKIŞ Temmuz 2012 / ISSN: / Sayı:14/Nüsha: 1

Transkript

1 TARIMSAL EKONOMİ VE POLİTİKA GELİŞTİRME ENSTİTÜSÜ BAKIŞ Temmuz 2012 / ISSN: / Sayı:14/Nüsha: 1 PORTAKAL SUYU 1. GİRİŞ Ayten ZAN SANCAK Tarım ve tarıma dayalı sanayi Türkiye ekonomisi açısından çok büyük önem taşımakta olup, meyve üretimi ve işleme sanayisi büyük bir potansiyele sahiptir. Türkiye meyve suyu sanayisi, ülkenin tarıma elverişli coğrafi konumu, ihracat gücünü arttıran özel konumu, sahip olduğu iklimsel olanaklar, genç nüfusu, ekonomideki gelişmelere paralel olarak artan alım gücü, her geçen gün gelişen ve genişleyen dinamik iç pazarı açısından birçok avantaja sahiptir. Bu avantajların açtığı fırsat kapıları doğru şekilde kullanılabilirse, bu alandaki fırsat ve potansiyeller ülke ekonomisinin gelişmesine çok ciddi katkıda bulunacaktır [1]. Meyve suyu işleme sanayisinde üretim, üç farklı şekilde yapılmaktadır. Bunlar elma, vişne gibi Eda AYGÖREN meyvelerin işlendiği berrak şekil; şeftali, kayısı gibi meyvelerin işlendiği bulanık şekil ve portakal, limon gibi meyvelerin işlendiği narenciye şeklidir. Meyve suyu sanayisi tarafından üretilen ürünler dört ana kategoriye ayrılmaktadır: Bunlar %100 meyve suyu, meyve nektarı, meyveli ve aromalı içeceklerdir. Türkiye de tarımsal üretimdeki ve meyve suyu sanayisindeki gelişmelere paralel olarak işlenen meyvelerde çeşitlendirme artmaktadır. Türkiye de elma, kayısı (zerdali dahil), şeftali, vişne, portakal, üzüm ve nar meyve suyuna işlenen başlıca meyvelerdir. Son yıllarda talebe bağlı olarak havuç, limon, üzüm, çilek, ayva, domates, armut, mandalina, kuşburnu, karadut gibi meyvelerin de sanayiye giden oranları her geçen gün artmaktadır. 2. PORTAKAL SUYU ÜRETİMİ 2011 yılında dünyada toplam portakal üretimi bin ton olup; Brezilya (%35), ABD (%16), Çin (%13) ve AB-27 (%13) dünya portakal üretiminde ilk sıralarda yer almaktadır. Türkiye, dünya portakal üretiminde 7.sırada yer almaktadır [Şekil 1]. Dünya portakal suyu üretimi ise bin ton olup; Brezilya (%57), ABD (%31) ve AB-27 (%5) ilk sıralarda yer almaktadır [Şekil 2]. 1

2 Şekil 1: Dünyada Portakal Üretimi (%) (2011) Şekil 2: Dünyada Üretimi (%) (2011) Kaynak: [6] Türkiye meyve suyu sektöründe işlenen meyvelerin çeşitleri her geçen yıl artsa da sektörde en çok işlenen meyveler yerini korumaktadır. Türkiye de meyve suyu ve benzeri ürünlere işlenen başlıca 6 meyve elma, şeftali, kayısı, vişne, portakal ve nardır. Bunları son dönemde, ihracat şansı artan siyah havuç ve üzüm izlemektedir [1]. Şekil 3: Meyve Suyuna İşlenen Portakal Miktarı ve Üretimi (Bin Ton) Türkiye de 2006 yılında bin ton olan portakal üretimi 2010 yılında %11 oranında artarak bin ton a yükselmiştir. Üretilen portakal miktarının yaklaşık %2-4 ü portakal suyuna işlenmektedir. Portakal üretimindeki artışa paralel olarak portakal suyuna işlenen miktarda 2006 yılına göre %42 oranında artarak 2010 yılında 53,8 bin tona yükselmiştir. Portakal suyu üretimi yıllar itibari ile çok az artış ve azalışlar göstermektedir [Şekil 3]. Kaynak: [6] * MEYED (Meyve Suyu Endüstrisi Derneği) 3. PORTAKAL SUYU TÜKETİMİ Amerika ve AB de olduğu gibi, Türkiye de de meyve suyu ve benzeri ürünler, Türk Gıda Kodeksi gereğince içerdikleri meyve oranına göre 4 ana kategoriye ayrılmaktadır. Bunlardan ilki tamamen meyveden dönüşen ve meyve oranı %100 olan meyve suyudur. 2 İkinci kategori ise, minimum meyve oranı üretildiği meyveye göre değişen ve yasal olarak belirlenmiş olan meyve nektarıdır. Limon, vişne gibi tatları çok ekşi olan ya da şeftali kayısı gibi çok yoğun kıvamlı olan bazı meyveleri, %100 meyve suyu olarak tüketmek

3 uygun değildir. Bu nedenle bu meyvelerin suları belirli bir miktar suyla seyreltilir ve tat dengesini korumak için şeker ilave edilir. Bu kategori meyve nektarı olarak isimlendirilmekte olup, nektarlara eklenmesine izin verilen şeker miktarı ve minimum meyve oranı yasal olarak Türk Gıda Kodeksince belirlenmiştir. Meyve suyu ve meyve nektarına koruyucu katkı maddesi eklenmesine yasal olarak izin verilmemekte, gelişen teknoloji sonucunda da buna gerek duyulmamaktadır. Diğer iki kategori meyve oranı %10-24 arasında değişen meyveli içecek ve %0-9 arasında değişen aromalı içeceklerdir [1]. Türkiye de meyve suyu üretimi 1960 lı yılların sonlarında başlamıştır. Yıllar içinde teknolojik gelişmeler yakından takip edilmiş ve ürün çeşitlendirmesine gidilmiştir. İç pazarda özellikle şeftali, vişne, kayısı ve karışık meyve nektarları tüketilmekte iken, ihracatta ağırlıklı olarak elma suları önem kazanmıştır. Ancak son yıllarda değişen eğilimler doğrultusunda iç pazarda elma, nar, domates ve üzüm suyuna ve özellikle %100 meyve suyuna olan talebin artması bu ürünleri de iç pazarda kayda değer bir konuma getirmiştir. Şekil 4: Ülkeler İtibari İle %100 Tüketimi (2010) (%) Kaynak: [5] 2010 yılında dünyada portakal suyu tüketiminde ABD milyon litre ile ilk sırada yer almaktadır. ABD yi 800 milyon litre ile Fransa (%9), 792 milyon litre ile Almanya (%8), 707 milyon litre ile İngiltere (%8) ve 547 milyon litre ile Kanada (%6) takip etmektedir [Şekil 4] yılı Türkiye portakal suyu tüketimi 8 milyon litre olup dünya portakal suyu tüketiminde son sıralarda yer almaktadır. Şekil 5: Dünya Toplam Tüketimi (Milyon Litre) Kaynak: [5] 2004 yılında milyon litre olan dünya toplam portakal suyu tüketimi 2010 yılında %10,4 oranında artma göstererek milyon litre düzeyine ulaşmıştır yılında tüketilen portakal suyunun % 46 sını meyve suyu (sulandırılmış), %44 ünü %100 meyve suyu ve %10 unu nektar tüketimi oluşturmaktadır [Şekil 5]. Kişi başına portakal tüketiminin en fazla olduğu ülkeler sırası ile Norveç, Kanada, Fransa ve İrlanda dır yılına göre Norveç te kişi başına portakal suyu tüketimi 2010 yılında %33 oranında artarak yaklaşık 19 litre/nüfus düzeyine yükselmiştir. Türkiye de ise 2010 yılında kişi başına tüketim 0,34 litre/nüfus düzeyinde gerçekleşmiş olup 2003 yılına göre %48 oranında artmıştır [Tablo 1]. 3

4 Tablo 1: Dünyada Kişi Başına Tüketimi (Litre/Nüfus) Ülkeler Norveç 14,53 16,27 17,66 18,37 18,63 19,72 19,99 19,29 Kanada 19,34 19,58 22,05 20,53 19,38 18,21 18,55 18,98 Fransa 14,30 13,71 14,20 14,80 15,16 15,03 15,46 15,73 İrlanda 18,19 18,84 19,27 18,74 18,58 18,18 15,84 15,14 İsveç 16,58 14,88 14,88 15,62 15,25 14,79 14,74 14,67 ABD 18,44 18,77 17,79 16,54 15,64 14,50 14,82 13,99 Almanya 17,52 15,77 14,40 14,56 13,80 13,67 13,30 13,67 Türkiye 0,23 0,31 0,40 0,57 0,54 0,47 0,39 0,34 Kaynak: [5] 4. DIŞ TİCARET 4.1 İhracat Dünya meyve suyu ticaretindeki en büyük payı taze meyve üretimindeki fazlalığa paralel olarak her zaman portakal ve elma suyu almaktadır. Ülkemizin meyve suyu ve konsantresi ihracatında da en önemli kalem elma suyudur. Elma suyu ihracatı miktar olarak toplam ihracatımızın %56 sını, değer olarak ise %48 ini oluşturmaktadır. Meyve suyu ihracatında elma suyunu, içinde vişne, kayısı, şeftali gibi kalemlerin de bulunduğu diğer meyve ve sebze suları takip etmektedir. Bu iki kalemin toplam ihracata etkisi miktar olarak %82, değer olarak ise %91 dir [1]. Şekil 6: Dünyada İhracatı (%) Türkiye nin meyve suyu ihracatı 1970 yılında 6 ton gibi sembolik bir miktarla başlamış ve 2010 yılı ihracatı ise 174 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir yılında ise meyve suyu ihracatı bir önceki yıla kıyasla değer bazında %26,7 lik artış kaydetmiş ve 221 milyon dolar seviyesine ulaşmıştır [3]. Türkiye nin meyve suyu ihracatında ilk sırayı 42,3 milyon dolarla Almanya almaktadır. Söz konusu ülkeye yönelik ihracat değer bazında %46,2 gibi anlamlı oranda artış kaydetmiştir. Diğer taraftan, İngiltere ve Belçika ya gerçekleştirilen değer bazında ihracatta rekor artışlar, sırasıyla %170 ve %512 olarak kaydedilmiştir [2]. Türkiye nin portakal suyu ihracatı 2011 yılında yaklaşık 3 milyon dolar olarak gerçekleşmiş olup, toplam meyve suyu ihracatına oranı %1 dir. İhracatının değer olarak %20 sini dondurulmamış portakal suyu, %46 sını dondurulmamış Briks değeri 20'den az, %35 ini diğer hallerdeki portakal suları oluşturmaktadır [Tablo 2]. Kaynak: [6] Dünya portakal suyu ihracatının %82 sini Brezilya oluşturmaktadır. Türkiye, dünya portakal suyu ihracatında oldukça düşük pay almaktadır [Şekil 6]. 4

5 Tablo 2: Türkiye nin Yıllar İtibariyle İhracatı (Miktar: ton, Değer: 1000 ABD $) İhracat Miktar Değer Miktar Değer Miktar Değer Miktar Değer Miktar Değer (Dondurulmuş) (Dondurulmamış; Briks değeri 20'den az) (Diğer Haller) Genel Toplam Kaynak: [7] Türkiye nin 2011 yılındaki portakal suyu ihracatında ilk sırayı 691 bin dolarla Libya almaktadır. Söz konusu ülkeye yönelik ihracat değer bazında %261 gibi anlamlı oranda artış kaydetmiştir. Libya yı Mersin Serbest Bölgesi (%10) ve İngiltere (%9) takip etmektedir [Tablo 3]. 5 Libya ya yapılan ihracatın %68 ini brix değeri 67'yi geçmeyen diğer portakal suları, %21 ini dondurulmuş; brix değeri 67'den az olan diğer portakal suları ve %11 ini dondurulmamış; brix değeri 20'den az olan portakal suları oluşturmaktadır. Tablo 3: Türkiye nin Ülkeler İtibariyle İhracatı (Miktar: Ton, Değer:1000 ABD $) Ülkeler Miktar Değer Miktar Değer Miktar Değer Miktar Değer Miktar Değer Mersin Ser. Bölge İngiltere ABD K.K.Türk.Cum Almanya Libya Singapur Hog Hong İsrail Belçika Filipinler Diğer Türkiye Kaynak: [7] 4.2 İthalat Şekil 7: Dünyada İthalatı (%) Dünya portakal suyu ithalatının %54 ünü AB-27 oluşturmaktadır. AB-27 yi ABD (%15) ve Kanada (%8) takip etmektedir. Türkiye, dünya portakal suyu ithalatında oldukça düşük pay almaktadır [Şekil 7]. Türkiye meyve suyu ithalatı, ihracattan hem miktar hem de değer olarak çok düşük de olsa, 2000 li yılların başından 2008 yılına kadar artmıştır. Global krizin yaşandığı 2008 yılında ithalat miktar olarak azalsa da değer olarak az da olsa artmıştır yılı

6 ithalatında ise hem değer hem de miktar olarak bir düşüş gerçekleşmiştir [1] yılında ithal edilen meyve suyu miktarı 2007 yılına göre yaklaşık %2 artma gösterirken, bir önceki yıla göre ise yaklaşık %7 azalma göstererek yaklaşık 19 milyon ton olarak gerçekleşmiştir yılı ithalatımız yaklaşık 29 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Türkiye de üretilen portakalların sofralık çeşitlerden oluşması ve meyve suyuna işlemeye uygun olmaması nedeniyle, portakal suyu en büyük ithal kalemimiz konumundadır yılında ithal edilen portakal suyu değer olarak toplam meyve suyu ithalatının yaklaşık %48 ini, miktar olarak ise %32 sini oluşturmaktadır. İthalatının değer olarak %87 sini dondurulmamış portakal suyu, %8 ini dondurulmamış Briks değeri 20'den az, %4 ünü diğer hallerdeki portakal suları oluşturmaktadır [Tablo 4]. Tablo 4: Türkiye nin Yıllar İtibariyle İthalatı (Miktar: ton, Değer: 1000 ABD $) İthalat Miktar Değer Miktar Değer Miktar Değer Miktar Değer Miktar Değer (Dondurulmuş) (Dondurulmamış; Briks değeri 'den az) (Diğer Haller) Genel Toplam Kaynak: [7] Türkiye ye 2011 yılında toplam 44 ülkeden meyve suyu ithalatı gerçekleştirilmiştir. İsrail, Brezilya, Hollanda ve KKTC ithalatımızda önde gelen ülkelerdir yılında, İtalya dan gerçekleşen ithalat değer bazında %3034, İspanya dan gerçekleştirilen ithalat ise %2141 gibi rekor oranlarda artış kaydetmiştir [3]. İthalatta ilk sırada yer almakta olan İsrail den ağırlıkla diğer turunçgil suları ve dondurulmuş portakal suyu ithal edilmekte, Brezilya nın Türkiye ye gerçekleştirdiği meyve suyu ihracatında ise dondurulmuş portakal suları birinci sırada yer almaktadır. Yüksek ithalat artış oranları ile dikkat çeken İspanya dan ağırlıklı olarak dondurulmamış portakal suyu, İtalya dan ise diğer meyve ve suları ithal edilmektedir [8]. Tablo 5: Türkiye nin Ülkeler İtibariyle İthalatı (Miktar: Ton, Değer:1000 ABD $) Ülkeler Miktar Değer Miktar Değer Miktar Değer Miktar Değer Miktar Değer Brezilya K.K.Türk.Cum İsrail Almanya İspanya Hollanda Yunanistan İrlanda Diğer Türkiye Kaynak:[7] 6 Türkiye nin 2011 yılındaki portakal suyu ithalatında ilk sırayı bin dolarla Brezilya almaktadır. Söz

7 konusu ülkeye yönelik ithalat değeri bir önceki yıla göre %69 oranda artış göstermiştir. Brezilya yı K. K. Türk Cumhuriyeti (%18) ve İsrail (%17) takip etmektedir [Tablo 5]. Brezilya dan yapılan ithalatın %33 ünü dondurulmuş; brix değeri 67'den az olan diğer portakal suları oluşturmaktadır. 5. PORTAKAL SUYU PİYASASI Şekil 8: Dünya %100 Piyasalarındaki İlk 10 Ülke (Milyon Litre) (2010) Kaynak: [5] Dünya meyve suyu sektörü 61 milyar litrelik pazara sahip olup en önemli ihracat kalemleri portakal (%36,5) ve elma (%13,4) dır [5]. ABD portakal suyu piyasasının %69,1 ini, Kanada nın %72,7 sini, İngiltere nin %70 ini, Fransa nın %69,3 ünü ve Almanya nın %64,4 ünü saf portakal suyu piyasası oluşturmaktadır [5]. Türkiye meyve suyu ihracatı 221 milyon dolardır. İstihdam edilen 600 bin kişi mevcuttur. Meyve suyu sanayisinin cirosal büyüklüğü 2 milyar TL dir. Son beş yıllık cirosal büyüklüğü 8 milyar TL olup beş yıldaki büyüme oranı %48 dir [4]. Türkiye nin meyve suyu sanayisine gerekli önemi vermesi gerekmektedir. Çünkü 13 milyar dolarlık dünya meyve suyu pazarı mevcut olup, Orta Doğu ve Afrika gibi gelişen pazarlarda fırsatların artması, gerek büyüyen pazar gerekse AB tarım sübvansiyonlarının azalmasıyla artan talepler ve hızla büyüyen iç pazar sektörün parlak bir geleceği olduğunu göstermektedir 5. GENEL DEĞERLENDİRME Meyve suları ve nektarları nitelikleri nedeniyle hile ve taklide çok yatkın içeceklerdir. Bu nedenle de meyve suyu ve nektarları, AB de olduğu gibi Türkiye de de Türk Gıda Kodeksi ne uygunluğunun titizlikle kontrol edilmesi gereken ürün grupları arasında yer almaktadır. Etkin bir denetim mekanizması ile bu sorun giderilmelidir. Mevcut "meyve bahçeciliğinin" dağınık ve küçük parsellerden oluşan yapısı nedeni ile meyve suyu Sözleşmeli meyve üretiminin benimsetilmesi ve yaygınlaştırılması ile meyvecilik alanına yatırım 7 endüstrisinin hammaddesi olan meyve temininde yeterli miktar ve kalitede meyve tedarik edilememesi, sanayiye uygun cins ve türlerin bulunamaması, dağınık ve küçük ölçekli bahçeler dolayısıyla "Uygun İşletme Ölçeği" ve "Uygun Ürün Deseni"nin oluşamaması gibi bazı sorunlar ortaya çıkmaktadır. Bu kapsamda meyve plantasyonu ile ilgili teşviklerde, aynı havzada en uygun meyvelerin "Meyve İşleyen Tesisler"in etrafında büyük kümeler halinde oluşmasını mümkün kılacak bir model oluşturulması gerekmektedir. yapılması ve dolayısıyla meyveciliğin gelişmesi sağlanmalıdır.

8 Meyve suyu sektörü sofralık olarak kabul edilemeyecek meyvelerin değerlendirilmesi bakımından önemli bir katma değer yaratmaktadır. Bu nedenle taze meyveye uygulanan ihracat iadesinin meyve suyu konsantresine işlenen hammaddeye de uygulanması ve bunun konsantre üreticilerine ihracat desteği olarak verilmesi gerekmektedir. Sektörün gelişmesi ve ihracatın arttırılabilmesi amacı ile enerji maliyetlerinin azaltılması gerekmektedir. Meyve suyu ve benzeri içecekler arasındaki fark ve meyve suyunun sağlıklı beslenmedeki önemli rolü henüz tüketiciler tarafından yeterli düzeyde bilinmemektedir. Bu bilgi boşluğunun kapatılması için eğitim ve tanıtım çalışmaları ile toplumun bilinçlendirilmesi sağlanmalıdır. Sivil toplum kuruluşları var olan toplumsal, siyasal ve ekonomik sorunların çözümlenmesi ve dolayısıyla ülkenin gelişimi ve ilerlemesi açısından çok önemli bir role sahiptir. Bu nedenle ortak hareket ve bilgi paylaşımı bilincinin yeterince gelişmesi sağlanarak, STK üyelerinin iş birliği yapması ve faaliyetlere katkı sağlaması gerekmektedir [1]. Türkiye meyve işleme sanayisi, Türkiye nin dünyada en önemli meyve üreticilerinden biri olması, lojistik ve enerji kaynaklarına yakınlığı açısından özel konumunun getirdiği avantajlar ve en gelişmiş teknolojileri kullanarak kaliteli üretim yapması nedenlerinden dolayı çok önemli bir potansiyele sahiptir. Meyve işleme sanayisi istihdama, ülkenin ağaçlanmasına, sağlıklı beslenmeye ve net döviz girdisine büyük katkıda bulunmaktadır. Bu sebeple sektördeki potansiyelin doğru kullanılması ile birlikte yukarıda belirtilen sorunların giderilmesi ülke ekonomisinin gelişmesi açısından faydalı olacaktır. Kaynaklar [1] Akdağ E Türkiye Meyve Suyu vb. Ürünler Sanayi Raporu, Meyve Suyu Endüstrisi Derneği (MEYED). [2] [3] Türkiye Ekonomi Bakanlığı Meyve Suyu Sektör Raporu 2012 [4] Akdağ E. 30 Mayıs Dünya Meyve Suyu Günü, MEYED. [5] Beverages Global Market Update, [6] [7] TÜİK [8] Drink Techmarket İçecek ve Teknolojileri Dergisi, Sayı 61, Syf 59. TARIMSAL EKONOMİ VE POLİTİKA GELİŞTİRME ENSTİTÜSÜ / Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Kampüsü 1 nolu Giriş (Eski APK Binası) Eskişehir Yolu 9. km. Lodumlu / ANKARA Telefon : Faks: