Beypazarı ve Nallıhan İlçelerinden Alınan Süt Örneklerinde Subklinik Mastitisten Kaynaklanan Süt Verim Kayıplarının Tahmini

Transkript

1 Veteriner Hekimleri Mikrobiyoloji Dergisi Elektronik Versiyonu Yıl 2001 Cilt 01 Sayı 1 Sayfa (orijinal dergide sayfa 45-50) Beypazarı ve Nallıhan İlçelerinden Alınan Süt Örneklerinde Subklinik Mastitisten Kaynaklanan Süt Verim Kayıplarının Tahmini Cengiz Yalçın*, Yavuz Cevger**, Sevinç Tan*** * Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi, Hayvancılık İşletme Ekonomisi AbD, Ankara ** Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi, Hayvancılık işletme Ekonomisi AbD, Ankara *** Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi, Hayvancılık işletme Ekonomisi AbD, Ankara Özet Bu araştırmada Ankara ili Beypazarı ve Nallıhan ilçelerinde bulunan 205 süt sığırcılık işletmesinden Mart-Nisan 1999 tarihleri arasında elde edilen süt örnekleri, somatik hücre sayısı (SHS) yönünden incelenerek subklinik mastitisten kaynaklanan süt verim kaybı çoklu regresyon modeli kullanılarak tahmin edilmiştir. Araştırmada logaritmik formdaki somatik hücre sayısı ile süt verimi ilişkisinin doğrusal ve ters yönlü (P<0.001); InSHS'de meydana gelen l ünite artışın neden olduğu süt verim kaybının ise 0.7 l/inek/gün olduğu tahmin edilmiştir. Her ne kadar bu çalışmada ulaşılan süt verim kaybına ait tahmin sonuçlan literatürle uyum içinde olup, bildirilen sınırlar dahilinde olsa da, literatürün aksine SHS'nin kuadratik terimi P<0.05 düzeyinde istatistiksel açıdan önemli bulunmamıştır. Bunun nedeninin sahada tespit edilen süt verimine ait bilgilerden bir kısmının üretici beyanlarına bağımlı kalınmasıyla ilgili olabileceği düşünülmektedir. Anahtar kelimeler: inek, subklinik mastitis, somatik hücre sayısı, süt verim kaybı Summary Estimating the Milk Yield Losses from Somatic Cell Counts Using Milk Samples Taken from the Dairy Enterprises in Beypazarı and Nallıhan Distrids Multiple regression analysis was used to estimate milk yield losses from subclinic mastitis using somatic cell counts (SCC) from the milk samples collected from 205 dairy herds in Beypazan and Nallihan districts of Ankara Province between March and April In the study, a negative linear relationship was found between milk yield and SCC (P<0.001), and the milk yield loss from per unit increase in the InSCC was estimated to be 0.7 I/cow/day. 55

2 Although the findings pertaining to milk yield losses from SCC were within the range of the previous published figures in the relevant literature, the quadratic term of InSCC was not found to be statistically significant at P<0,05 unlike those in the majority of the studies reporting milk yield and InSCC relationship. This may be because some milk yield data in this study were based on the producers' reports. Key Words: Cows, subclinic mastitis, somatic cell counts, milk yield loss Giriş Çeşitli ülkelerde yapılan araştırmalar modern süt sığırcılık işletmelerinde endemik olarak seyreden hayvan hastalıkları içerisinde en fazla ekonomik kaybın mastitis, özellikle subklinik mastitis nedeniyle (mastitisten kaynaklanan ekonomik kayıpların %70'i) meydana geldiğini ortaya koymuştur (4,5,9,15). Her ne kadar subklinik mastitis vakalarında klinik semptomlar gözlenmediği için klinik tanısı yapılamasa da, hastalık kendisini sütte somatik hücre ve bakteri sayısındaki artış ile gösterdiğinden, dolaylı olarak sütteki somatik hücre sayısının (SHS) düzeyine bakılarak tespit edilebilmektedir. SHS ile süt verim ilişkisine bakılarak aynı zamanda farklı subklinik mastitis düzeylerinde meydana gelen süt verim kayıpları da kantitatif yöntemlerle tespit edilebilmektedir (2,8,10-14). Türkiye'de ise subklinik mastitis probleminin gerek üretici, gerekse ulusal düzeyde hala ciddiye alınmadığı, buna paralel olarak da Türkiye'de süt sığırcılık işletmelerinde bu hastalığın oluşturduğu ekonomik kayıpların tespitine yönelik ekonometrik çalışmaların mevcut olmadığı noktasından hareket ederek A.Ü. Veteriner Fakültesi Hayvancılık işletme Ekonomisi Anabilim Dalı tarafından "Süt ineklerinde Subklinik Mastitisten Kaynaklanan Süt Verim Kaybının Kantitatif Metotlarla Tahmini" konusunda bir proje başlatılmıştır. Projenin 1. aşaması olarak SHS ve süt verimi ilişkisi ile farklı SHS düzeylerinde meydana gelen verim kayıpları A.Ü. Veteriner Fakültesi Eğitim, Araştırma ve Uygulama Çiftliği'ne ait süt sığırcılık ünitesindeki ineklerden alınan süt örnekleri üzerinde incelenmiştir. Söz konusu araştırma çiftliğinde logaritmik formda ifade edilen SHS düzeyinde bir birimlik artıştan kaynaklanan ortalama süt verim kaybı 1,53 kg/gün/inek olarak tahmin edilmiştir. Ancak araştırmaya alınan ineklerin tek bir işletmeye ait olmasından dolayı tahmin sonuçlarının Türkiye saha şartlarını yansılamayacağı düşünülerek projenin 2. aşamasında Ankara'nın Beypazarı ve Nallıhan ilçelerinde bulunan süt sığırcılık işletmelerinden örnekler alınarak süt verimi ile SHS ilişkisi incelenmiştir. Bu makalede projenin ikinci aşamasını oluşturan Beypazarı ve Nallıhan ilçelerinde bulunan süt sığırcılık işletmelerinde subklinik mastisten kaynaklanan süt verim kayıplarına ilişkin olarak saptanan sonuçlar değerlendirilmektedir. Gereç ve Yöntem Araştırma materyalini Beypazarı ilçesinde bulunan 104 ve Nallıhan İlçesinde bulunan 101 süt sığırcılık işletmesine ait süt örnekleri ile ziyaret tarihinde işletmelerin toplam süt üretimi, sağılan hayvan sayısı, laktasyon yaşları, laktasyon dönemleri ile bulundurdukları hayvan ırklarına ait bilgiler oluşturmaktadır. işletmelerden söz 56

3 konusu bilgilerin daha güvenilir şekilde elde edilebilmesi amacıyla projenin amacını, üreticilere sağlayacağı faydayı bildiren ve işletmelerden elde edilen ham verilerin ilgili proje çerçevesinde gizli kalacağı teminatını veren broşürler hazırlanarak süt örnekleri alınmadan bir hafta önce bölgede faaliyet gösteren süt toplayıcıları ile birlikte üreticiler ziyaret edilmiş, hem karşılıklı görüşme ile psikolojik ısınma sağlanmış, hem de bu broşürler dağıtılarak üreticiler bilgilendirilmiştir. Mart 1999'da Nallıhan ilçesi, Nisan 1999'da da Beypazarı ilçesi ziyaret edilerek süt örnekleri toplanmıştır. Alınan süt örnekleri T.C. Tarım Bakanlığı Etlik Veteriner Merkez Kontrol ve Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü'ne gönderilerek SHS sayımlan yapılmıştır. SHS ile süt verimi arasındaki kantitatif ilişki çoklu regresyon analiziyle tahmin edilmiştir. Kullanılan model aşağıda verilmiştir. SVi=f(lnSTSHS i, LAK i, LAKDÖN i, TESTAY i,bölge i ) Denklemde: SV i : 1 inci ziyaret gününde işletme ortalaması süt verimi (l/gün/inek) InSTSHS i : 1 inci ziyaret gününde her mililitre sütte bulunan işletme ortalaması somatik hücre sayısı (doğal logaritmik formda) LAK i : 1 inci i ziyaret gününde ortalama laktasyon sayısı LAKDÖN i :1 inci ziyaret gününde ortalama laktasyon dönemi TESTAY j :1 inci ziyaret gününde ay (Mart, Nisan) BÖLGE i : 1 inci ziyaret gününde Bölge (Beypazarı, Nallıhan) Verilerin işlenmesinde ve istatistik Analizinde Takip Edilen Prosedürler: Ziyaret tarihinde süt üretimi, süt toplayıcısına teslim edilen süt miktarı, o günkü sağılan sütten satılmayıp evde alıkonulan süt miktarı ve halen emen buzağısı bulunan işletmelerde buzağının tükettiği süt miktarını içermektedir. Emen buzağısı bulunan işletmelerde her buzağının günde 4 litre süt tükettiği varsayılmıştır. Üretilen süt miktarları işletmede ziyaret gününde bulunan sağmal hayvan sayısına bölünerek inek başına ortalama süt verimi tespit edilmiştir. Laktasyon sayısına ve laktasyon dönemine ait ortalama değerlerde yine elde edilen toplam laktasyon sayısı ve laktasyon dönemi sağmal inek sayısına bölünerek tespit edilmiştir.bazı üreticilerin süt toplama esnasında süt bidonlarının başında olmayıp bir tanıdığı vasıtasıyla sütünü teslim etmesinden dolayı, ziyaret gününde sağılan inek sayılan veya ineklere ait laktasyon sayılan ve dönemlerine ait verilerin alınamadığı süt örnekleri veri setinden çıkarılmıştır. Emen buzağısı bulunan ve sütünün bir kısmını evde kullandığını beyan eden, ancak hesaplanan süt verimi beklenenin çok altında olan işletmeler de verdiği bilgilerin doğru olmadığı düşüncesiyle araştırmaya dahil edilmemiştir. Nihayetinde modelde kullanılan veri seti 156 işletmeyi içermiştir SHS'nin mutlak değerinin sola çarpık dağılım göstermesi nedeniyle Ali ve Shook (1)'un önerdiği ve literatürde de sıkça uygulama alanı bulduğu gibi logaritmik forma dönüştürülerek dağılım normal dağılım paternine yaklaştırılmıştır. Regresyon denklemi SPSS 7.5 istatistik programında Çoklu Regresyon Analizi Prosedürü kullanılarak oluşturulmuştur. 57

4 Bulgular Model Tahmin Sonuçlan: Süt verimi regresyon modeline ait katsayı tahmin sonuçlan ve ilgili istatistik veriler Tablo 1 de sunulmuştur. Beklenildiği gibi süt verimi ile STSHS ve sürü ortalaması laktasyon dönemi arasında negatif, laktasyon yaşı arasında ise pozitif bir korelasyon tespit edilmiştir. Ancak bunlarda^ süt verimi ile STSHS ve laktasyon dönemi arasındaki ilişki istatistiki yönden önemli bulunurken (P<0,01), sürü ortalaması laktasyon sayısının etkisi P<0.5 düzeyinde önemsiz bulunmuştur. Beypazarı 'nda bulunan işletmelerin Nallıhan 'daki işletmelere göre inek başına verimlerinin 1.8 kg daha fazla olduğu tespit edilmiştir (P<0.01). Tablo 1: Tahmin edilen süt verimi regresyon model sonuçlan (Bağımlı değişken= işletme ortalaması süt verimi (l/inek/gün) b SE P Sabit ,000 InSTSHS LAK LAKDÖN BÖLGE InSTSHS hem doğrusal hem de kuadratik olarak denkleme dahil edilmiş ancak kuadratik terim P<0.05 düzeyinde önemsiz bulunduğundan denklemden çıkarılmıştır. Yine aynı şekilde Mart ayına göre Nisan ayındaki süt verimleri arasında istatistiki açıdan önemli bir fark bulunmamış ve regresyon denkleminden çıkarılmıştır. Süt veriminde STSHS'nın laktasyon sayısı, laktasyon dönemi ve bölge ile aralarındaki interaksiyonlar da incelenmiş ancak istatistiki açıdan önemsiz bulunmuştur. F istatistiğinin önemli bulunması (P<0,001) modelin bir bütün olarak anlamlı olduğunu, 0,282 olarak bulunan düzeltilmiş R 2 değeri ise modele dahil edilen bağımsız değişkenlerin süt verimindeki varyasyonun % 28.2'sini açıkladığım göstermektedir. Subklinik Mastitisten Kaynaklanan Tahmini Süt Verim Kayıpları Değişik STSHS düzeylerindeki süt verimi tahminleri Tablo-2'de verilmiştir. Tablo 2: Farklı STSHS düzeylerindeki süt verim kaybı tahminleri R 2 =0,28; F değeri= 16.2 (P<0,0001) InSTSHS STSHS Tahmin edilen süt Süt verim kaybı (hücre/ml) verimi (l/inek/gün) (l/inek/gün) 0, ,0 0,0 5, ,5-3,5 6, ,8-4, ,4-5,6 58

5 Tahmin edilen bu ilişkinin normalde doğrusal olmadığı görülmektedir. STSHS'nin hücre/ml olduğu düzeyde süt verim kaybı 3.5 l/inek/gün olarak tahmin edilirken söz konusu kayıplar STSHS'nın ve hücre/ml olduğu düzeylerde oran olarak gittikçe azalan bir şekilde sırasıyla 4.2 l/inek/gün ve 5.6 l/inek/gün olarak tahmin edilmiştir. Tartışma Kullanılan verilerin güvenilirliği Türkiye'de yapılan saha çalışmalarında beyan usulüne dayanan sorularda ciddi ölçüde güvenilirlik problemi yaşanmaktadır. Üreticiler özellikle mali içerik taşıyan verilerde vergi kaygısıyla yanlış beyanlarda bulunabilmektedir. Her ne kadar bu çalışmalarda üreticilerin beyanına dayanan, laktasyon dönemi, laktasyon yaşı ve hayvan ırklarını kapsayan soruların mali içerikte olmaması ve üreticinin doğru yanıt verme konusunda ciddi gayretinin gözlenmesine rağmen, hayvanlara ait bu tür bilgilerle ilgili işletmelerde düzenli kayıtlarının tutulmaması, bu tür verilerin tam ve doğru olarak tespit edilmesine imkan vermemiştir. Aynı şekilde üreticilerin büyük çoğunluğu o günkü üretilen sütün tamamım toplayıcılara teslim ettiği halde, bazı üreticiler ürettikleri sütlerin bir kısmını kendi kullanımları veya buzağılara içirmek için alıkoymuştur. Bu durum üretici beyanları ve bazı varsayımlara bağımlı kalınmasına neden olarak süt verimlerine ilişkin verilerin kalitesini olumsuz yönde etkilemiştir. Model tahmin sonuçlarının güvenilirliği Regresyon analizinin esasını oluşturan En Küçük Kareler (EKK) Yöntemi'nde varsayımların yerine getirilmemesi sonucu karşılaşılabilecek problemler değerlendirilmiştir. Hata terimlerinin dolayısıyla bağımlı değişkenin "normal dağılma varsayımı" süt verimi değerlerinin histogramına bakılarak değerlendirilmiş ve bu varsayımın geçerli olduğu gözlenmiştir. Otokorelasyon problemi için Durbin-Watson test sonuçlan incelenmiş ve bu yönde bir problem olmadığı sonucuna varılmıştır (DW= 2,2). Çoklu bağıntı sorunu (multicollinearity) bağımsız değişkenler arasındaki korelasyon matriksi incelenerek araştırılmış ve hiçbir değişken arasında yüksek korelasyonun olmadığı tespit edilmiştir. Sabit varyans (homoscedasticity) varsayımının modelde geçerliliği ve fonksiyonun cebirsel yönden tutarlılığını incelemek amacıyla bağımlı değişkenle standardize edilmiş hatalar arasındaki ilişkiye bakılmış ve bu değerlendirmeler sonucu tahmin edilen regresyon modelinde EKK Yöntemi'ndeki tüm varsayımlarının yeterince yerine getirildiği sonucuna varılmıştır. 59

6 Bulguların değerlendirilmesi SHS ile süt verimi arasındaki kantitatif ilişkiyi inceleyen diğer araştırma bulguları Tablo 3' de verilmiştir. Tablo 3: Regresyon Yöntemiyle Süt verimi ve SHS arasındaki ilişkiyi tahmin eden araştırmalardan alınan sonuçlar. Literatür Çalışmanın Yapıldığı Ülke Bağımlı Değişken SHS Ölçüsü SHS SHS Terimlerinin Katsayı Değeri Transformasyon Doğrusal Kuadratik Kübik Süt Verim Kaybı (kg/gün/inek)l R2 (%) Raubertas ve Shook (11) Jones veark (10) Dohoo ve ark. (6) Wisconsin Virginia Ontario /Kanada LSV BlSHS ln -134**lacl - 260** laol GSV B1SHS ln -1.02**Lacl ** Laol 0.18**Lacl 0.20**Laol **Lacl **Laol 0.44 Heifers 0.89 Cows Lacl@ Laol GSV BlSHS ln -1.21/-2.09**@ @ 68-70@ 74 Salsberg ve ark. (12) Batra (3) Howard ve ark (9) Tyler ve ark. (13) Barlet ve'ark (2) Ontario /Kanada Ottawa /Kanada Texas California Michigan LSV BlSHS ln -246** GSV.LSV BİSHS ln -0.66**Lacl - 0,92** laol Lacl 0.92 Laol GSV BİSHS Iog * 0.027* # 26 GSV BlSHS ln ; Lacl Laol GSV BlSHS ln ** 0.023** ** â 40 Gill ve ark. (7) Yalçın veark (14) Ontario /Kanada Iskocya GSV BİSHS Iog2-1.53**(BİSHS) 1.25 (AOSHS) GSV (sürü) ** (BİSHS) ** (AOSHS) - â 38 AOSHS ln Yalçın ve Ankara GSV BlSHS ln ark. (16) /Türkiye 1 1 ünite InSHS artışından kaynaklanan verim kaybı ; 2 GSV=Ziyaret gününde süt verimi (lt/inek) ; LSV=laktasyon süt verimi (lt/inek/305 gün) ; 3 BİSHS=Bireysel inek SHS ; AOSHS Ağırlıklı ortalama sürü SHS ; 4 Log transformasyon ; ln=doğal logaritma ; * % 95 düzeyinde önemli ; ** % 99 düzeyinde önemli InSHS skoruna bağlı olarak ; Howard ve arkadaşlarının çalışmasından alınmıştır ; â Bildirilmemiştir ; SHS'den kaynaklanan ortalama süt verimi kaybı Tablodan görüldüğü gibi çalışmaların tümünde süt verimi ile SHS arasında negatif korelasyon tespit edilmiş ve InSHS'nin doğrusal terimin yanında kuadratik ve kübik terimlerini de denkleme dahil eden çalışmaların tümünde bu terimlerin etkilerinin istatistiksel açıdan anlamlı olduğu bildirilmiştir. Buna göre, süt verimi ile SHS ilişkisinin logaritmik formda bile doğrusal olmadığı ortaya çıkmaktadır. Bu çalışmalarda bildirilen SHS 'den kaynaklanan süt verim kaybı, SHS düzeyi ve laktasyon yaşına bağlı olarak değişmekle birlikte 0,44 kg ile 7.26 kg arasında değişmektedir. Her ne kadar bu çalışmanın bulguları süt verimi ve SHS arasındaki ilişkinin negatif yönde olduğunu ve InSHS'de 1 ünite artıştan kaynaklanan 0.7 l/inek/günlük süt verim kaybı literatürle uyum içinde olup, bildirilen sınırlar dahilinde olsa da, SHS'nin kuadratik terimi istatistiksel açıdan önemli bulunmamıştır. 60

7 Yine aynı şekilde yapılan tüm bilimsel çalışmalarda süt verimine etki eden en önemli faktörün laktasyon yaşı olmasına rağmen bu çalışmada laktasyon sayısının süt verimi üzerindeki etkisinin pozitif olmakla birlikte istatistiksel açıdan önemsiz bulunmuştur. Bu durum sahada tespit edilen verilerin bir kısmında üretici beyanlarına bağımlı kalınmasıyla açıklanabilir. Subklinik mastitisten kaynaklanan kayıpların Türkiye saha şartlarında belirlenmesi gözle görülmediği için halen pek çok üretici tarafından ihmal edilen bu hastalığın ekonomik öneminin ortaya konmasında oldukça önemlidir. Ancak ülkemizde süt sığırcılık işletmelerinin genellikle küçük ölçekli aile işletmesi şeklinde olması nedeniyle süt üretimine ait işletme kayıtlan mevcut olmamakta, dolayısıyla üreticinin beyanına güvenmek zorunda kalınmaktadır. Türkiye saha şartlarında subklinik mastitisten kaynaklanan süt verim kayıplarının tahminine yönelik çalışmalarda öncelikle veri güvenliği sağlanmalıdır. Bunun için daha uzun süreli projelerle incelemeye alınacak tüm ineklere ait verim kayıtları bizzat araştırıcılar tarafından tutulmalıdır. Bu tür araştırmalara ihtiyaç duyulan bilgilerin nispeten daha düzenli ve güvenilir olarak kaydedildiği devlete ait tarım işletmelerinden başlamak daha uygun olacaktır. Teşekkür A.Ü. Araştırma Fonu'na projenin yürümesi için yaptıkları maddi destekten, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Etlik Veteriner Merkez Kontrol ve Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü'ne de süt örneklerinin SHS sayımlarını yapmalarından dolayı teşekkür ederiz. Kaynaklar 1. Ali, A.K.A. ve Shook, G.E. (1980) An Optimum Transformation for Celi Concentration in Milk.J. Dairy ScL, 63: Barüett, P.C., Miller, G.Y. ve Anderson, C.R. (1990) Milk Production and Somatic Cell Count in Michigan Dairy Herds. J. Dairy ScL, 73: Batta, T.R. (1986) Relationship of Somatic Celi Concentration with Milk Yield in Dairy Cows. Can. J. Ani. ScL, 66: Blosser, T.H. (1977) Economic Losses from and the National Research Program on Mastitis in the United State. Symposium: Bovine Mastitis. }. Dairy ScL, 62: Booth, J.M. (1989) Lameness and Mastitis Losses. Vet. Rec., 125: Dohoo, I.R., Meek, A.H. ve Martin, S.W. (1984) So-matic Celi Counts in Bovine Milk: Relationships to Production and Clinical Episodes of Mastitis. Can. J. Comp. Med., 48: Gill, R, Howard, W.H, Leslie K.E., Lissemore, K(1990): Economics of Mastitis. ]. Dairy ScL, 73: Gunn, J., Chaplin, S.i Yalçın, C., Ternent, H., Offer, J., Stott, A.W. ve Logue D.N. (1996) Co-responsibility Levy Disbursement Regulation (EEC) 619/930 Cont-ract 13 Improvement of Milk Hygiene. Scottish Agri-cultural College. 9. Howard, W.H, Gül, R., LesUe K.E. and Lissemore, K. (1991) Monitoring and Controlling Mastitis on Onta-rio dairyfarms. Can. J. Agr. Eco., 39:

8 10. Jones, G.M., Pearson, R.E., Clabaugh, G.A. (1984): Relationship Between Somatic Celi Counts and Milk Production.}. Dairy ScL, 67: Raübertas, R.F., Shook, G.E. (1982): Relationship between Lactation Measures of Somatic Celi Concentration and Milk Yield. ]. Dairy ScL, 65: Salsberg, E., Meek, A.H., Martin, S.W. (1984): Somatic Celi Counts: Associated Factors and Relationship to Production. Can. J. Com. Med., 48: Tyier, J.W., Thurmond, M.C., Lasslo, L. (1989): Rela-tionship between Test-Day Measures of Somatic Celi Count and Milk Production in Califomia Dairy Cows. Can. J. Vet. Res., 53: Yalçın C., Stott, A.W., Gunn J., Logue, D.N. (1999): The Economic Impact of Mastitis- Control Procedures Used in Scottish Dairy Herds With High Bulk-Tank Somatic Cell Counts. Prev. Vet, Med., 41, (2-3): Yalçın, C. (1999): Düşük ve Yüksek Subklinik Mastitis Problemiyle Karşı Karşıya Olan İskoçya Süt Sığırcılık işletmelerinde Mastitisten Kaynaklanan Finansal Kayıplar. Uluslararası Hayvancılık-99 Kongresi Eylül 1999: Yalçın, C., Cevger, Y. Türkyümaz, K., Uysal, G. (1999) Süt ineklerinde Subklinik Mastitisten Kaynaklanan Süt Verim Kaybının Kantitatif metodlarla Tahmini. I. Ulusal Buatri Kongresi Ekim